Беларускае дэмакратычнае аб’яднаньне
Беларускае дэмакратычнае аб'яднаньне (коратка БДА) — палітычная партыя беларусаў у Польшчы. Створана ў 1990 г. на базе Беларускага клюба (дзейнічаў з 1989 г.). Устаноўчы сойм БДА (10 лютага 1990 г.), Беласток, каля 100 паслоў) прыняў праграму і статут, адозва да беларускай эміграцыі і БНФ «Адраджэньне». Асноўная мэта — выказваньне патрабаваньняў беларускага насельніцтва Польшчы і абарона яго інтарэсаў. Кіруючы орган — галоўная рада. Выдавала бюлетэнь «Беларускія навіны».
| Беларускае дэмакратычнае аб'яднаньне | |
| польск. Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne | |
| Лідэр партыі |
Сакрат Яновіч (1990—1992) Алег Латышонак (1992—1994) Пётра Крук (1994 —2002) Яўген Янчук (2002—2004) |
|---|---|
| Дата заснаваньня | 10 лютага 1990 (35 гадоў таму) |
| Штаб-кватэра | Беласток, Польшча |
| Ідэалёгія | сабраў прыхільнікаў свабоднае дэмакратыі |
Спыніла дзейнасьць у 2002 годзе[1].
Польская палітычная партыя, заснаваная 10 лютага 1990 г., пазбаўленая рэгістрацыі 13 лютага 2004 г. Адзіная партыя нацыянальнай меншасьці ў пасляваеннай гісторыі Польшчы.
Перад заснаваньнем
рэдагавацьПартыя пад назвай «Беларускае дэмакратычнае аб'яднаньне» паўстала на хвалі значнага палітычнага ажыўленьня ў асяродзьдзі беларусаў у Польшчы, зьвязанага з палітычнымі пераўтварэньнямі. Кадравую аснову партыі складалі актывісты створанай 11 лютага 1989 г. грамадзкай арганізацыі «Беларускі клюб» (старшыня Юры Туронак).
11 лютага 1989 году «Беларускі клюб» пачаў сваю дзейнасьць у складзе: Яўген Вапа, Мікола Ваўранюк, Юрка Каліна, Алег Латышонак, Юрка Ляшчынскі, Ян Максымюк, Антон Мірановіч, Яўген Мірановіч, Лявон Тарасевіч, Юры Туронак і Сакрат Яновіч[2]. Юрыя Туронка аднагалосна выбралі старшынёй[3]. Пазьней далeчыліся да клюбу Валянцін Сельвесюк і Віктар Стахвіюк, а ў жніўні адмовіўся ад удзелу Ян Максымюк.
Верагоднасьць парляманцкага прадстаўніцтва садзейнічаў усьведамленьню неабходнасьці актывізацыі палітычнай работы сярод насельніцтва, якую павінна была ажыцьцяўляць свая палітычная партыя. Летам і восеньню 1989 году гэтая ідэя цалкам апанавала дзейнасьць Беларускага клюбу. Пасьля дасьледаваньня неабходных юрыдычных патрабаваньняў 3 верасьня на пасяджэньні Беларускага клюбу была вылучана ініцыятыўная група па стварэньні грамадзкага камітэту, які заняўся падрыхтоўкай устаноўчага зьезду партыі — Беларускага Дэмакратычнага Аб’яднаньня[3].
Сябры Беларускага клюбу з пачатку зьвязвалі сябе з рухам Салідарнасьць, спадзеючыся, што на будучых парлямэнцкіх выбарах Грамадзкі камітэт “Салідарнасьць” ня выставіць свайго кандыдата ў адной з выбарчых акругаў на Беласточчыне, каб даць магчымасьць прадстаўніку беларусаў з Беларускага клюба, каб атрымаць мандат. Аднак беластоцкая «Салідарнасюць» цалкам праігнаравала гэтыя патрабаванюні, што выклікала вялікае расчараваньне сярод дзеячаў Клюба і паўплывала на рашэньне беларусаў ісьці на выбары самастойна. Упершыню быў створаны Беларускі выбарчы камітэт, ад якога ў сэнат балатаваўся Сакрат Яновіч. Нягледзячы на тое, што беларусы не атрымалі мандата, вынік Сакрата Яновіча (22 500 галасоў, г.зн. 8,5% выбаршчыкаў) быў прызнаны ўмераным посьпехам. Неўзабаве пачалася работа па стварэньні асобнай беларускай палітычнай партыі. У верасьні 1989 г. была створана ініцыятыўная група па стварэньні Беларускага грамадзкага камітэта «Грамада», мэтай якой была арганізацыя ўстаноўчага зьезда новай партыі.
Заснаваньне
рэдагавацьПартыя пад назвай «Беларускае дэмакратычнае аб'яднаньне» была створана 10 лютага 1990 года на ўстаноўчым зьездзе ў Беластоку. На зьездзе прысутнічала каля ста чалавек. У гэты час былі прыняты праграма і статут партыі.
Статут партыі вызначаў, што яе галоўнай мэтай будзе абарона і ўмацаваньне беларускай нацыянальнай, культурнай і рэлігійнай самабытнасьці. Акрамя пастулатаў нацыянальнага характару, інтарэсы партыі ўключалі імкненьне да эканамічнага развіцьця Беласточчыны, і ў прыватнасьці супрацьдзеяння беспрацоўю, заняпаду сельскай гаспадаркі і інфраструктурнай адсталасьці краю. Прапаноўвалася, між іншым, стварыць Аб’яднаньне гмін Усходняй Беласточчыны і сумеснае акумуляваньне капіталу для інвестыцый у перапрацоўку сельскай гаспадаркі. Дэлегаты прынялі праграму, якую можна назваць лібэральна-дэмакратычнай. Аказалася, аднак, што эканамічная праграма партыі была зусім незразумелая членам беларускай грамады. Улады асобных гмін таксама палічылі эканамічныя прапановы партыі занадта рызыкоўнымі, бо яны не былі падмацаваны дзяржаўнымі гарантыямі. На думку Я. Мірановіча, адмова гміннай намэнклатуры ад эканамічных прапаноў БДА фактычна сарвала адну з найважнейшых мэт партыі – вызваленьне ад цывілізацыйнага краху тэрыторый, населеных беларускай меншасьцю.
Дзейнасьць
рэдагавацьЛявон Тарасевіч і Віктар Стахвіюк настойвалі на ператварэньні Беларускага клюбу ў дапаможны палітычны орган Беларускага Дэмакратычнага Аб’яднаньня, але іншыя сябры — Валянцін Сельвесюк, Яўген Вапа, Мікола Ваўранюк і Алег Латышонак — выказваліся за далейшае самастойнае яго існаваньне і супрацоўніцтва з БДА. Апошнім зьдзяйсьненьнем Беларускага клюбу была падрыхтоўка таксама закрытай канфэрэнцыі вядучых беларускіх незалежніцкіх дзеячаў зь Беларусі, Беласточчыны і эміграцыі, якая ўжо пад вывескаю БДА адбылася 5–8 кастрычніка 1990 году ў Белавежы[4]. Выдатную ролю ў яе арганізацыі і фінансавым забеспячэньні адыгралі Валянцін Сельвесюк і Віктар Стахвіюк. На гэтым Беларускі клюб закончыў сва існаваньне, а разам зь ім закончылася дзейнасць Юрыя Туронка ў беларускім грамадзкім жыцьці — сваю дзейнасьць Юры Туронак рашыў прысьвяціць гісторыі.
Адразу пасьля стварэньня партыя пачала падрыхтоўку да будучых выбараў у мясцовыя органы ўлады, прызначаных на 27 траўня 1990 г. Аднак неўзабаве высьветлілася, што дасягнуць згоды паміж арганізацыямі, якія адносяцца да аднаго беларуска-праваслаўнага электарату, немагчыма. Спробы дамовіцца паміж БДА і такімі арганізацыямі, як Беларускае Грамадзка-Культурнае Таварыства або Праваслаўнае Брацтва, пры падтрымцы царкоўных іерархаў праваслаўнае царквы Польшчы, не прынесьлі посьпеху. Шырокая кааліцыя была створана толькі на выбарах у гарадзкую раду Беластока. У той час БДА увайшла ў склад Кааліцыйнага Выбарчага Камітэту, між іншым, разам з праваслаўным брацтвам. У іншых валасьцях пад эгідай БДА пачалі складацца сьпісы пад агульнай назвай Беларускі выбарчы камітэт. Вялікіх поспехаў партыя дасягнула на выбарах практычна толькі ў гміне Гарадок, дзе беларускі камітэт на чале зь Лявонам Тарасевічам атрымаў амаль усе месцы ў гміннай радзе. Беларускія сьпісы перамаглі і ў чатырнаццаці іншых гмінах Беласточчыны, часта з вялікай перавагай:
Аднак, паводле Я. Мірановіча, гэтыя вынікі нельга лічыць посьпехам беларускага боку, бо фактычна ва ўладзе засталася старая гарадзкая намэнклятура, якая на час выбарчай кампаніі ідэнтыфікавала сябе як прадстаўнікоў беларускай нацыянальнай меншасьці. Пасьля выбараў новаабраныя старшыні ўправаў і бурмістры ні ў чым не спасылаліся на праграму беларускай партыі, не ўлічвалі ў кіраваньні нацыянальнай спецыфікі сваіх гмін.
За ўвесь час свайго існаваньня БДА не дасягнула ніякіх посьпехаў на нацыянальна-палітычнай арэне. Партыя пацярпела паражэнне, у прыватнасьці, на наступных парламэнцкіх выбарах. Разгромнай паразай для дзеячаў БДА стаў асабліва вынік парламэнцкіх выбараў 1991 г. Канфлікт паміж беларускім і праваслаўным коламі (вынікам якога стала суперніцтва двух сьпісаў, якія адносяцца да аднаго выбаршчыка: Беларускага выбарчага камітэта, створанага БДА, і Праваслаўнага выбарчага камітэта, падтрыманага блізкімі да праваслаўнай царквы арганізацыямі) прывёў да таго, што сабраўся беларускі сьпіс - Сувалкі толькі 4,5 тыс. галасоў (1,4%).
Сьпіс, падтрыманы БДА, набраў найбольш галасоў у наступных гмінах:
- Нараў (16,4%),
- Дубічы Царкоўныя (12,4%),
- горад Бельск Падляскі (11,0%),
- Чыжы (8,7%),
- гміна Бельск Падляскі ( 7,0%).
Даволі вялікую колькасьць галасоў набраў Ян Чыквін, кандыдат ад БДА на выбарах у Сэнат (30 649). Гэта аказаўся трэці вынік у акрузе, аднак месцы атрымалі два прадстаўнікі правых.
Фіяска скончыўся і самастойны старт беларусаў на парламэнцкіх выбарах 1993 г., калі падтрыманы партыяй выбарчы камітэт Беларускага саюза атрымаў толькі 4% падтрымкі (10 164 галасоў), і ўпершыню там ня быў прадстаўнік праваслаўнай супольнасьці Беласточчыны, што стала моцным ударам па ідэі выхаду беларусаў з самастойных выбарчых сьпісаў.
З таго часу БДА не сфармавала ніводнага самастойнага выбарчага сьпісу на рэспубліканскіх выбарах. Парламэнцкія выбары 2001 г. сталі першымі, на якіх не было створана абласной выбарчай камісыі для звароту да беларускага электарату, а прадстаўнікі праваслаўнай і беларускай суполак былі толькі ў сьпісах агульнанацыянальных партый.
Прычыны дзейнасьці
рэдагавацьПрычынай нізкай падтрымкі беларусамі ўласных нацыянальных выбарчых сьпісаў мог быць той факт, што з-за ўхваленьня сыстэмных пераўтварэнняў БДА успрымалася прадстаўнікамі беларусаў не як уласная партыя, якая можа рэалізоўваць іх інтарэсы, а , як сьцьвярджае Э. Мірановіч, як «агента Салідарнасьці, зь перамогай якой зьвязваліся беспрацоўе і пачуцьцё безвыходнасьці».
17 красавіка 2002 г. адбыўся апошні зьезд партыі, на якім яе старшынёй стаў Яўген Янчук, настаўнік гісторыі Ліцэя з дадатковай беларускай мовай навучаньня ў Гайнаўцы. Акрамя старшыні, у Галоўную раду партыі ўвайшлі:
- Яўген Альхавік,
- Яўген Вапа,
- Славамір Іванек,
- Пётар Крук,
- Алег Латышонак,
- Ян Мордань,
- Віктар Стахвюк,
- Міхал Стэльмашук
- Яраслаў Харкевіч.
Галоўная рэвізійная камісыя складалася з Яўгена Мірановіча, Яўгена Сачка і Міраслава Урбановіча.
Спыненьне дзейнасьці
рэдагавацьПастановай ад 13 лютага 2004 г. Акруговы суд у Варшаве пастанавіў выключыць з рэестру палітычных партый партыю «Беларускае дэмакратычнае аб’яднаньне», унесеную ў рэестр пад нумарам EWP 57, і ліквідаваць яе.
На момант ліквідацыі Беларускае дэмакратычнае аб'яднаньне, акрамя адзінай партыі нацыянальнай меншасьці ў пасьляваеннай гісторыі Польшчы, было таксама адной з нямногіх польскіх палітычных партый, якія бесперапынна дзейнічалі практычна ад пачатку палітычнай трансфармацыі.
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Пастанова суду
- ^ Туронак, Юры За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны / Г. Сагановіч. — Менск: Медысонт, 2010. — С. 177. — 276 с. — (Бібліятэка ч-су Беларускі гістарычны агляд). — 500 ас. — ISBN 978-985-6887
- ^ а б Туронак, Юры За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны / Г. Сагановіч. — Менск: Медысонт, 2010. — С. 178. — 276 с. — (Бібліятэка ч-су Беларускі гістарычны агляд). — 500 ас. — ISBN 978-985-6887
- ^ Туронак, Юры За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны / Г. Сагановіч. — Менск: Медысонт, 2010. — С. 179. — 276 с. — (Бібліятэка ч-су Беларускі гістарычны агляд). — 500 ас. — ISBN 978-985-6887
Літаратура
рэдагаваць- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2.