Пётар I

Пётар I (Пётар Аляксе́евіч; 30 траўня (9 чэрвеня) 1672 — 28 студзеня (8 лютага) 1725) — гаспадар Маскоўскай дзяржавы (з 1682 году), якога расейскія Сэнат і Сынод абвясьцілі імпэратарам (20 студзеня 1721) Расейскай імпэрыі. Рэформы, праведзеныя пад яго кіраўніцтвам, карэнным чынам зьмянілі кірунак разьвіцьця Расеі, ператварылі яе ў адну з наймацнейшых дзяржаваў сьвету.

Пётар I Аляксеевіч
Маскоўскі гаспадар
27 красавіка (7 траўня) 1682 — 22 кастрычніка (2 лістапада) 1721
Папярэднік	Фёдар III Аляксеевіч
Наступнік	Тытул скасаваны
1-ы Імпэратар усерасейскі
22 кастрычніка (2 лістапада) 1721 — 28 студзеня (8 лютага) 1725
Наступнік	Кацярына I
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	30 траўня (9 чэрвеня) 1672, Масква, Маскоўская дзяржава
Памёр	28 студзеня (8 лютага) 1725 (52 гады), Санкт-Пецярбург, Расейская імпэрыя
Пахаваны	Петрапаўлаўскі сабор
Нашчадкі	(ад 1) Аляксей Пятровіч (ад 2) Анна Пятроўна Элізабэта Пятроўна Пётар (памёр у дзяц.) Натальля (памерла ў дзяц.) астатнія памерлі ў маленстве
Дынастыя	Раманавы
Жонкі	1) Еўдакія Лапухіна 2) Кацярына I
Бацька	Аляксей Міхайлавіч
Маці	Натальля Кірылаўна Нарышкіна
Узнагароды
Подпіс

Адмоўна ацэньваецца беларускімі гісторыкамі з прычыны шматразовага рабаваньня беларускіх земляў (забойства сьвятароў і манахаў у Полацкім Сафійскім саборы і яго руйнаваньне, спаленьне Магілёва і Віцебску), актыўнага спрыяньня заняпаду Вялікага Княства Літоўскага.

Дзяцінства і юнацтва. 1672—1689 гады

Раньнія гады

Пётар нарадзіўся ў ноч на 30 траўня (9 чэрвеня) 1672 году ў Церамным дварцы Крамля (ці ў 7180 годзе паводле прынятага тады летазьлічэньня «ад стварэньня сьвету»). Бацька — маскоўскі гаспадар Аляксей Міхайлавіч — меў шматлікае патомства: Пётар быў 12-м дзіцём, але першым ад другой жонкі, гаспадыні Натальлі Кірылаўны Нарышкінай. 29 чэрвеня, у дзень Сьвятых Пятра і Паўла, княжыч быў хрышчаны ў Чудавым манастыры і нарачоны Пятром. На трэці дзень жыцьця княжыча гаспадар Аляксей Міхайлавіч загадаў, паводле звычаю, зьняць з нованароджанага «меру» — даўжыню і шырыню цела. На аснове гэтых зьвестак славуты прыдворны іканапісец Сімон Ушакаў намаляваў на кіпарыснай дошцы абраз Троіцы і апостала Пятра. З тых часоў Пётар ніколі не расставаўся з гэтай іконай, а пасьля яго сьмерці яна была ўсталяваная над імпэратарскім надмагільным помнікам.

Пётар I. Парсуна XVII стагодзьдзя.

Правёўшы амаль год з гаспадыняй, ён быў адданы на выхаваньне нянькам. На 4-м годзе жыцьця Пятра ў 1676 годзе памёр гаспадар Аляксей Міхайлавіч. Апекуном княжыча стаў яго зводны брат, хрышчоны бацька і новы гаспадар Фёдар Аляксеевіч. Дзяк Н. М. Зотаў вучыў Пятра грамаце з 1677 па 1680 гады.

Стралецкі бунт 1682 году і ўсталяваньне на сталец Соф’і Аляксееўны

27 красавіка (7 траўня) 1682 году пасьля 6 гадоў мяккага праўленьня памёр слабы і кволы гаспадар Фёдар Аляксеевіч. Паўстала пытаньне, хто павінен успадкаваць сталец: ці, паводле звычаю, старэйшы і хваравіты Іван V, ці малалетні княжыч Пётар. Заручыўшыся падтрымкай духавенства (патрыярха Іаакіма), Нарышкіны і іх прыхільнікі 27 красавіка (7 траўня) 1682 году ўзьвялі на сталец Пятра, а яго маці, гаспадыню Натальлю Кірылаўну, аб’явілі рэгентам. Былі і прыхільнікі Івана Аляксеевіча, але мала хто жадаў галосна падтрымліваць прэтэндэнта, які быў напалову паралізаваны, і, як відавочна было ўсім, ня мог спадзявацца на доўгае жыцьцё. Пазьней паўстала вэрсія, быццам бы Фёдар Аляксеевіч сам называў Пятра сваім пераемнікам, але дакладных сьведчаньняў гэтаму не зьявілася.

Мяцеж стральцоў у 1682 годзе. Стральцы выцягваюць з дварца Івана Нарышкіна. Пакуль Пётар I суцяшае маці, князёўна Соф’я назірае з задавальненьнем. Карціна А. І. Карзухіна, 1882

З гэтым не пажадалі мірыцца Міласлаўскія, сваякі княжыч Івана і князёўна Соф’і па іх маці, угледзеўшы ў абвяшчэньні Пятра гаспадаром шкоду сваім інтарэсам. Заручыўшыся падтрымкай стральцоў, якіх у Маскве было больш за 20 тыс., Міласлаўскія 15 (25) траўня 1682 арганізавалі стралецкі бунт. Стральцы з крыкамі, што Нарышкіны забілі княжыча Івана, рушылі да Крамля. Натальля Кірылаўна, спадзяваючыся супакоіць бунтаўнікоў, выйшла на Чырвоны ганак разам з княжычамі. Але паўстаньне ня скончылася. У першыя гадзіны былі забітыя баяры Артамон Мацьвееў і Міхаіл Даўгарукі, а потым і іншыя прыхільнікі гаспадыні Натальлі, у тым ліку абодва яе браты Нарышкіны; халопы і пасадзкія людзі разграмілі Халопскі і Судны прыказ.

26 траўня выбарныя ад стралецкіх палкоў зьявіліся ў палацы і патрабавалі, каб старэйшы Іван прызнаўся першым гаспадаром, а малодшы Пётар — другім. Баючыся паўтарэньня пагрому 15 траўня, баяры згадзіліся, і патрыярх адразу ж правёў ва Усьпенскім саборы ўрачысты малебен аб здароўі абодвух нарачоных гаспадароў.

29 траўня стральцы дабіліся, каб князёўна Соф'я Аляксееўна прыняла на сябе кіраваньне дзяржавай з прычыны маладосьці яе братоў. Гаспадыня Натальля Кірылаўна павінна была разам з сынам — другім гаспадаром — зьехаць з двара ў падмаскоўны палац у сяле Праабражэнскае. У Збройнай палаце Крамля засталіся двухмесны трон для маладых гаспадароў з маленькім акенцам ззаду, церазь якое князёўна Соф’я і прыбліжаныя падказвалі ім, як весьці сябе і што гаварыць у час дварцовых цырымоній. Стральцы ж у гонар свайго выступленьня збудавалі на Чырвонай плошчы слуп зь пералічанымі заслугамі і прозьвішчамі пакараных сьмерцю баяраў.

Праабражэнскі і пацешныя палкі

Увесь вольны час Пётар праводзіў у далечыні ад палаца — у сёлах Вараб’ёве і Праабражэнскім. З кожным годам у яго павялічвалася цікавасьць да ваеннай справы. Пётар апрануў і ўзброіў сваё «пацешнае» войска, якое складалася з аднагодак і сяброў па хлапечых гульнях. Ужо к 1683 году 11-гадовы Пётар страляў з мушкета, а ў 1685 годзе яго «пацешныя», апранутыя ў замежныя кафтаны, пад барабанны бой палкавым строем ішлі праз Маскву з Праабражэнскага ў сяло Вараб’ёва. Сам Пётар служыў барабаншчыкам.

У 1686 годзе 14-гадовы Пётар завёў пры сваіх «пацешных» артылерыю. Агнястрэльны майстра Фёдар Зомер паказаў гаспадару гранатную і агнястрэльную справу. З Пушкарскага прыказу даставілі 16 пушак. Для кіраваньня цяжкімі гарматамі гаспадар узяў з Канюшневага прыказу ахвочых да ваеннай справы дарослых служкаў, якіх апранулі ў мундзіры іншаземнага крою і прызначылі пацешнымі пушкарамі. Першым апрануў іншаземны мундзір Сяргей Бухвостаў. У далейшым Пётар заказаў бронзавы бюст гэтага першага маскоўскага салдата, як ён называў Бухвостава. Пацешны полк пачаў называцца Праабражэнскім, па месцы свайго раскватараваньня — сялу Праабражэнскае пад Масквою.

У Праабражэнскім, насупраць палац, на беразе Яўзы быў пабудаваны «пацешны гарадок». Пры будаўніцтве крэпасьці Пётар сам працаваў, дапамагаў сячы бярвёны, ставіць гарматы. Крэпасьць была названа Прэшбургам, хутчэй за ўсе, па імені славутай на той час крэпасьці Прэшбург (цяпер Браціслава — сталіца Славаччыны), аб якой ён ведаў ад капітана Зомера. У тым жа 1686 годзе зьявіліся пад Прэшбургам на Яўзе першыя пацешныя судны — вялікі шняк і струг з лодкамі. У гэтыя гады Пётар зацікавіўся ўсімі навукамі, зьвязанымі з ваеннай справай. Пад кіраўніцтвам галяндца Цымермана ён вывучаў аддзіцыі (складаньне), субстракцыі (адніманьне), мультыплікацыі (множаньне), дывізіі (дзяленьне).

Прагульваючыся аднойчы з Цымерманам па сялу Ізмайлава, Пётар зайшоў на Ільняны двор, у сьвіране якога знайшоў ангельскі боцік. У 1688 ён загадаў галяндцу Карштэну Бранту адрамантаваць, узброіць і аснасьціць гэты бот, а потым спусьціць на Яўзу. Але Яўза і Прасяная сажалка аказаліся цеснымі для карабля, таму Пётар адправіўся ў Пераяслаў-Залескі, да Пляшчэева возера. «Пацешных» ужо было два палкі: да Праабражэнскага дадаўся Сямёнаўскі, разьмешчаны ў сяле Сямёнаўскае. Прэшбург ужо зусім паходзіў на сапраўдную крэпасьць. Для камандаваньня палкамі і вывучэньня ваеннай навукі патрэбны былі людзі разумныя і дасьведчаныя. Але сярод маскавітаў такіх не было. Так Пётар зьявіўся ў Нямецкай слабадзе.

Першы шлюб Пятра

Нямецкая слабада была найбліжэйшай «суседкай» сяла Праабражэнскае, і Пётар ужо даўно прыглядаўся да яе жыцьця. Усё большая і большая колькасьць іншаземцаў пры двары гаспадара Пятра, як напрыклад, Франц Цімерман і Карштэн Брант, былі выхадцамі зь Нямецкай слабады. Усе гэта непрыкметна прывяло да таго, што гаспадар стаў частым госьцем у слабадзе, дзе хутка зрабіўся вялікім ахвотнікам да лёгкага іншаземнага жыцьця. Пётар пачаў курыць нямецкую люльку, наведваць нямецкія вечарынкі з танцамі і выпіўкай, пазнаёміўся з Патрыкам Гардонам, Францам Якаўлевічам Лефортам — будучым паплечнікам Пятра, завёў раман з Ганнай Монс. Супраць гэтага строга выступала маці Пятра. Каб прывезьці да розуму 17-гадовага сына, Натальля Кірылаўна вырашыла ажаніць яго зь Еўдакіяй Лапухіной, дачкою акольнічага. Пётар не супрацівіўся маці, і 27 студзеня 1689 году згулялі вясельле «малодшага» гаспадара. Але менш чым празь месяц Пётар пакінуў жонку і зьехаў на некалькі дзён на Пляшчэева возера.

Усталяваньне на сталец Пятра I

Князёўна Соф'я Аляксееўна

Актыўнасьць Пятра моцна хвалявала князёўну Соф’ю, якая разумела, што з наступленьнем паўнагадовасьці зводнага брата ей прыйдзецца пакінуць сталец. Аднаго разу князёўна хацела каранавацца, але не рашылася зьдзейсьніць намер. Зь іншага боку, прыхільнікі Пятра падштурхоўвалі яго выступіць супраць рэгенткі Соф’і.

Паход на крымскіх татар, зьдзейсьненыя прыбліжаным да князёўны, князем Васілём Галіцыным, што скончыўся няўдачаю, выклікаў незадаволенасьць. Прыхільнікі Пятра вырашылі гэта выкарыстаць дзеля сваёй выгады, і 8 ліпеня 1689 году Пётар упершыню выступіў супраць сястры-рэгенткі. У гэты дзень адбываўся хрэсны ход з Крамля ў Казанскі сабор, заснаваны князем Д. М. Пажарскім у гонар вызваленьня Масквы ад літоўцаў і палякаў. Па заканчэньні абедні Пётар падышоў да сястры і загадаў ёй ня браць удзелу ў працэсіі. Соф’я прыняла выклік: узяла ў рукі вобраз Прасьвятой Багародзіцы і пайшла за крыжамі і харугвамі. Не падрыхтаваны да такога, Пётар пакінуў ход.

7 жніўня 1689 нечакана для ўсіх адбылася вырашальная падзея. У гэты дзень князёўна Соф’я загадала начальніку стральцоў Фёдару Шаклавітаму падрыхтаваць пабольш сваіх людзей у Крэмль, быццам для суправаджэньня ў Данскі манастыр на багамольле. Разам з тым распаўсюдзіўся слых, быццам у палацы знайшлі ліст з паведамленьнем, што гаспадар Пётар ноччу вырашыў заняць сваімі «пацешнымі» Крэмль, забіць князёўну і брата гаспадара Івана і захапіць уладу. Тады Шаклавіты сабраў стралецкія палкі, каб ісьці «вялікім сходам» на Праабражэнскае і пабіць усіх прыхільнікаў Пятра за іх намер забіць князёўну Соф’ю. Тады ж паслалі траіх верхавых назіраць, што робіцца ў Праабражэнскім, і скакаць з паведамленьнем, калі вызначыцца, што гаспадар Пётар куды-небудзь зьехаў са сваімі палкамі.

Але прыхільнікі Пятра сярод стральцоў паслалі дзьвюх аднадумцаў зь весткай у Праабражэнскае. Пасьля данясеньня Пётар зь невялікай сьвітаю ў трывозе паскакаў у Троіца-Сергіеў манастыр. Вынікам перажытых жахаў стралецкіх выступленьняў была хвароба Пятра: пры моцным хваляваньні ў яго пачыналіся канвульсіўныя рухі твара. 8 жніўня ў манастыр прыбылі абедзьве гаспадыні, Натальля і Еўдакія, апасьля іх прыйшлі «пацешныя» палкі з гарматамі. 16 жніўня ад Пятра прыйшла грамата, каб ад усіх палкоў былі прысланы ў Тройца-Сергіеў манастыр начальнікі і па 10 шарагоўцаў. Князёўна Соф’я забараніла выконваць гэты загад і прыгразіла сьмяротным пакараньнем, а гаспадару Пятру адаслалі грамату з паведамленьнем, што ніяк нельга выконваць яго загад.

27 жніўня прыйшла новая грамата гаспадара Пятра — ісьці ўсім палкам да Троіцы. Большая частка войск падпарадкавалася законнаму гаспадару, і князёўні Соф’і прыйшлося прызнаць паразу. Яна сама адправілася ў Траецкі манастыр, але ў сяле Вазьдзьвіжэнскае яе сустрэлі пасланьнікі Пятра з загадам вярнуцца ў Маскву. У хуткім часе Соф’я была зьняволена ў Новадзявочы манастыр пад строгі нагляд.

7 кастрычніка быў схоплены, а потым пакараны сьмерцю Фёдар Шаклавіты. Старэйшы брат, гаспадар Іван (ці Іаан), сустрэў Пятра ва Ўсьпенскім саборы і фактычна аддаў яму ўсю ўладу. З 1689 году ён не браў удзелу ў кіраваньні, хоць ажно да сьмерці ў 1696 працягваў называцца «царом». Мала ўдзельнічаў у кіраваньні і сам Пётар, уступіўшы паўнамоцтвы роду Нарышкіных.

Пачатак экспансіі Маскоўскай дзяржавы. 1690—1699

27-гадовы Пётар I. Партрэт пэндзаля Кнэльлера быў падораны Пятром у 1698 ангельскаму каралю.

Азоўскія паходы. 1695—1696

Асноўны артыкул: Азоўскія паходы Пятра I

Прыярытэтам дзейнасьці Пятра I у першыя гады адзінаўладзьдзя быў працяг вайны з Крымам. З XVI стагодзьдзя Масковія вяла барацьбу з крымскімі і нагайскімі татарамі за валоданьне шырокімі прыбярэжнымі землямі Чорнага і Азоўскага мораў. У ходзе гэтай барацьбы Масковія сутыкнулася з Асманскай імпэрыяй, якая ахоўвала татар. Адным з апорных ваенных пунктаў была турэцкая крэпасьць Азоў, разьмешчаная пры ўпадзеньні ракі Дон у Азоўскае мора.

Першы Азоўскі паход, які пачаўся вясною 1695 году, скончыўся няўдала ў верасьні таго ж году з-за адсутнасьці флёту і негатоўнасьці маскоўскай арміі дзейнічаць у аддаленьні ад баз забесьпячэньня. Але ўжо зімою 1695—1696 гадоў пачалася падрыхтоўка да новага паходу. У Варонежы разгарнулася будаўніцтва вёславай маскоўскай флятыліі. У траўні 1696 году 40-тысячная маскоўская армія пад камандаваньнем генэралісімуса Шэіна зноў аблажыла Азоў, толькі на гэты раз маскоўская флятылія блякавала крэпасьць з мора. Пётар I прымаў удзел у асадзе ў званьні капітана на галеры. Не дачакаўшыся штурму, 19 ліпеня 1696 крэпасьць здалася.

Вынікам Азоўскіх паходаў стаў захоп крэпасьці Азоў, пачатак будаўніцтва порта Таганрог, магчымасьць нападзеньня на паўвостраў Крым з мора, што значна засьцерагло ад небясьпекі паўднёвую мяжу Масковіі. Аднак атрымаць выйсьце да Чорнага мора праз Керчынскі праліў Пятру не ўдалося: ён застаўся пад кантролем Асманскай імпэрыі. Сілаў для вайны з Турэччынай, як і паўнавартаснага марскога флёту ў Масковіі яшчэ не было.

Для фінансаваньня будаўніцтва флёту ўводзяцца новыя віды падаткаў: землекарыстальнікі былі злучаны ў «кумпанствы» па 10 тыс. двароў, кожны зь якіх на свае грошы павінен быў пабудаваць карабель. У гэты час выяўляюцца першыя адзнакі незадаволенасьці дзейнасьцю Пятра. Была раскрыта змова Цыклера, які спрабаваў арганізаваць стралецкае паўстаньне. Летам 1699 году першы вялікі маскоўскі карабель «Крэпасьць» (46-пушачны) адвёз маскоўскага пасла ў Канстантынопаль для перамоў аб міры. Само існаваньне такога карабля схіліла султана да заключэньня міру ў ліпені 1700, які заставіў за Масковіяй крэпасьць Азоў.

Пры будаўніцтве флёту і рэарганізацыі арміі Пётар быў вымушаны абапірацца на іншаземных спэцыялістаў. Пасьля заканчэньня Азоўскіх паходаў, ён вырашае адправіць на абучэньне за мяжу маладых дваран, а ў хуткім часе і сам адправіўся ў першае падарожжа па Эўропе.

Вялікае пасольства. 1697—1698

Вялікае пасольства на гравюры сучасьніка. Партрэт Пятра I у адзеньні галяндзкага матроса.

Асноўны артыкул: Вялікае пасольства

У сакавіку 1697 году ў Эўропу празь Ліфляндыю было адпраўлена вялікае пасольства, асноўнай цэльлю якога было знайсьці саюзьнікаў супраць Асманскай імпэрыі. Вялікімі паўнамоцнымі пасламі былі прызначаны генэрал-адмірал Ф. Я. Лефарт, генэрал Ф. А. Галовін, начальнік Пасольскага прыказа П. Б. Вазьніцын. Усяго ў пасольства ўвайшло да 250 чалавек, сярод якіх пад іменем урадніка Праабражэнскага палка Пятра Міхайлава лічыўся сам гаспадар Пётар I. Упершыню маскоўскі гаспадар распачаў падарожжа за межы сваёй дзяржавы, ды яшчэ інкогніта.

Пётар аб’езьдзіў усю Эўропу, наведаў Рыгу, Кёнігсбэрг (Калінінград), Брандэнбург, Галяндыю, Ангельшчыну, Аўстрыю, быў намечаны візыт да Вэнэцыі і да Папы Рымскага. Пасольства завэрбавала ў Масковію некалькі сотняў спэцыялістаў па карабельнай справе, закупіла ваенную і іншую зброю.

Раніца стралецкай казьні. Мастак В. І. Сурыкаў, 1881

Акрамя перамоў Пётар шмат часу прысьвяціў вывучэньню караблебудаваньня, ваеннай справе і другім навукам. Пётар папрацаваў цесьляром на вэрфях Ост-Індзкай кампаніі, пры ўдзеле гаспадара быў пабудаваны карабель «Пётар і Павел». У Ангельшчыне наведаў Грынвіцкую абсэрваторыю, пазнаёміўся з Ісакам Ньютанам.

Вялікае пасольства галоўнай задачы не выканала: кааліцыю супраць Асманскай імпэрыі стварыць не ўдалося з-за падрыхтоўкі эўрапейскіх краінаў да Вайны за гішпанскую спадчыну (1701—14 гады). Але дзякуючы гэтай вайне склаліся спрыяльныя ўмовы для барацьбы Масковіі за Балтыку. Такім чынам, адбылася пераарыентацыя зьнешняй палітыкі Масковіі з паўднёвага напрамку на паўночны.

У ліпені 1698 году Вялікае пасольства было пярэрвана паведамленьнем аб новым стралецкім мецяжы ў Маскве, які быў падаўлены яшчэ да прыбыцьця Пятра. Па прыбыцьці гаспадара ў Маскву (25 жніўня) былі пакараны сьмерцю больш за тысячу стральцоў, а князёўна Соф’я была пастрыжана ў манахіні пад іменем Сусанны і адпраўлена ў Новадзявочы манастыр, дзе правяла астатак свайго жыцьця. Той жа лёс напаткаў і некаханую жонку Пятра — Еўдакію Лапухіну, якую сілком адправілі ў Суздальскі манастыр нават супраць волі духавенства.

Па вяртаньні гаспадара пачалася яго пераўтваральная дзейнасьць, накіраваная спачатку на зьмяненьне зьнешніх адзнакаў, якія адрозьнівалі маскоўскі ўклад жыцьця ад эўрапейскага.

Стварэньне Расейскай імпэрыі. 1700—1724 гады

Пётар I з знакам ордэна Сьв. Андрэя Першазваннага на блакітнай андрэеўскай стужцы і зоркай на грудзях. Ж.-М. Нацье, 1717

Вайна з Швэцыяй. 1700—1721 гады

Асноўны артыкул: Вялікая Паўночная вайна

Па вяртаньні гаспадара зь Вялікага пасольства ён пачаў рыхтавацца да вайны з Швэцыяй за выхад да Балтыйскага мора. У 1699 годзе быў створаны паўночны зьвяз супраць швэдзкага караля Карла XII, у які акрамя Масковіі ўвайшлі Данія, Саксонія і Рэч Паспалітая на чале з саксонскім курфюрстам і польскім каралём Аўгустам II. Рухаючай сілаю зьвяза было імкненьне Аўгуста II адабраць у Швэцыі Інфлянты, за дапамогу ён абяцаў Масковіі землі, якія раней належалі ёй (Інгерманляндыя і Карэлія).

Для ўступленьня ў вайну Масковіі неабходна было заключыць мір з Асманскай імпэрыяй. Пасьля дасягненьня замірэньня з турэцкім султанам часам на 30 гадоў Масковія 19 жніўня 1700 году абвясьціла вайну Швэцыі пад маркай помсты за крыўду, учыненую гаспадару Пятру ў Рызе.

Плян Карла XII заключаўся ў тым, каб па адным разьбіць ворагаў з дапамогаю ангельска-галяндзкага флёту. Неўзабаве пасьля бамбардыроўкі Капэнгагена Данія 8 жніўня 1700 году выйшла з вайны, яшчэ да ўступленьня ў яе Масковіі. Няўдачна скончыліся спробы Аўгуста II захапіць Рыгу.

Паражэньнем маскоўскай арміі скончылася спроба захапіць фартэцыю Нарву. 30 лістапада 1700 (па новым стылі) Карл XII з 850-тысячнай арміяй атакаваў лягер маскоўскіх войскаў і поўнасьцю разграміў 35-тысячную дрэнна падрыхтаваную маскоўскую армію. Сам Пётар I ад’ехаў ад войск у Ноўгарад за 2 дні да гэтага. Палічыўшы, што Масковія дастаткова аслаблена, Карл XII пайшоў у Інфлянты, каб направіць усе сілы супраць галоўнага, як ён сам лічыў, праціўніка — Аўгуста II.

Штурм фартэцыі Нотэбург (альбо Нётэборг) 11 кастрычніка 1702 году. У цэнтры намаляваны Пётар I. А. Е. Кацэбу, 1846

Але Пётар, сьпехам рэарганізаваўшы армію па эўрапейскім прыкладзе, аднавіў баявыя дзеяньні. Ужо ў 1702 годзе (11 (22) кастрычніка) Масковія захапіла фартэцыю Нотэбург (Нётэборг; перайменавана ў Шлісэльбург), а вясною 1703 году — крэпасьць Ніеншанц (Ніенсканс) у вусьця Нявы. Тут 16 траўня 1703 году пачалося будаўніцтва Санкт-Пецярбургу, а на востраве Котлін была разьмешчана база маскоўскага флёту — крэпасьць Кроншлат (у далейшым Кранштат). У 1704 годзе былі захоплены Нарва, Дорпат, Масковія замацавалася ва Ўсходняй Прыбалтыцы. На прапанову заключыць мір Пётар I атрымаў адмову.

Пасьля зьвяржэньня Аўгуста II у 1706 і замены яго польскім каралём Станіславам Ляшчынскім Карл XII пачаў ракавы для яго паход на Масковію. Заняўшы Менск і Магілёў, кароль зьмяніў свае пляны ісьці на Смаленск. Заручыўшыся падтрымкай украінскага гетмана Івана Мазэпы, Карл павёў войскі на поўдзень з намерам умацаваць армію прыхільнікамі Мазэпы. Пётар I накіраваў у Беларусь 70-тысячнае войска на чале з князем Аляксандрам Меншыкавым, якое стала ля Полацку вайсковым табарам. 28 верасьня 1708 году ў вёсцы Лясной швэдзкі корпус Левэнгаўпта, які ішоў на аб’яднаньне з арміяй Карла XII зь Інфлянтаў, быў разьбіты маскоўскай арміяй пад камандаваньнем Меншыкава. Швэдзкая армія была пазбаўлена падмацаваньня і абоза з ваеннымі прыпасамі. У далейшым Пётар адзначаў гадавіну гэтай бітвы як паваротны момант у Вялікай Паўночнай вайне.

У Палтаўскай бітве 27 чэрвеня 1709 году армія Карла XII была ўшчэнт разьбіта, швэдзкі кароль зь невялікай колькасьцю салдат уцёк у Турцыю.

У траўні 1710 году Пётар I зь Меншыкавым зладзілі забойства манахаў Сафійскага сабору ў Полацку. Па адыходзе маскоўскіх войскаў з гораду сабор быў узарваны.

У 1710 годзе ў вайну ўмяшалася Турэччына. Пасьля паразы ў Пруцкім паходзе 1711 году Масковія вярнула Азоў Турцыі і разбурыла Таганрог, але за кошт гэтага ўдалося заключыць чарговае замірэньне з туркамі.

Пётар I у Палтаўскай бітве. Л. Каравак, 1718

Дзякуючы панаваньню Швэцыі на моры Вялікая Паўночная вайна зацягнулася да 1721 году. Сярод найбольш яркіх бітваў на моры можна адзначыць бітву пры мысе Гангут 27 чэрвеня 1714 году і пры востраве Грэнгам у чэрвені 1720 году. У абедзьвюх гэтых бітвах маскоўскі флёт атрымаў перамогу.

30 жніўня 1721 году паміж Расеяй і Швэцыяй быў заключаны Ніштацкі мір, па якім Расея атрымала выхад да Балтыйскага мора, далучыла тэрыторыю Ігнгрыі, частку Карэліі, Эстляндыю і Інфлянты. Расея стала вялікай эўраазіяцкай дзяржавай, у азнаменаваньне чаго 22 кастрычніка (2 лістапада) 1721 году Пётар прыняў тытул імпэратара.

Расейска-турэцкая вайна 1710—1713

Пасьля паразы ў Палтаўскай бітве швэдзкі кароль Карл XII укрыўся ў валоданьнях Асманскай імпэрыі, горадзе Бэндэр. Пётар I заключыў дагавор з Турэччынай аб выдварэньні Карла XII з турэцкай тэрыторыі, але затым швэдзкаму каралю дазволілі застацца і стварыць пагрозу паўднёвай мяжы Расеі пры дапомозе часткі ўкраінскага казацтва і крымскіх татар. Дамагаючыся высылкі Карла XII, Пётар I стаў пагражаць вайной Турцыі, але ў адказ 20 лістапада 1710 году султан сам аб’явіў вайну Расеі. Сампраўднай прычынай вайны зьявіліся захоп маскоўскімі войскамі Азова ў 1696 годзе і зьяўленьне маскоўскага флёту ў Азоўскім моры.

Вайна з боку Турцыі абмежавалася зімнім набегам крымскіх татар, васалаў Асманскай імпэрыі, ва Ўкраіну. Расея павяла вайну на 3 франты: войскі зьдзейсьнілі паходы супраць татар на Крым і на Кубань, сам Пётар I, абапіраючыся на дапамогу правіцелей Валахіі і Малдовы, вырашыў зьдзейсьніць глыбокі паход да Дуная, дзе спадзяваўся падняць на барацьбу з туркамі хрысьціянскіх васалаў Атаманскай імпэрыі.

6 (17) сакавіка 1711 году Пётар I выехаў да войск з Масквы зь вернай сяброўкай Екацярынай Аляксееўнай, якую загадаў лічыць сваёй жонкай і гаспадыняй (яшчэ да афіцыяльнага шлюбу, які адбыўся ў 1712). Армія перайшла мяжу Малдовы ў чэрвені 1711, але ўжо 20 ліпеня 1711 году 190 тысячаў турак і крымскіх татар прыціснулі 38-тысячную маскоўскую армію да правага берага ракі Прут, поўнасьцю абкружыўшы яе. У, як здавалася б, бязвыхаднай сытуацыі Пятру ўдалося заключыць зь вялікім візірам Прутскі мірный дагавор, згодна зь якім армія і сам гаспадар пазьбеглі паланеньня, але Расея аддала Азоў Турцыі і згубіла выхад да Азоўскага мора.

З жніўня 1711 году баявых дзеяньняў не вялося, хоць у працэсе пагаджэньня канчатковага дагавора Турэччына некалькі разоў паграджала зноў пачаць вайну. Толькі ў чэрвені 1713 быў заключаны Андрыанаўскі мірны дагавор, які ў цэлым сьцьвердзіў ўмовы Прутскага пагадненьня. Расея атрымала магчымасьць вясьці Паўночную вайну без 2-га фронту, хоць і згубіла заваяваньні Азоўскіх паходаў.

Рух Расеі на ўсход

Экспансія Расеі на ўсход пры Пятры I не спынялася. У 1714 годзе экспэдыцыя Бухгольца на поўдні ад Іртышу заснавала Омск, Усьць-Каменагорск (Аскемен), Сяміпалацінск і іншыя крэпасьці. У 1716—1717 гадах у Цэнтральную Азію быў адпраўлены атрад Бековіча-Чаркаскага з мэтай схіліць хівінскага хана да падданства і выведаць шлях у Індыю. Аднак маскоўскі атрад быў зьнішчаны ханам.

Касьпійскі паход 1722—1723 гадоў

Найболей буйным зьнешнепалітычным мерапрыемствам Пятра пасьля Паўночнай вайны быў Касьпійскі (або Пэрсыдзкі) паход у 1722—1723 гадах. 18 чэрвеня 1722, пасьля звароту за дапамогай сына пэрсыдзкага шаха Тохмас-мірзы, з Астрахані па Касьпіі адплыў 22-тысячны маскоўскі атрад. У выніку паходу быў заваяваны заходні бераг Касьпійскага мора з крэпасьцямі Баку, Рэштом, Астрабад. Далейшы рух ў Закаўказьзе быў спынены пагрозай уступа ў вайну Асманскай імпэрыі. 12 верасьня 1723 году быў састаўлен Пецярбурскі дагавор з Пэрсыяй, па якім у склад Расейскай імпэрыі ўключалася заходняе і паўднёвае ўзьбярэжжа Касьпія з гарадамі Дэрбэнт і Баку і правінцыямі Гілян, Мазэндэран і Астрабад. Расея і Пэрсыя таксама заключылі абарончы саюз супраць Турцыі. Па Стамбульскім (Канстантынопальскім) дагаворы ад 12 чэрвеня 1724 году Турэччына прызнавала ўсе набыцьці Расеі ў заходняй частцы Касьпійскага мора і адмаўлялася ад далейшых дамаганьняў на Пэрсыю. Стык меж паміж Расеяй, Турэччынай і Пэрсыяй быў усталяваны на месцы зьліцьця рэк Аракс і Кура. Пасьля, аднак, у Пэрсыі ў выніку межусобнай барацьбы за ўладу надышла смута, і Турэччына аспрэчыла палажэньні Стамбульскай дамовы раней, чым мяжа была сапраўды ўсталяваная.

Расейская імпэрыя за Пятром I

Па перамозе ў Вялікай Паўночнай вайне і складаньня Ніштацкай дамовы ў верасьні 1721 году Ўрадавыя сэнат і сынод Маскоўскай дзяржавы пастанавілі надаць гаспадару Пятру I тытул «Імпэратара Ўсерасейскага» з наступнай фармулёўкай: «як звычайна ад рымскага Сэнату за знатныя справы імпэратараў іх такія тытулы публічна ім у дар прынесены і на статутах для памяці ў вечныя роды падпісаны».

22 кастрычніка (2 лістапада) 1721 году Пётар I прыняў тытул, які быў ня проста ганаровым, але і сьведчыў пра новую ролю Расеі ў міжнародных справах. Прусія і Галяндыя неадкладна прызналі новы тытул маскоўскага гаспадара, Швэцыя ў 1723, Турцыя ў 1739, Ангельшчына і Аўстрыя ў 1742, Францыя і Гішпанія ў 1745 і, нарэшце, Рэч Паспалітая ў 1764 годзе.

Сакратар прускага пасольства ў Расеі ў 1717—1733 гг., І.-Г. Факерот, на просьбу Вальтэра, які працаваў над гісторыяй кіраваньня Пятра, напісаў успаміны пра Расею за Пятром. Факеродт паспрабаваў ацаніць колькасьць насельніцтва Расейскай імпэрыі ў канцы кіраваньня Пятра I. Паводле яго зьвестак колькасьць асобаў податнага стану складала 5 мільёнаў 198 тысячаў чалавек, колькасьць сялянаў і мяшчанаў, улучаючы асобаў жаночага полу, ацэньвалася прыкладна ў 10 млн. Шмат душ было ўтаена памешчыкамі, паўторная рэвізія павялічыла лік падатных душ да амаль 6 млн чалавек. Расейскіх дваранаў зь сямействамі налічывалася да 500 тыс.; службоўцаў да 200 тыс. і духоўных асобаў зь сем’ямі да 300 тыс. душ.

Жыхары заваяваных краніаў, якія не знаходзіліся пад падаткам, складалі паводле ацэнкі ад 500 да 600 тысячаў душаў. Казакоў зь сямействамі ва Ўкраіне, на Дану і Яіку і ў памежных гарадох налічвалася ад 700 да 800 тысячаў душаў. Колькасьць сыбірскіх народаў была невядомай, але І. Факэрот палічыў яе да мільёну чалавек. Такім чынам, насельніцтва Расейскай імпэрыі складала да 15 мільёнаў падданых і саступала ў Эўропе паводле колькасьці толькі Францыі (каля 20 млн).

Ператварэньні Пятра I

Усю дзяржаўную дзейнасьць Пятра ўмоўна можна падзяліць на два пэрыяды: 1695—1715 гады і 1715—1725.

Асаблівасьцю першага этапу былі пасьпех і не заўсёды прадуманы характар, што тлумачылася вядзеньнем Паўночнай вайны. Рэформы былі нацэлены галоўным чынам на збор сродкаў для вядзеньня вайны, праводзіліся гвалтоўным мэтадам і часта не прыводзілі да жаданага выніку. Акрамя дзяржаўных рэформ на першым этапе праводзіліся шырокія рэформы зьмены культурнага ўкладу жыцьця.

У другім пэрыядзе рэформы былі больш плянамернымі і накіраванымі на ўнутранае ўладкаваньне дзяржавы.

У цэлым рэформы Пятра былі накіраваныя на ўмацаваньне Расейскай дзяржавы і далучэньне кіруючага пласта да эўрапейскай культуры з адначасовым узмацненьнем абсалютнай манархіі. Вынікам кіраваньня Пятра Вялікага было стварэньне магутнай Расейская імпэрыя, на чале якой знаходзіўся імпэратар, які валодаў абсалютнай уладай. Падчас рэформаў было пераадолена тэхніка-эканамічнае адставаньне Расеі ад эўрапейскіх дзяржаваў, заваяваны выхад да Балтыйскага мора, праведзены ператварэньні ва ўсіх сфэрах жыцьця Расейскага грамадзтва. У той жа час узмацняліся прыгоньніцкія парадкі, разросься бюракратычны апарат, былі створаныя перадумовы (Указ аб спадчыне стальцу) для крызісу вярхоўнай улады, якія прывялі да эпохі «дварцовых пераваротаў».

Рэформы дзяржаўнага кіраваньня

У Пятра I спачатку адсутнічала выразная праграма рэформ у сфэры дзяржаўнага кіраваньня. Зьяўленьне новай дзяржаўнай установы або зьмена адміністрацыйна-тэрытарыяльнага кіраваньня краінай дыктавалася вядзеньнем войнаў, якое патрабавала значных фінансавых рэсурсаў і мабілізацыі насельніцтва. Перанятая Пятром I сыстэма ўлады не дазваляла сабраць досыць сродкаў на рэарганізацыю і павелічэньне войска, пабудову флёта, будаўніцтвы крэпасьцяў і Санкт-Пецярбурга.

Зь першых гадоў кіраваньня Пятра прасочвалася тэндэнцыя паніжэньня ролі малаэфэктыўнай Баярскай думы ў кіраваньні дзяржавай. Яшчэ ў 1699 годзе пры гаспадары была арганізаваная Блізкая канцылярыя, або Кансыліюм міністраў, які складаўся з 8 членаў, што кіравалі асобнымі прыказамі. Гэта быў правобраз будучага Урадаўнічага сэнату, сфармаванага 22 лютага 1711 году. Пётар так сфармуляваў асноўную задачу Сэнату: «Глядзець ва ўсёй дзяржаве выдаткаў, і непатрэбныя, а асабліва марныя, адставіць. Грошай, як магчыма, зьбірать, паколькі грошы сутнасьць артэрыяю вайны.»

Створаны Пятром для бягучага кіраваньня дзяржавай на час адсутнасьці гаспадара (у той час гаспадар адпраўляўся ў Пруцкі паход), Сэнат у складзе 9 чалавек у хуткім часе ператварыўся з часовай установы ў стала дзеючую найвышэйшую ўрадавую ўстанову, што было замацавана ўказам 1722 году. Ён кантраляваў правасудзьдзе, ведаў гандлем, зборамі і расходамі дзяржавы, назіраў за спраўнасьцю адбываньня дваранамі воінскай павіннасьці, яму былі перададзены функцыі Разраднага і Пасольскага прыказаў.

Рашэньні ў Сэнаце прымаліся калегіяльна, на агульным зборы і пацьвярджаліся подпісамі ўсіх членаў найвышэйшага дзяржаўнага органа. Калі адзін з 9 сэнатараў адмовіцца падпісаць рашэньне, то рашэньне лічылася несапраўдным. Такім чынам Пётар I дэлегаваў частку сваіх паўнамоцтваў Сэнату, але ў той жа час усклаў на яго членаў пэрсанальную адказнасьць.

Для лепшага кантролю за працай ураду была створана новая пасада. З 1715 году за працай Сэнату сачыў генэрал-рэвізор, з 1718 году перайменаваны ў обэр-сакратара. З 1722 году кантроль за Сэнатам зьдзяйсьняюць генэрал-пракурор і обэр-пракурор, якім падпарадкоўваліся пракуроры ўсіх іншых устаноў. Ніякае рашэньне Сэнату ня мела сілы бяз згоды і подпісу генэрал-пракурора. Генэрал-пракурор і яго намесьнік обэр-пракурор падпарадкоўваліся наўпрост гаспадару.

Сэнат як урад мог прымаць рашэньні, але для іх выкананьня патрабаваўся адміністрацыйны апарат. У 1717—1721 гадах была праведзена рэформа выканаўчых органаў кіраваньня, у выніку якой сыстэма прыказаў зь іх расплывістымі функцыямі была замененая па Швэцкім узоры 11 калегіямі — папярэднікамі будучых міністэрстваў. У адрозьненьне ад загадаў функцыі і сфэры дзейнасьці кожнай калегіі былі строга разьмежаваныя, а адносіны ў самой калегіі будаваліся на прынцыпе калегіяльнасьці рашэньняў. Былі ўведзеныя Калегія замежных справаў, Ваенная калегія, Адміралцействаў-калегія, Камер-калегія (збор прыбыткаў дзяржавы), Штатс-кантор-калегія (сачыла за расходамі), Рэвізіён-калегія (збор і выдаткоўваньне казённых сродкаў), Комерц-калегія (пытаньні судаходзтва, мытні і гандлю), Берг-калегія (горнай справай), Мануфактур-калегія (лёгкай прамысловасьцю), Юстыц-калегія (судовай сыстэмай). У 1721 годзе была створана Вотчынная калегія (пытаньні дваранскага землеўладаньня). У 1720 годзе на правах калегіі быў створаны Галоўны магістрат, які кіраваў гарадзкім насельніцтвам, а ў 1721 годзе — Сынод. З 28 лютага 1720 году Генэральны рэглямэнт увёў адзіную для ўсёй краіны сыстэму справаводзтва ў дзяржаўным апараце.

Для кантролю за выкананьнем рашэньняў на месцах і памяншэньні павальнай карупцыі з 1711 году засноўвалася пасада фіскалаў, якія павінны былі «таемна праведаць, даносіць і выкрываць» усе злоўжываньні, як вышэйшых, так і ніжэйшых службоўцаў, перасьледваць казнакрацтва, хабарніцтва, прымаць даносы ад прыватных асобаў. Галоўным фіскалам быў генэрал-фіскал, прызначаны гаспадаром, яго памочнікам — обэр-фіскал, прызначаны Сэнатам. Вэртыкаль фіскальнага кантролю была даведзена да ўзроўню гораду.

У 1708—1715 гадах была праведзеная абласная рэформа з мэтай умацаваньня вэртыкалі ўлады на месцах і лепшага забесьпячэньня войска маёмасьцю і рэкрутамі. У 1708 годзе краіна была падзеленая на 8 губэрніяў на чале з губэрнатарамі, якія мелі ўсю паўнату судовай і адміністрацыйнай улады: Маскоўскую, Інгермандляндзкую (пасьля Санкт-Пецярбурскую), Кіеўскую, Смаленскую, Азоўскую, Казанскую, Архангелагародзкую і Сыбірскую. Маскоўская губэрня давала больш за траціну паступленьняў у казну, за ёй ішла Казанская губэрня.

Губэрнатары таксама ведалі разьмешчанымі на тэрыторыі губэрні войскамі. У 1710 годзе зьявіліся новыя адміністрацыйныя адзінкі — долі, якія аб’ядноўвалі 5536 двароў. Першая абласная рэформа не вырашыла пастаўленых задачаў, а толькі значна павялічыла лік дзяржаўных службоўцаў і расходы на іх утрыманьне.

У 1719—1720 гадах была праведзена другая абласная рэформа, якая ліквідавала долі. Губэрні сталі дзяліцца на 50 правінцыяў на чале з ваяводамі, а правінцыі на дыстрыкты на чале зь земскімі камісарамі, прызначанымі Камер-калегіяй. У вядзеньні губэрнатара засталіся толькі вайскоўцы і судовыя справы.

У выніку рэформ дзяржаўнага кіраваньня скончылася афармленьне абсалютнай манархіі, а таксама бюракратычнай сыстэмы, на якую абапіраўся імпэратар.

Радавыя стральцы ў 1674 годзе. Літаграфія з кнігі XIX ст.

Рэформы арміі і флёту

Пры ўступленьні на княжаньне Пётар атрымаў у распараджэньне сталае стралецкае войска, схільнае да анархіі і мецяжам, ня здольнае ваяваць з заходнімі арміямі. Праабражэнскі і Сямёнаўскі палкі, якія вырасьлі зь дзіцячых пацех юнага гаспадара, сталі першымі палкамі новай Расейскай арміі, пабудаванай з дапамогай замежнікаў па эўрапейскім узоры. Рэфармаваньне войска і стварэньне флёта сталі неабходнымі ўмовамі перамогі ў Паўночнай вайне 1700—1721 гадоў.

Рыхтуючыся да вайны з Швэцыяй, Пётар загадаў у 1699 годзе ажыцьцявіць агульны рэкруцкі набор і пачаць навучаньне салдат па ўзоры, заведзенаму ў праабражэнцаў і сямёнаўцаў. Гэты першы рэкруцкі набор даў 25 пяхотных палкоў і два драгунскія. У 1705 годзе кожныя 20 двароў павінны былі выстаўляць на пажыцьцёвую службу аднаго рэкрута, халастога хлопца ва ўзросьце ад 15 да 20 гадоў. Пасьля рэкрутаў сталі браць з вызначанага ліку душ мужчынскага полу сярод сялянаў. Набор у флёт, як і ў войска, зьдзяйсьняўся з рэкрутаў.

Радавы вайсковага пяхотнага палка ў 1720—1732 гг. Літаграфія з кнігі XIX ст.

Калі спачатку сярод афіцэраў былі пераважна замежныя спэцыялісты, то пасьля пачатку працы навігацкай, артылерыйскай, інжынэрнай школ рост войска задавальняўся расейскімі афіцэрамі з дваранскага саслоў’я. У 1715 годзе ў Пецярбурзе была адкрыта Марская акадэмія. У 1716 годзе быў выдадзены Воінскі статут, які строга вызначаў службу, правы і абавязкі вайскоўцаў. У выніку ператварэньняў была створаная моцнае рэгулярнае войска і магутны ваенна-марскі флёт, якога раней у Расеі проста не было. Да канца валадараньня Пятра колькасьць рэгулярных сухапутных войскаў дасягала 210 тыс. (зь іх лічылася 2600 у гвардыі, 41 550 у коньніцы, 75 тыс. у пяхоце, 74 тыс. у гарнізонах) і да 110 тыс. нерэгулярных войскаў. Флёт складаўся з 48 лінейных караблёў; галер і іншых судоў 787; людзей на ўсіх судах было амаль 30 тысячаў.

Царкоўная рэформа

Асноўны артыкул: Найсьвяцейшы ўрадавы сынод

Адным з найважных ператварэньняў Пятра I зьяўляецца царкоўная рэформа, накіраваная на падначаленьне царквы манарху. Расейская праваслаўная царква таго часу калі не відавочна, то ўтоена процідзейнічала ператварэньням Пятра, якія разбуралі старажытны жыцьцёвы ўклад. Да таго ж большасьць шырокіх царкоўных земляў было вызвалена ад выплаты падаткаў, што супярэчыла інтарэсам Расейскай дзяржавы.

У 1700 годзе, пасьля сьмерці патрыярха Адрыяна, Пётар I замест прызначэньня выбараў новага патрыярха часова паставіў на чале духавенства свайго паплечніка, мітрапаліта Разанскага Стэфана Яворскага, які атрымаў новы тытул местаахоўніка патрыяршага пасаду. Са зьнікненьнем сану патрыярха павялічылася магчымасьць гаспадара ўплываць на духавенства.

Быў таксама адноўлены Манастырскі прыказ, на чале якога ўстаў І. А. Мусін-Пушкін. У яго вядзеньне перайшлі абавязкі скасаванага Патрыяршага разраду. Заахвочвальным матывам рэформы было тое, што з тых часоў Манастырскі прыказ (гэта значыць дзяржава) узяў пад кантроль усе манастырскія і царкоўныя землеўладаньні, прыбыткі зь якіх ішлі ў казну. З мэтай аслабіць уплыў манастыроў былі прынятыя меры да скарачэньня колькасьці манахаў, забаранялася будаваць новыя манастыры.

У 1721 годзе Пётар зацьвердзіў Духоўны рэглямэнт, складаньне якога было даручана пскоўскаму япіскапу, сябру гаспадара Феафану Пракопавічу. У выніку адбылася карэнная рэформа царквы, якая ліквідавала аўтаномію духавенства і цалкам падпарадкавалая яго дзяржаве. У Расеі было скасавана патрыярства і ўведзена Духоўная калегія, неўзабаве пераназваная ў Найсьвяцейшы ўрадавы сынод. Ён валодаў функцыяй духоўнага суду, тлумачэньне царкоўных догм, барацьба зь ерасьсю і іншыя чыста царкоўныя справы. Усе сябры Сыноду прызначаліся гаспадаром і прыносілі прысягу. Сярод мер, якія праводзяцца Пятром у гэтай сфэры, была некаторая лібэралізацыя па дачыненьні да прадстаўнікоў іншых веравызнаньняў. У выніку царкоўных рэформ Пятра I была ліквідаваная аўтаномія царквы, якая цалкам стала падпарадкоўвацца дзяржаве.

Фінансавая рэформа

Азоўскія паходы, а затым і Паўночная вайна 1700—1721 гадоў патрабавалі вялізных сродкаў, на збор якіх і былі накіраваныя фінансавыя рэформы.

На першым этапе ўсё зводзілася да пошуку новых крыніц сродкаў. Да традыцыйных мытных і карчомных збораў дадаваліся зборы і выгоды ад манапалізацыі продажы асобных тавараў (солі, алькаголю, варволю, шчаціньня і т. д.), ускосных падаткаў (лазьневыя, рыбныя, конскія падаткі, падатак на дубовыя труны і т. д.), абавязковае выкарыстаньне гербавай паперы, чаканка манэтаў меншай вагі.

У пачатку XVIII стагодзьдзя Пётар правёў грашовую рэформу па ўзоры, прапанаванаму яму Ісаакам Ньютонам. Найбольш важнай мерай падчас фінансавай рэформы стала ўвядзеньне падушнага падатку замест існавалага да гэтага падворнага абкладаньня. У 1710 годзе была праведзена перапіс насельніцтва, якая паказала рэзкае памяншэньне насельніцтва ў краіне з-за ўцёкаў сялянаў ад цяжкіх падаткаў. Памешчыкі таксама былі зацікаўлены ў прыніжэньні колькасьці плацельшчыкаў. У 1718—1724 гадах быў праведзены паўторны перапіс насельніцтва паралельна з рэвізіяй насельніцтва (пераглядам перапісу), распачатай у 1722 годзе. Па гэтай рэвізіі асобаў падатнага стану апынулася 5 967 313 чалавек.

На аснове атрыманых дадзеных урад падзяліў колькасьць насельніцтва на колькасьць грошай, неабходных для ўтрыманьня войска і флёта. У выніку быў вызначаны памер падушнага падатку: прыгонныя памешчыкаў плацілі дзяржаве 74 капейкі, дзяржаўныя сяляне — 1 рубель 14 капеек (бо не плацілі чынш), гарадзкое насельніцтва — 1 рубель 20 капеек. Душа была зьлічальнай — памерлыя не выключаліся з падатных сьпісаў, нованароджаныя не ўключаліся, у выніку падатковая нагрузка вельмі нераўнамерна разьмяркоўвалася сярод народа.

У выніку падатнай рэформы быў значна павялічаны памер казны за кошт рэзкага ўзмацненьня падатковай нагрузкі ня толькі на сялянства, але і на іх абшарнікаў. Калі ў 1710 годзе прыбыткі распасьціраліся да 3 134 000 руб.; то ў 1725 годзе іх было 10 186 707 руб. (па замежных зьвестках — да 7 859 833 руб.).

Ператварэньні ў прамысловасьці і гандлі

Усьвядоміўшы падчас Вялікага пасольства тэхнічнае адставаньне Расеі, Пётар ня мог абыйсьці бокам праблему рэфармаваньня Расейскай прамысловасьці. Адной з галоўных праблем было адсутнасьць кваліфікаваных майстроў. Гаспадар разьвязаў гэтую праблему шляхам прыцягненьня на расейскую службу замежнікаў на выгадных умовах, пасылкай расейскіх дваранаў на навучаньне ў Эўропу. Фабрыканты атрымоўвалі вялікія прывілеі: вызваляліся зь дзецьмі і майстрамі ад ваеннай службы, былі подсудны толькі суду Мануфактур-калегіі, пазбаўляліся ад падаткаў і ўнутраных мыт, маглі бязмытна прывозіць з-за межы патрэбныя ім прылады і матэрыялы, іх хаты вызваляліся ад вайсковага пастою.

Істотныя меры былі распачаты па геолягаразьведке карысных выкапняў Расеі. Раней Расейская дзяржава ў сыравінным дачыненьні цалкам залежыла ад замежных дзяржаваў, галоўным чынам, Швэцыі (адтуль везьлі жалеза). Пасьля адкрыцьця пакладаў жалезнай руды і іншых карысных выкапняў на Урале Пётар набыў магчымасьць вырабляць ваенную тэхніку з Расейскай сыравіны. На Ўрале ў 1723 закладзены найбуйнейшы жалезаробчы завод у Расеі, зь якога разьвіўся горад Екацерынбург. Пры Пятры былі заснаваны Неўянск, Каменск-Уральскі, Ніжні Тагіл. Зьяўляюцца зброевыя заводы ў Аланецкім краі, разьвіваецца гарбарная і тэкстыльная прамысловасьць, што абумаўлялася неабходнасьцю вытворчасьці экіпіроўкі і абмундзіраваньня для расейскіх войскаў, зьяўляецца шолкапрадзеньне, вытворчасьць паперы і іншыя вытворчасьці.

У 1719 годзе быў выдадзен «Берг-прывілей», па якоме ўсякаму давалася права ўсюды шукаць, плавіць, варыць і чысьціць мэталы і мінэралы пры ўмове плацяжу «горнага падатку» у 1/10 кошты здабычы і 32-х доляў у карысьць уладальніка той зямлі, дзе знойдзеныя паклады руды. За ўтойваньне руды і спробу перашкаджаць здабычы ўласьніку пагражала канфіскацыя зямлі, целавае пакараньне і нават сьмяротная кара «па віне гледзячы».

Асноўнай праблемай на расейскіх мануфактурах таго часу была недахоп працоўнай сілы. Праблема вырашалася гвалтоўнымі мерамі: да мануфактурам прыпісвалі цэлыя вёскі і сёлы, сяляне якіх адпрацоўвалі свае падаткі дзяржаве на мануфактурах (такія сяляне атрымаюць назву прыпісных), на фабрыкі пасылалі злачынцаў і жабракоў. У 1721 годзе зьявіўся ўказ, у якім дазвалялася «купецкім людзям» купляць вёскі, сялянаў якіх можна было перасяляць на мануфактуры (такія сяляне атрымаюць назву пасэсійных).

Далейшае разьвіцьцё атрымаў гандаль. З будаўніцтвам Пецярбурга роля галоўнага порта краіны перайшла ад Архангельска да будучай сталіцы. Будаваліся рачныя каналы.

У цэлым палітыку Пятра ў гандлі можна ахарактарызаваць як палітыку пратэкцыянізма, якая заключалася ў падтрымцы айчыннай вытворчасьці і ўсталяваньне падвышаных мыт на імпартную прадукцыю (гэта адпавядала ідэі мэркантылізма). У 1724 годзе быў уведзены першы гандлёвы тарыф, чкі заахвочваў экспарт айчыннай прадукцыі і абмчжоўваў імпарт замежнай прадукцыі. Такім чынам, пры Пятры быў закладзены падмурак расейскай прамысловасьці, у выніку чаго ў сярэдзіне XVIII стагодзьдзя Расея выйшла на першае месца ў сьвеце па вытворчасьці мэталю. Колькасьць фабрыкаў і заводаў у канцы панаваньня Пятра дасягнула 233.

Сацыяльная палітыка

Асноўная мэта, прасьледуемая Пятром I у сацыяльнай палітыцы, — юрыдычнае афармленьне саслоўных правоў і абавязкаў кожнай катэгорыі насельніцтва Расеі. У выніку склалася новая структура грамадзтва, у якой больш выразна сфармаваўся саслоўны характар. Былі пашыраны правы і вызначаны абавязкі дваранства, і, у той жа час, узмоцнены прыгонны прыгнёт сялянаў і зьдзейсьнена прымацаваньне гарадзкога насельніцтва да месца свайго жыхарства.

Дваранства

Асноўныя вехі:

1. Указ аб адзінаспадчыннасьці 1714 году: земляўласьнік, які мае сыноў, мог адпісваць усю сваю нерухотраўня маёмасьць толькі аднаму зь іх па выбары. Астатнія былі абавязаныя несьці службу. Указ азначаў канчатковае зьліцьцё дваранскага маёнтка і баярскай вотчыны, тым самым, канчаткова сьцёршы розьніцу паміж двума саслоўямі фэадалаў.

1. «Табэль аб рангах» 1722 году: разьдзяленьне ваеннай, грамадзянскай і прыдворнай службы на 14 рангаў. Пры дасягненьні восьмага кляса любы службовец або вайсковец мог атрымаць статус нашчадкавага дваранства. Тым самым кар’ера чалавека залежыла першым чынам не ад яго паходжаньня, але ад дасягненьняў на дзяржаўнай службе.

Месца ранейшага баярства заняў «генэралітэт», які складаецца з чыноў першых чатырох клясаў «Табэля аб рангах». Асабістая выслуга зьмяшала прадстаўнікоў ранейшай родавай шляхты зь людзьмі, паднятымі службай. Заканадаўчыя меры Пятра, не пашыраючы істотна саслоўных правоў дваранства, істотна зьмянілі яго абавязкі. Ваенная справа, якая была ў маскоўскія часы павіннасьцю вузкага кляса служылых людзей, становіцца зараз павіннасьцю ўсіх пластоў насельніцтва. Дваранін пятроўскіх часоў па-ранейшаму валодае выключным правам землеўладаньня, але з прычыны ўказаў аб адзінаспадчыннасьці і аб рэвізіі на яго ўскладаецца адказнасьць перад дзяржавай за податную спраўнасьць сваіх сялянаў.

Дваранства было абавязана для падрыхтоўкі да службы вучыцца. Пётар разбурыў ранейшую замкнёнасьць служылага кляса, адкрыўшы шляхам выслугі праз Табэль аб рангах доступ у сераду шляхецтва людзям іншых саслоўяў. Зь іншага боку, законам аб адзінаспадчыннасьці ён адкрыў выхад з дваранства ў купцы і духавенства тым, хто жадаў гэтага. Дваранства Расеі становіцца саслоўем ваенна-бюракратычным, правы якога стварае і спадчынна вызначае дзяржаўная служба, а не нараджэньне.

Сялянства

Рэформы Пятра значна пагоршылі становішча сялянаў. Першым чынам, было пашырана прыгоннае права. Па ўказе аб рэвізіі, у залежнасьць ад земляўласьніка паставілі ўсіх хто жыў і працаваў на яго зямлі: хто раз трапляў у рэвіскія сьпісы, таму ўжо не было выхаду з прыгоннага стану. З часоў Пятра няма больш ні халопаў, ні задворных людзей, ні гуляшчых, — усе яны сталі прыгоннымі таго спадара, на зямлі якога засьпела іх рэвізія. Так зьявілася новая катэгорыя дзяржаўных сялян.

Пры Пятры стварылася новая разнавіднасьць залежных земляробаў — сялянаў, прыпісаных да мануфактур. Гэтыя сяляне ў XVIII стагодзьдзі атрымалі назву пасэсійных. Указам 1721 году было дазволена дваранам і купцам-фабрыкантам купляць сялянаў для працы на мануфактурах. Набытыя да фабрыкі сяляне не лічыліся ўласнасьцю яе ўладальнікаў, а як бы жывым інвэнтаром, так што ўладальнік фабрыкі ня мог ні прадаваць, ні закладваць сялянаў асобна ад мануфактуры.

Гарадзкое насельніцтва

Сацыяльная палітыка Пятра Вялікага, якая тычылася гарадзкога насельніцтва, таксама імкнулася прымацаваць жыхароў гарадоў да месца платы падушнага падатку. Дзеля гэтага насельніцтва падзялялася на дзьве катэгорыі: рэгулярных (прамыслоўцы, купцы, рамесьнікі цэхаў) і нерэгулярных гараджан (усіх астатніх). Адрозьненьне гарадзкога рэгулярнага жыхара ў канцы праўленьня Пятра ад нерэгулярнага заключалася ў тым, што рэгулярны гараджанін удзельнічаў у гарадзкім кіраваньні шляхам выбіраньня членаў магістрата, быў запісаны ў гільдыю і цэх ці нёс грашовую павіннасьць у долі, якая выпадала на яго па грамадзкай раскладцы.

У 1722 годзе зьявіліся рамесныя цахі па заходнеэўрапейскаму прыкладу. Асноўнай мэтаю іх стварэньня стала аб’яднаньне разрозьненых рамесных майстраў для стварэньня прадукцыі, неабходнай арміі. У выніку цэхавая замкнёнасьць перашкаджала ўступленьню ў іх гараджан і сялянаў, што тармазіла разьвіцьцё дробнатаварнай вытворчасьці.

У пэрыяд праўленьня Пятра зьмянілася сыстэма кіраваньня гарадамі, у якіх зьявіліся Гарадзкія магістраты, падначаленыя Галоўнаму магістрату. Гэтыя меры, амаль зьнішчыўшы гарадзкое самакіраваньне, аддалі гарадзкое грамадзтва ў распараджэньне ўсялякага начальства.

Пераўтварэньні ў культуры

Гвалтоўнае галеньне барод. Лубок XVIII стагодзьдзя

Пётар I адмяніў дзеючы ў Расеі каляндар і ўвёў юліянскі каляндар, па якім Новы год сьвяткаваўся ня восеньню (1 верасьня), а 1 студзеня, і каляндар стаў адзначацца з 1 студзеня 1700 году ад Нараджэньня Хрыстова замест 7208 (па бізантыйскай эры ад стварэньня сьвету). Па юліянскім каляндары Расея жыла да 1918 году, калі Савецкая ўлада ўвяла грэгарыянскі каляндар, на які да XX стагодзьдзя перайшлі ўсе краіны Эўропы.

Пасьля вяртаньня зь Вялікага пасольства Пётар I павёў барацьбу зь зьнешнімі праявамі старамаскоўскага ладу жыцьця (найболей вядома забарона на бароды), але ня меней зьвяртаў увагу на прылучэньне дваранства да адукацыі і сьвецкай эўрапезаванай культуры. Сталі зьяўляцца сьвецкія навучальныя ўстановы, заснавана першая расейская газэта, зьяўляюцца пераклады шматлікіх кніг на маскоўскую мову. Посьпех па службе Пётар паставіў для дваранінаў у залежнасьць ад адукацыі. У 1724 Пётар паклаў пачатак заснаваньню Акадэміі навук (адкрылася ў 1725 пасьля яго сьмерці).

Вялікае значэньне мела будаўніцтва каменнага Пецярбурга, у якім прымалі ўдзел замежныя архітэктары і якое зьдзяйсьнялася паводле распрацаванага гаспадаром пляну. Ім стваралася новае гарадзкое асяродзьдзе зь незнаёмымі раней формамі побыту і баўленьні часу (тэатар, маскарады). Зьмянілася ўнутранае ўбраньне хат, уклад жыцьця, склад ежы і іншае.

Асамблея пры Пятры I

Адмысловым загадам гаспадара ў 1718 былі ўведзеныя на заходні манер асамблеі, якія ўяўлялі новую для Расеі форму зносінаў паміж людзьмі. На асамблеях дваране танцавалі і вольна мелі зносіны, у адрозьненьне ад ранейшых застольляў і бясед. Такім чынам знатныя жанчыны змаглі ўпершыню далучыцца да культурнага свабоднага часу і грамадзкага жыцьця. Рэформы, праведзеныя Пятром I, закранулі ня толькі палітыку, эканоміку, але таксама мастацтва. Пётар запрашаў замежных мастакоў у Расею і адначасова пасылаў таленавітых маладых людзей навучацца «майстэрствам» за мяжу, у асноўным у Галяндыю і Італію. У другой чвэрці XVIII ст. «пятроўскія пэнсіянэры» сталі вяртацца ў Расею, прывозячы з сабою новы мастацкі досьвед і набытае майстэрства. Паступова ў кіруючай серадзе складалася іншая сыстэма каштоўнасьцяў, сьветаўспрыманьня, эстэтычных паданьняў.

Асоба Пятра I

Пётар I у 1709 годзе. Малюнак XIX стагодзьдзя

Выгляд

Ужо на трэці дзень, калі гаспадаром Аляксеем Міхайлавічам было загадана з княжыча зьняць «меру», высьвятлілася, што немаўля даволі буйны — 11 вяршкоў (48,9 см) у даўжыню і 3 вяршка (13,3 см) у шырыню.

Яшчэ дзіцём Пётар дзівіў людзей прыгажосьцю і жвавасьцю свайго твару і фігуры. З-за свайго высокага росту — 200,7 см (6 футаў 7 цаляў) — ён выдаваўся ў натоўпе на цэлую галаву. Навакольных палохалі вельмі моцныя сутаргавыя паторгваньні твару, асабліва ў хвіліны гневу і душэўнага хваляваньня. Гэтыя канвульсіўныя рухі сучасьнікі прыпісвалі дзіцячаму ўзрушэньню падчас стралецкіх бунтаў або спробе атручваньня князёўнай Соф’яй.

Падчас візыту ў Эўропу Пётар I пужаў вытанчаных арыстакратаў грубаватай манерай зносінаў і прастатой нораваў. Гановэрская курфюрстына Соф’я пісала аб Пятру так:

«Цар высокі ростам, у яго выдатныя рысы твару і высакародная выпраўка; ён валодае вялікай жвавасьцю розуму, адказы ў яго хуткія і дакладныя. Але пры ўсіх вартасьцях, якімі надарыла яго прырода, пажадана было бы, каб у ім было паменш грубізны. Гэта гаспадар вельмі добры і разам вельмі благі… Калі бы ён атрымаў лепшае выхаваньне, то зь яго выйшаў бы чалавек дасканалы, таму што ў яго шмат вартасьцяў і незвычайны розум.»

Пазьней, ужо ў 1717 годзе, падчас знаходжаньня Пятра ў Парыжы, герцаг Сэн-Сымон, так запісаў сваё ўражаньне аб Пятры:

«Ён быў вельмі высокі ростам, добра складзены, даволі хударлявы, з кругловатым тварам, высокім ілбом, выдатнымі бровамі; нос у яго даволі кароткі, але не занадта, і да канца некалькі тоўсты; вусны даволі буйныя, колер твару чырванаваты і смуглы, цудоўныя чорныя вочы, вялікія, жывыя, праніклівыя, прыгожай формы; погляд велічны і ветлівы, калі ён назірае за сабою і стрымліваецца, у адваротным выпадку суровы і дзікі, з сударагамі на твары, якія паўтараюцца не часта, але скажаюць і вочы і ўвесь твар, палохаючы ўсіх прысутных. Сударага доўжылася звычайна адно імгненьне, і тады погляд яго рабіўся дзіўным, як бы разгубленым, потым усё зараз жа прымала звычайны выгляд. Увесь выгляд яго выказвала розум, разважаньне і веліч і не пазбаўленая была хароствы.»

Сям’я

Пётар I дапытвае княжыча Аляксея. Мікалай Ге, 1871

У першы раз Пётар ажаніўся ў 17 гадоў па патрабаваньні маці на Еўдакіі Лапухінай у 1689 годзе. Праз год у іх нарадзіўся княжыч Аляксей, які выхоўваўся пры маці ў паняцьцях, чужых рэфарматарскай дзейнасьці Пятра. Астатнія дзеці Пятра і Еўдакіі памерлі неўзабаве пасьля нараджэньня. У 1698 годзе Еўдакія Лапухіна апынулася замяшаная ў стралецкім бунце, мэтай якога было ўзьвядзеньне на сталец яе сына, і была высланая ў манастыр.

Аляксей Пятровіч, афіцыйны спадчыньнік маскоўскага стальцу, асуджаў ператварэньні свайго бацькі, і неўзабаве зьбег у Вену пад заступніцтва сваяка сваёй жонкі, імпэратара Карла VI, дзе шукаў падтрымкі ў нізьвяржэньні Пятра I. У 1717 годзе бязвольнага княжыча ўгаварылі вярнуцца дахаты, дзе ён быў узяты пад варту. 24 чэрвеня (5 ліпеня) 1718 году Вярхоўны суд, які складаўся з 127 чалавек, вынес сьмяротны прысуд Аляксею, прызнаўшы яго вінаватым у дзяржаўнай здрадзе.

26 чэрвеня (7 ліпеня) 1718 году княжыч, не дачакаўшыся прывядзеньня прысуду ў выкананьне, памёр у Петрапаўлаўскай крэпасьці. Сапраўдны чыньнік сьмерці княжыча Аляксея дагэтуль пэўна не ўсталяваны.

Ад шлюбу з прынцэсай Шарлётай Браўншвэйскай княжыч Аляксей пакінуў сына Пятра Аляксеевіча (1715—1730), які стаў ў 1727 году імпэратарам Пятром II, і дачку Натальлю Аляксееўну (1714—1728).

У 1703 годзе Пётар I сустрэў 19-гадовую Кацярыну, у дзявоцтве Марту Скаўронскую, захопленую маскоўскімі войскамі як ваенная здабыча пры ўзяцьці Швэцкай крэпасьці Марыенбург. Пётар забраў былую прыслужніцу з прыбалтыйскіх сялянаў у Аляксандара Меншыкава і зрабіў яе сваёй палюбоўніцай. У 1704 Кацярына нараджае першынца, названага Пятром, у наступным годзе Паўла (неўзабаве абодва памерлі). Яшчэ да законнага шлюбу зь Пятром Кацярына нарадзіла дочак Ганну (1708) і Элізабэту (1709). Элізабэта пазьней стала імпэратрыцай (кіравала ў 1741—1762), а прамыя нашчадкі Ганны кіравалі Расеяй пасьля сьмерці Элізабэты, з 1762 па 1917.

Кацярына адна магла ўправіцца з гаспадаром у яго прыпадках гневу, умела ласкай і цярплівай увагай супакоіць прыступы сутаргавага галаўнога боля Пятра. Гук голасу Кацярыны супакойваў Пятра; потым яна:

«саджала яго і брала, лашчачы, за галаву, якую зьлёгку пачэсывала. Гэта вырабляла на яго магічнае дзеяньне, ён засыпаў у некалькі хвілін. Каб не парушаць яго сну, яна трымала яго галаву на сваіх грудзях, седзячы нерухома ў працяг двух або трох гадзін. Пасьля таго ён прачынаўся цалкам сьвежым і бадзёрым.»

Сям’я Пятра I у 1717: Пётар I, Кацярына, старэйшы сын Аляксей Пятровіч ад першай жонкі, малодшы двухгадовы сын Пётар і дочкі Ганна і Элізабэта. Эмаль на меднай пласьцінцы.

Афіцыйны шлюб Пятра I з Кацярынай Аляксееўнай адбыўся 19 лютага 1712, неўзабаве пасьля вяртаньня з Пруцкага паходу. У 1724 Пётар каранаваў Кацярыну як імпэратрыцу і суправіцельніцу. Кацярына Аляксееўна нарадзіла мужу 11 дзяцей, але большасьць зь іх памерла ў дзяцінстве, акрамя Ганны і Элізабэты.

Пасьля сьмерці Пятра ў студзені 1725 году Кацярына Аляксееўна пры падтрымцы служывага дваранства і гвардзейскіх палкоў стала першай кіруючай Расейскай імпэратрыцай Кацярынай I, але правілы нядоўга і памёрла ў 1727 годзе, вызваліўшы пасад для княжыча Пятра Аляксеевіча. Першая жонка Пятра, Еўдакія Лапухіна, перажыла сваю шчасьлівую суперніцу і памерла ў 1731 годзе, пасьпеўшы ўбачыць валадараньне свайго ўнука Пятра Аляксеевіча.

Насьледваньне стальцу

У апошнія гады валадараньня Пятра Вялікага ўстаў пытаньне аб насьледваньні стальцу: хто зойме трон пасьля сьмерці імпэратара. Абвешчаны пры адрачэньні Аляксея Пятровіча спадчыньнікам стальцу княжыч Пётар Пятровіч (1715—1719, сын ад Кацярыны Аляксееўны) памёр у дзяцінстве. Прамым спадчыньнікам станавіўся сын княжыча Аляксея і прынцэсы Шарлёты, Пётар Аляксеевіч. Аднак, калі прытрымлівацца звычаю і абвясьціць спадчыньнікам сына Аляксея, то ўзбуджаліся надзеі супернікаў рэформаў вярнуць старыя парадкі, а зь іншага боку ўзьнікалі боязь у паплечнікаў Пятра, якія галасавалі за сьмяротнае пакараньне Аляксея.

5 (16) лютага 1722 году Пётар выдаў Указ аб стальцунасьледзьдзі (скасаваны Паўлам I праз 75 гадоў), у якім адмяняў старажытны звычай перадаваць трон прамым нашчадкам па мужчынскай лініі, але дапушчаў прызначэньне спадчыньнікам любога годнага чалавека па волі манарха. Тэкст гэтага найважнага ўказу абгрунтоўваў неабходнасьць дадзенай меры:

…чего для благоразсудили сей уставъ учинить, дабы сіе было всегда въ волѣ правительствующаго государя, кому оный хочетъ, тому и опредѣлить наслѣдство, и опредѣленному, видя какое непотребство, паки отмѣнитъ, дабы дѣти и потомки не впали въ такую злость, какъ выше писано, имѣя сію узду на себѣ. Тэкст Указу ў сучаснай арфаграфіі па С. М. Салаўёву

Указ быў настолькі незвычайны для расейскага грамадзтва, што прыйшлося яго растлумачваць і патрабаваць згоды ад падданых пад прысягай. Раскольнікі абураліся: «Узяў за сябе швэдку, і тая царыца дзяцей не народзіць, і ён зрабіў указ, каб за будучага гаспадара крыж цалаваць, і крыж цалуюць за швэда. Зразумела, стане валадарыць швэд».

Пётар Аляксеевіч быў адсунуты ад стальцу, але пытаньне аб стальцунасьледзьдзі заставалася адчыненым. Шмат кто меркаваў, што пасад зойме або Ганна, або Элізабэта, дочкі Пятра ад шлюбу з Кацярынай Аляксееўнай. Але ў 1724 годзе Ганна адмовілася ад якіх-небудзь дамаганьняў на Расейскі трон пасьля таго, як абручылася з герцагам Голштынскім Карлам-Фрыдрыхам. Калі б пасад заняла малодшая дачка Элізабэта, якой было 15 гадоў (у 1724), то замест яе правіў бы герцаг Галштынскі, які марыў з дапамогай Расеі вярнуць землі, заваяваныя датчанамі.

Не жадаў Пётар і яго пляменьніц, дочак старэйшага брата Івана: Ганну Курляндзкую, Кацярыну Мэкленбурскую і Праскоўю Іаанаўну. Заставаўся толькі адзін кандыдат — жонка Пятра, імпэратрыца Кацярына Аляксееўна. Пятру патрэбен быў чалавек, які бы працягнуў пачатую ім справу, яго ператварэньні. 7 траўня 1724 году Пётар каранаваў Кацярыну імпэратрыцай і суправіцельніцай, але праз кароткі час западозрыў у шлюбнай здрадзе (справа Монса). Указ 1722 году парушыў звыклы ўклад атрыманьня трона ў спадчыну, спадчыньніка жа Пётар перад сьмерцю прызначыць не пасьпеў.

Сьмерць

Нікіцін І. Н. «Пётар I перад сьмерцю»

У апошнія гады валадараньня Пётар моцна хварэў (відаць, каменная хвароба нырак). Улетку 1724 году яго хвароба ўзмацнілася, у верасьні ён адчуў сябе лепей, але празь некаторы час прыступы ўзмацніліся. У кастрычніку Пётар адправіўся аглядаць Ладаскі канал, насуперак саветам свайго лейб-мэдыка Блюмэнтроста. З Аланца Пётар праехаў у Старую Русу і ў лістападзе вадой паехаў у Пецярбург. У Лахты яму прыйшлося, знаходзячыся па поясе ў вадзе, ратаваць селы на мель бот з салдатамі. Прыпадкі хваробы ўзмацніліся, але Пётар не зьвяртаў на іх увагі і працягваў займацца дзяржаўнымі справамі. 17 студзеня 1725 году яму стала так дрэнна, што ён загадаў паставіць у суседнім са сваёй спальняй пакоем паходную царкву, а 22 студзеня выспавядаўся. Сілы пачалі пакідаць хворага, ён ужо не крычаў, як перш, ад жорсткага болю, але толькі стагнаў.

27 студзеня (7 лютага) былі прабачаныя ўсе асуджаныя на сьмерць або катаргу (выключаючы забойцаў і абвінавачаных у неаднаразовым разбоі). У той жа дзень ў канцы другой гадзіны Пётар запатрабаваў паперы, пачаў пісаць, але пяро выпала зь яго рукі, а з напісанага змаглі разабраць толькі два словы: «Аддайце ўсё…». Гаспадар загадаў паклікаць тады дачку Ганну Пятроўну, каб яна пісала пад яго дыктоўку, але калі яна прыйшла, Пётар ужо ўпаў у забыцьцё.

Калі стала відавочна, што імпэратар памірае, паўстала пытаньне, хто зойме месца Пятра. Сэнат, Сынод і генэралітэт — установы, якія ня мелі фармальнага права распараджацца лёсам трону, яшчэ да сьмерці Пятра сабраліся ў ноч з 27 на 28 студзеня 1725 году, каб вырашыць пытаньне аб пераемніку. У залу паседжаньняў пракраліся гвардзейскія афіцэры, на плошчу вышлі два гвардзейскія палкі, і пад барабанны бой войскаў, выведзеных партыяй Кацярыны Аляксееўны і Меншыкава, у 4 гадзіны раніцы 28 студзеня (8 лютага) 1725 году Сэнат прыняў аднагалосную пастанову, паводле якой трон атрымлівала жонка Пятра, Кацярына Аляксееўна, якая стала першай Расейскай імпэратрыцай пад імем Кацярына I.

У пачатку шостай гадзіны раніцы 28 студзеня (8 лютага) 1725 году Пётар Першы памёр. Пахаваны ён быў у саборы Петрапаўлаўскай крэпасьці ў Санкт-Пецярбургу.

Ацэнкі

Расейскі пісьменьнік Леў Талстой зрабіў наступную крытычную ацэнку асобы Пятра Першага:

Зь Пятра I пачынаюцца асабліва дзіўныя і асабліва блізкія і зразумелыя нам жахі расейскай гісторыі. Ашалелы, пʼяны, згнілы ад пранцаў зьвер чвэрць стагодзьдзя губіць людзей, карае сьмерцю, паліць, закопвае жывых у зямлю, зьнявольвае жонку, займаецца распустай і мужалоствам, пʼянствуе, сам, забаўляючыся, сячэ галовы, блюзьнірствуе, езьдзіць з падабенствам крыжа з цыбукоў у выглядзе дзетародных чэлясаў і падабенствамі Эвангельляў — скрыняй з гарэлкай славіць Хрыста, г.зн. зьнеслаўляе веру, карануе блядзь сваю і свайго палюбоўніка, руйнуе Расею і карае сьмерцю сына і памірае ад пранцаў, і ня толькі не памінаюць яго злачынстваў, але да гэтага часу не перастаюць усхваленьня доблесьцяў гэтай пачвары, і няма канца ўсякага роду помнікаў яму. Арыгінальны тэкст  (рас.) С Петра I начинаются особенно поразительные и особенно близкие и понятные нам ужасы русской истории. Беснующийся, пьяный, сгнивший от сифилиса зверь четверть столетия губит людей, казнит, жжет, закапывает живых в землю, заточает жену, распутничает, мужеложествует, пьянствует, сам, забавляясь, рубит головы, кощунствует, ездит с подобием креста из чубуков в виде детородных членов и подобиями Евангелий — ящиком с водкой славить Христа, т. е. ругаться над верою, коронует блядь свою и своего любовника, разоряет Россию и казнит сына и умирает от сифилиса, и не только не поминают его злодейств, но до сих пор не перестают восхваления доблестей этого чудовища, и нет конца всякого рода памятников ему.

Памяць

Помнікі

У гонар Пятра Першага паставілі помнікі ў розных гарадах Расеі ды іншых краінаў. Самым першым і найбольш вядомым зьяўляецца Медны коньнік у Пецярбургу, яго стварэньне і пастаноўка занялі больш за 10 гадоў. Самы вялікі помнік паводле памеру ўсталяваў ў 1997 годзе ў Маскве над Масква-ракой, скульптар Зураб Царатэлі. За мяжой помнікі Пятру ўсталяваныя ў Тыраспалі, Лёндане, Антвэрпэне, Ратэрдаме і інш.

• 
  Медны коньнік у Пецярбурзе. Пастаўлены ў 1782 годзе.
• 
  Помнік Пятру Першаму ў Таганрогу. Пастаўлены ў 1903 годзе.

У мастацкай літаратуры

• Аляксей Талстой напісаў «Пётар Першы» — найбольш вядомы раман аб жыцьці Пятра I, выданы ў 1945 годзе.
• А. С. Пушкін правёў глыбокае вывучэньне жыцьця імпэратара, і зрабіў яго героем сваіх паэм «Палтава» и «Медны коньнік», а таксама раману «Арап Пятра Вялікага».
• Меражкоўскі Д. С., «Пётар і Аляксей» — раман.

Вонкавыя спасылкі

• В. О. Ключевский. Курс русской истории (рас.)
• Н. И. Костомаров. Русская история в жизнеописаниях её главнейших деятелей (рас.)
• С. М. Соловьёв. История России с древнейших времён (рас.)
• Былое России: Предки императора Петра I Алексеевича Великого Романова (до 5-го поколения) (рас.)
• Пётар 1-й в Переславле-Залесском, строительство потешной флётилии (рас.)