Вікіпэдыя

Аўстрыйская імпэрыя

Аўстры́йская імпэ́рыя (ням. Kaiserthum Oesterreich, суч. арт. Kaisertum Österreich, [ˌkaɪzɐtuːm ˈøːstəʁaɪç]) — колішняя шматнацыянальная эўрапейская імпэрыя[1], якая існавала з 1804[2] па 1867[3] год. Яна была створанай шляхам аб’яднаньня уладаньняў Габсбургаў. Падчас свайго існаваньня Аўстрыйская імпэрыя была трэцяй паводле колькасьці насельніцтва манархіяй у Эўропе пасьля Расейскай імпэрыі й Брытанскай імпэрыі, была трэцяй паводле велічыні ў Эўропе пасьля Расейскай імпэрыі й Першай францускай імпэрыі.

Вялікая дзяржава
Аўстрыйская імпэрыя
лац. Aŭstryjskaja imperyja
па-нямецку: Kaiserthum Österreich
Сьцяг Герб
Гімн Гімн Аўстра-Вугоршчыны
11 жніўня 1804 — 8 чэрвеня 1867
Кароткая назва Аўстрыя
Сталіца Вена
Афіцыйная мова нямецкая
Афіцыйная рэлігія каталіцтва
Этнахаронім аўстрыйцы
Супольныя граніцы Каралеўства Прусія[d], Расейская імпэрыя, Асманская імпэрыя, Prince-Bishopric of Montenegro[d], Княства Чарнагорыя, Папская дзяржава, Модэнскае герцагства[d], Пармскае герцагства[d], Каралеўства Сардыніі[d], Каралеўства Італіі[d], Швайцарыя, Ліхтэнштайн, Каралеўства Баварыя[d], Каралеўства Саксоніі[d] і Каралеўства Сардыніі[d]
Форма ўраду абсалютная манархія
Заканадаўчы орган Імпэрская рада[d] і Imperial Diet[d]
Сябра ў Нямецкі зьвяз[d] і Сьвятая Рымская імпэрыя
Насельніцтва
  • 21 200 000 чал. (1804)
Этнічны склад
Аўстрыйцы 19 %вугорцы 17 %, італьянцы 15 %, чэхі 11 %, палякі 8 %, украінцы 7 %, харваты 6 %, румыны 6 %, габрэі 4 %, славакі 3 %, славенцы 2 %, сэрбы 1 %
Валюта талер
Кіраўніцтва дзяржавы

Імпэратар 		Франц II (1804—1835),
Фэрдынанд I (1835—1848),
Франц Ёзэф I (1848—1867)
Міністар-прэзыдэнт Клемэнс фон Мэтэрніх (1821—1848, першы)
Фрыдрых Фэрдынанд фон Бойст (1867, апошні)
Гісторыя
11 жніўня 1804 Абвяшчэньне
6 жніўня 1806 роспуск Сьвятой Рымскай Імпэрыі
8 чэрвеня 1815 Венскі кангрэс
13 сакавіка 1815 Рэвалюцыя 1848—1849 гадоў у Аўстрыйскай імпэрыі
20 кастрычніка 1820 Канстытуцыя
14 чэрвеня 1866 Аўстра-пруская вайна
15 сакавіка 1867 Аўстра-вугорскае пагадненьне

Імпэрыя была абвешчаная Францам II 11 жніўня 1804[4] году ў адказ на абвяшчэньне Напалеонам Першай імпэрыі[5]. Аўстрыйская імпэрыя заставалася часткай Сьвятой Рымскай імпэрыі да роспуску апошняй у 1806 годзе. Аўстрыя працягвала ваяваць супраць Напалеона на працягу напалеонаўскіх войнаў, за выключэньнем пэрыяду паміж 1809 і 1813 гадамі, калі яна ўпершыню была ў зьвязе з Напалеонам падчас уварваньня ў Расею, а пазьней стала нэўтральнай падчас першых тыдняў Вайны шостай кааліцыі. Аўстрыя й ейныя хаўрусьнікі выйшлі пераможцамі ў вайне, што прывяло да Венскага кангрэсу, які пацьвердзіў імпэрыю як адну зь Вялікіх дзяржаваў[6][7][8] XIX стагодзьдзя.

Вугорскае каралеўства — як Regnum Independens — кіравалася ўласнымі ўстановамі асобна ад астатняй імпэрыі. Пасьля паражэньня Аўстрыі ў аўстра-прускай вайне 1866 году быў прыняты Аўстра-Вугорскі кампраміс 1867 году, паводле якога Вугорскае каралеўства й Аўстрыйская імпэрыя былі абʼяднаны ў Аўстра-Вугоршчыну[3][4][5].

Нацыянальныя супярэчнасьці

рэдагаваць

Імкнучыся ўмацаваць цэнтральную ўладу ў нестабільнай шматнацыянальнай дзяржаве з моцнымі цэнтрабежнымі тэндэнцыямі, нямецкая вярхушка Вены ў значнай ступені абапіралася на захаваньне й умацаваньне сацыяльна-эканамічнай гегемоніі этнічных немцаў па ўсёй імпэрыі. Немцы, аднак, складалі менш за чвэрць насельніцтва дзяржавы, а таму імпэрскія ўлады імкнуліся праводзіць палітыку германізацыі.

Асабліва важную ролю ў гэтым працэсе гулялі нямецкія месты й крэпасьці ў цэнтры, на поўначы й усходзе краіны, заснаваныя яшчэ падчас саксонскай калянізацыі XII — XIII стагодзьдзяў, і акружаныя суцэльнымі арэаламі расьсяленьня іншых народаў.

Палітыка германізацыі натыкнулася на рэзкі супраціў з боку нацыянальных меншасьцяў, асабліва тых, якія да ўваходжаньня ў Аўстрыйскую імпэрыю ўжо мелі даўнюю гісторыю ўласнай дзяржаўнасьці (вугорцы, чэхі, палякі). Асабліва моцным аказалася супраціўленьне вугорцаў, якое вылілася ў рэвалюцыйныя падзеі 1848 году  .

Гісторыя

рэдагаваць

Стварэньне

рэдагаваць

Зьмены ў існасьці Сьвятой Рымскай імпэрыі адбыліся падчас канфэрэнцыяў у Раштаце (1797—1799) і Рэгенсбургу (1801—1803). 24 сакавіка 1803 г. быў абвешчаны перапынак у імпэрыі (ням. Reichsdeputationshauptschluss), які скараціў колькасьць царкоўных дзяржаваў з 81 да 3, а вольнах імпэрскіх местаў зь 51 да 6. Гэтая мера была накіраваная на замену старой арґанізацыі Сьвятой Рымскай імпэрыі, але фактычным наступствам перапынку ў імпэрыі разам з акупацыяй французамі курфюрства Гановэру ў тым жа месяцы і ўступам розных дзяржаваў Сьвятой Рымскай імпэрыі ў зьвяз з Францыяй альбо супраць яе стаў канец імпэрыі[9]. Прымаючы да ўвагі гэта істотнае зьмяненьне, імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі Франц II стварыў тытул імпэратара Аўстрыі для сябе й сваіх пераемнікаў, тым самым стаўшы Францам I Аўстрыйскім. Гэты новы тытул і дзяржава былі створаныя для захаваньня імпэрскага статусу ягонай дынастыі, паколькі ён прадбачыў альбо канец Сьвятой Рымскай імпэрыі, альбо абвяшчэньне Напалеона ў якасьці імпэратара Сьвятай Рымскай імпэрыі, які раней у тым жа годзе прыняў тытул імпэратара Францыі й заснаваў Першую імпэрыю. Пачаткова Франц II / I працягваў насіць абодва тытулы, але адмовіўся ад прастола Сьвятой Рымскай імпэрыі ў 1806 годзе.

Гэтая новая імпэрыя альбо «Kaiserthum» уключала ў сябе ўсе землі манархіі Габсбургаў, якія да таго часу былі юрыдычна асобнымі каралеўствамі ў пэрсанальнай уніі (зборная манархія) пад кіраўніцтвам Франца й ягоных папярэднікаў. У адрозьненьне ад гэтага, Аўстрыйская імпэрыя юрыдычна была адзінай дзяржавай, хаця агульная структура й статус земляў, якія ўваходзілі ў яе склад, спачатку заставаліся такімі ж, як і пры зборнай манархіі. Гэта было асабліва прадэманстравана статусам Regnum Independens Вугорскага каралеўства, краіны, якая ніколі не была часткай Сьвятой Рымскай імпэрыі й якая заўсёды лічылася асобным каралеўствам. Гэты статус быў пацьверджаны артыкулам X вугорскай канстытуцыі 1790 году. Справамі Вугоршчыны па-ранейшаму кіравалі яе ўласныя інстытуты (кароль і сойм), як і раней; такім чынам, ніякія імпэрскія інстытуты не ўдзельнічалі ў кіраваньні Вугорскім каралеўствам[10][11][12].

Падзеньне й распад Сьвятой Рымскай імпэрыі былі прысьпешаны францускім умяшаньнем у імпэрыю ў верасьні 1805 году. 20 кастрычніка 1805 году аўстрыйская армія пад камандаваньнем генэрала Карла Мака фон Ляйбэрыха была разьбітая францускімі войскамі каля места Ульм. У выніку перамогі французаў было ўзята ў палон 20 000 аўстрыйскіх салдат і шмат гармат. Армія Напалеона атрымала чарговую перамогу пад Аўстэрліцам 2 сьнежня 1805 году. Франц быў вымушаны весьці перамовы з французамі з 4 па 6 сьнежня 1805 году, якія завяршыліся замiрэньнем 6 сьнежня 1805 году.

Перамогі Францыі заахвоцілі кіраўнікоў некаторых імпэрскіх тэрыторыяў далучыцца да французаў і заявіць пра сваю фармальную незалежнасьць ад Імпэрыі. 10 сьнежня 1805 году Максыміліян IV Ёсіф, прынц-курфюрст і герцаг Баварыі, абвясьціў сябе каралём, 11 сьнежня герцаг Вюртэмбэргу Фрыдрых III таксама абвясьціў сябе каралём. Карл Фрэдэрык, маркграф Бадэна, атрымаў тытул вялікага герцага 12 сьнежня. Кожная з гэтых новых дзяржаваў стала хаўрусьнікам Францыі[13].

Франц II пагадзіўся на зьневажальную Прэсбурскую дамову, падпісаную ў Прэсбургу (сёньня Браціслава, Славаччына) 26 сьнежня 1805 году, у якой ён прызнаваў гэтыя новыя тытулы й саступаў вялікую колькасьць тэрыторыі нямецкім хаўрусьнікам Напалеона й Італьянскаму каралеўству-сатэліту Францыі. На практыцы гэта азначала роспуск доўгаіснуючай Сьвятой Рымскай імпэрыі й рэарґанізацыю нямецкіх дзяржаваў паводле напалеонаўскай мадэлі. Аўстрыя адмовілася ад прэтэнзіяў на гэтыя нямецкія дзяржавы без выключэньняў.

12 ліпеня 1806 году была створаная Райнская канфэдэрацыя, у склад якой увайшлі 16 сувэрэнаў і краінаў. Гэтая канфэдэрацыя пад уплывам Францыі дэ-факта паклала канец Сьвятой Рымскай імпэрыі. 6 жніўня 1806 году Франц абвясьціў аб роспуску Сьвятай Рымскай імпэрыі, бо не хацеў, каб Напалеон стаў ягоным пераемнікам.

Роспуск Сьвятай Рымскай імпэрыі ня быў прызнаны Георгам III, каралём Вялікабрытаніі, які таксама быў курфюрстам Гановэру (фармальна Брансўік-Люнэбург) і герцагам Саксен-Ляўэнбургу; Гановэр і Ляўэнбург былі ўключаны ў склад францускага сатэліту Каралеўства Вэстфалія ў 1807 годзе, пасьля шматразовай акупацыі з 1801 году, але Вялікабрытанія працягвала вайну з Францыяй, і не было падпісана дагавора аб прызнаньні іхнай анэксіі. Пазьней ягоныя прэтэнзіі былі задаволеныя стварэньнем Гановэрскага каралеўства, якое належала Георгу IV і Вільгельму IV як Каралям Гановэру. Пераемнасьць магла быць толькі паводле мужчынскай лініі, таму пасьля ўступу каралевы Вікторыі на брытанскі трон ейны дзядзька, Эрнэст Аўгуст, стаў каралём Гановэру, такім чынам спыніўшы асабістую унію зь Вялікабрытаніяй, якая дзейнічала з 1714 году.

Эпоха Мэтэрніха

рэдагаваць
 
Карл фон Шварцэнбэрг і манархі Аўстрыі, Прусіі і Расеі пасьля бітвы пад Ляйпцыгам, 1813 году.

Клемэнс фон Мэтэрніх стаў міністрам замежных справаў у 1809 годзе  . Ён таксама займаў пасаду дзяржаўнага канцлера з 1821 па 1848 гады як пры Францу I, так і пры яго сыне Фэрдынандзе I. Пэрыяд 1815—1848 гадоў называюць «эпохай Мэтэрніха»[14]. У гэты пэрыяд Мэтэрніх кантраляваў зьнешнюю палітыку габсбурскай манархіі й меў вялікі ўплыў на эўрапейскую палітыку. Ён быў вядомы сваімі моцнымі кансэрватыўнымі поглядамі й сваёй палітыкай, якая была рашуча супраць рэвалюцыі й лібэралізму[15]. На ягоную думку, лібэралізм быў формай «узаконенай рэвалюцыі»[16]. Мэтэрніх лічыў, што абсалютная манархія была адзінай правільнай сыстэмай кіраваньня[14]. Гэтае меркаваньне паўплывала на ягоную антырэвалюцыйную палітыку, накіраваную на захаваньне габсбурскай манархіі ў Эўропе. Мэтэрніх быў практыкам дыпляматыі балянсу моцаў[17]. Ягоная замежная палітыка была накіраваная на падтрыманьне міжнароднай палітычнай раўнавагі для захаваньня ўлады і ўплыву Габсбургаў у міжнародных справах. Пасьля напалеонаўскіх войнаў Мэтэрніх быў галоўным архітэктарам Венскага кангрэсу ў 1815 годзе[17]. Аўстрыйская імпэрыя была галоўным бэнэфіцыярам Венскага кангрэсу, і яна ўстанавіла зьвяз з Брытаніяй, Прусіяй і Расеяй, утварыўшы Чацьвярны зьвяз. Аўстрыйская імпэрыя таксама атрымала новыя тэрыторыі зь Венскага кангрэсу, і ейны ўплыў пашырыўся на поўнач празь Нямецкі зьвяз, а таксама ў Італію[15]. Дзякуючы Венскаму кангрэсу Аўстрыя была вядучым чальцом Нямецкага зьвязу[18]. Пасьля кангрэсу буйныя эўрапейскія дзяржавы дамовіліся сустрэцца й абмеркаваць рэзалюцыі ў выпадку будучых спрэчак альбо рэвалюцыяў. З-за галоўнай ролі Мэтэрніха ў архітэктуры Кангрэсу гэтыя сустрэчы таксама называюць «кангрэсам Мэтэрніха» альбо «сыстэмай Мэтэрніха». Пад кіраўніцтвам Мэтэрніха (ў якасьці міністра замежных справаў Аўстрыі) зьбіраліся іншыя кангрэсы для вырашэньня эўрапейскіх замежных справаў. Сюды ўваходзілі кангрэсы ў Экс-ла-Шапель (1818), Карлабадзкім (1819), Тропаўскім (1820), Лайбаскім (1821) і Вэронскім (1822)[14]. Мэтэрніхаўскія кангрэсы мелі на мэце падтрымаць палітычную раўнавагу паміж эўрапейскімі дзяржавамі й прадухіліць рэвалюцыйныя высілкі. Гэтыя сустрэчы таксама мелі на мэце вырашэньне замежных пытаньняў і спрэчак без прымяненьня ґвалту. Дзякуючы гэтым сустрэчам і абʼяднаўшы Аўстрыйскую імпэрыю зь іншымі эўрапейскімі дзяржавамі, чые манархі былі гэтак жа зацікаўленыя ў захаваньні кансэрватыўнага палітычнага кірунку, Мэтэрніх змог усталяваць уплыў Аўстрыйскай імпэрыі на эўрапейскую палітыку. Акрамя таго, дзякуючы таму, што Мэтэрніх выкарыстаў страх перад рэвалюцыямі сярод эўрапейскіх дзяржаваў, які ён таксама падзяляў, ён змог усталяваць бясьпеку й панаваньне Габсбургаў у Эўропе.

Пры Мэтэрніху нацыяналістычныя паўстаньні ў аўстрыйскай паўночнай Італіі і ў нямецкіх дзяржавах былі ґвалтоўна падаўлены. На радзіме ён праводзіў аналягічную палітыку падаўленьня рэвалюцыйных і лібэральных ідэалаў. Ён выкарыстаў Карлабадзкія дэкрэты 1819 году, якія выкарыстоўвалі строгую цэнзуру адукацыі, друку й слова для падаўленьня рэвалюцыйных і лібэральных канцэпцыяў[14]. Мэтэрніх таксама выкарыстаў шырокую шпіёнскую сетку, каб аслабіць беспарадкі.

Мэтэрніх дзейнічаў вельмі вольна ў замежнай палітыцы падчас праўленьня імпэратара Франца I, які памёр у 1835 годзе. Гэтая дата азначае зьніжэньне ўплыву Мэтэрніха ў Аўстрыйскай імпэрыі. Спадчыньнікам Франца стаў ягоны сын Фэрдынанд I, але ён пакутаваў ад праблем са здароўем. Уступ Фэрдынанда захаваў дынастыю Габсбургаў, але ён ня быў здольны кіраваць[15]. Кіраўніцтва Аўстрыйскай імпэрыяй было перададзена дзяржаўнай радзе ў складзе Мэтэрніха, брата Франца I эрцгерцага Людовіка й графа Франца Антона фон Каляўрат-Лібштайнскага, які пазьней стаў першым міністрам-прэзыдэнтам Аўстрыйскай імпэрыі. Лібэральныя рэвалюцыі 1848 году вымусілі Мэтэрніха сысьці ў адстаўку  . Мэтэрніх запомніўся сваімі посьпехамі ў захаваньні статус-кво і ўплыву Габсбургаў у міжнародных справах[14]. Аніводны міністар замежных справаў Габсбургаў пасьля Мэтэрніха не займаў падобную пасаду ў імпэрыі на працягу такога доўгага часу й ня меў такога вялікага ўплыву на эўрапейскія замежныя справы[15].

Гісторыкі звычайна лічаць эпоху Мэтэрніха пэрыядам стабільнасьці: Аўстрыйская імпэрыя не вяла войнаў і не праводзіла радыкальных унутраных рэформаў[19]. Гэты пэрыяд таксама лічыцца пэрыядам эканамічнага росту й росквіту імпэрыі[19]. Насельніцтва Аўстрыі да 1843 году вырасла да 37,5 млн чалавек. Адбылося таксама пашырэньне местаў, і насельніцтва Вены дасягнула 400 000 чалавек. У эпоху Мэтэрніха Аўстрыйская імпэрыя таксама падтрымлівала стабільную эканоміку й дасягнула амаль збалянсаванага бюджэту, нягледзячы на ​​вялікі дэфіцыт пасьля напалеонаўскіх войнаў[20].

Рэвалюцыя 1848—1849

рэдагаваць

У сакавіку 1848 году, у пэрыяд эканамічнага спаду, хваляваньні ў Вене прывялі да адстаўкі Мэтэрніха. Новая канстытуцыя аказалася недастаткова дэмакратычнай для радыкальных лідэраў, якія 15 траўня 1848 году арґанізавалі масавы выступ. Малаздольны імпэратар Фэрдынанд I, які зьмяніў памерлага ў 1835 году Франца I, бег у Інсбрук, а пазьней адрокся ад пасаду. У розных частках Аўстрыйскай імпэрыі пачалася рэвалюцыя, таксама званая «вясной народаў», бо ў ненямецкіх землях (асабліва ў Вугоршчыны) яна мела, акрамя іншага, нацыянальна-вызваленчы характар.

У сьнежні 1848 году на трон уступіў 18-гадовы пляменьнік Фэрдынанда I Франц Ёсіф I.

Вугорская рэвалюцыя была задушана ў 1849 годзе, у тым ліку й з дапамогай войскаў Расеі, тады кароткачасовага хаўрусьніка Аўстрыйскай імпэрыі. У краіне захоўвалася пэўная стабільнасьць да таго часу, пакуль паражэньне ў Аўстра-італа-францускай вайне супраць Францыі й Сардынскага каралеўства ня скончыла з аўстрыйскім валадарствам у Італіі. Разам з тым рэакцыя, якая ўсталявалася ў краіне, скасавала ўсе праведзеныя ў ходзе рэвалюцыяў рэформы, вярнуўшы ў імпэрыі абсалютную манархію, якая абапіралася на магутны бюракратычны апарат. Сытуацыя пагаршалася зьнешнепалітычнай ізаляцыяй дзяржавы й цэнтрабежнымі тэндэнцыямі на ейных ускраінах. У краіне дзейнічалі арґанізацыі, якія патрабавалі як фэдэралізацыі дзяржавы, так і аддзяленьні ад Габсбурскай манархіі яе асобных частак.

Хоць большасьць плянаў рэвалюцыі праваліліся, некаторыя зьмены былі ўнесеныя; значныя працяглыя рэформы ўключалі скасаваньне прыгоннага права, скасаваньне цэнзуры й абяцаньне, дадзенае Фэрдынандам I Аўстрыйскім, увесьці канстытуцыю ва ўсёй імпэрыі[21].

Гады Баха

рэдагаваць
 
Франц Ёсіф I са сваімі войскамі ў Бітве пры Сальфэрына, 1859 год.

Пасьля сьмерці прынца Фэлікса Шварцэнбэрскага ў 1852 годзе міністар унутраных справаў барон Аляксандар фон Бах у значнай ступені дыктаваў палітыку ў імпэрыі. Бах цэнтралізаваў адміністрацыйную ўладу, падтрымаў рэакцыйную палітыку, якая скарачала волю прэсы й адмовілася ад публічных судоў. Пазьней ён прадстаўляў абсалютысцкую (альбо Клерыкабсалютусцкую, ад ням. Klerikalabsolutist) партыю, кульмінацыяй якой стаў канкардат у жніўні 1855 году, які даў Рыма-каталіцкай царкве кантроль над адукацыяй і сямейным жыцьцём. Гэты пэрыяд у гісторыі Аўстрыйскай імпэрыі стане вядомы як эпоха нэаабсалютызму, альбо абсалютызму Баха.

Слупамі так званай сыстэмы Баха (Bachsches System) былі, кажучы словамі Адольфа Фішгофа, чатыры «арміі»: армія стаячых салдат, армія сядзячых службовых асобаў, армія сьвятароў, якія стаяць на каленях, і лісьлівая армія «фіскалаў».

Турмы былі поўныя палітычных зьняволеных, напрыклад, чэскі нацыяналістычны журналіст і пісьменьнік Карэл Гаўлічэк Бароўскі, які быў прымусова выселены (1851—1855) у Брыксэн. Ссылка падарвала здароўе Бароўскага, і ён неўзабаве памёр, што прынесла Баху вельмі дрэнную рэпутацыю сярод чэхаў і пасьля прывяла да ўзмацненьня чэскага нацыянальнага руху.

Аднак расслабленыя ідэалягічныя погляды Баха (акрамя нэаабсалютызму) прывялі да значнага ўздыму эканамічнай свабоды ў 1850-я гады. Былі скасаваныя ўнутраныя мытнія зборы, сяляне вызваляліся ад фэадальных павіннасьцяў[22].

У якасьці кіраўніка Нямецкага зьвязу Аўстрыя ўдзельнічала з добраахвотнікамі ў Першай Шлезьвіскай вайне (1848—1850)[18].

Сардынія абʼядналася з Францыяй для заваяваньня Лямбардыі-Вэнэцыі. Ва ўзброеным канфлікце 1859 году Аўстрыя пацярпела паразу. Дамовы ў Віляфранцы й Цюрыху пазбавілі імпэрыю Лямбардыі, за выключэньнем часткі на ўсход ад ракі Мінча, да так званага Мантавана[23].

Пасьля 1859 году

рэдагаваць
 
Гандлёвы сьцяг з 1786 па 1869 год і марскі й баявы сьцяг з 1786 па 1915 год (дэ-юрэ, дэ-факта да 1918 году)

Канстытуцыя 1861 году, таксама вядомая як «Лютаўскі патэнт», стварала Палату лордаў (Herrenhaus) і Палату дэпутатаў (Abgeordnetenhaus). Але большасьць нацыянальнасьцяў манархіі засталіся незадаволеныя[24].

Пасьля другой вайны з Даніяй у 1864 годзе Гальштэйн апынуўся пад аўстрыйскай адміністрацыяй, а Шлезьвіг і Ляўэнбург — пад прускай. Але ўнутраныя цяжкасьці працягваліся[25]. Соймы замянілі парлямэнт у 17 правінцыях, вугорцы настойвалі на аўтаноміі, а Вэнэцыю прывабіла абʼяднаная Італія.

Пасьля паразы аўстрыйскай арміі ў аўстра-прускай вайне 1866 году й роспуску Нямецкага зьвязу быў прыняты Аўстра-Вугорскі кампраміс 1867 году. Гэтым актам Каралеўства Вугоршчына і Аўстрыйская імпэрыя як два асобныя субʼекты абʼядналіся на роўных правах і ўтварылі дуалістычную манархію Аўстра-Вугоршчыну. Частая абрэвіятура K. u. K. (Kaiserliche und Königliche, «Імпэратарская й каралеўская») не адносіцца да гэтай падвойнай манархіі, але ўзьнікла ў 1745 годзе, калі «каралеўская» частка адносілася да Вугорскага Апостальскага Каралеўства. Аднак падчас Першай сусьветнай вайны Аўстра-Вугоршчына выпусьціла ваенныя маркі для выкарыстаньня ў акупаваных раёнах з надпісам «K. u. K. Feldpost» альбо «K. u. K. Militärpost».

 
Імпэрскі штандар Аўстрыйскай імпэрыі, дэ-юрэ 1815—1866, дэ-факта да 1915

Замежная палітыка

рэдагаваць

Напалеонаўскія войны дамінавалі ў замежнай палітыцы Аўстрыі з 1804 па 1815 год. Аўстрыйская армія была адной з самых грозных сіл, зь якімі давялося сутыкнуцца французам. Пасьля падпісаньня Прусіяй мірнай дамовы з Францыяй 5 красавіка 1795 году Аўстрыя амаль дзесяць гадоў была вымушаная несьці асноўны цяжар вайны з напалеонаўскай Францыяй. Гэта сурʼёзна перагрузіла аўстрыйскую эканоміку, што зрабіла вайну вельмі непапулярнай. Таму імпэратар Франц I надоўга адмаўляўся ўдзельнічаць у далейшай вайне супраць Напалеона. Зь іншага боку, Франц I працягваў інтрыгаваць наконт магчымасьці рэваншу супраць Францыі, заключыўшы ў лістападзе 1804 году сакрэтнае ваеннае пагадненьне з Расейскай імпэрыяй. Гэта пагадненьне павінна было забясьпечыць узаемнае супрацоўніцтва ў выпадку новай вайны супраць Францыі[26]

Нежаданьне аўстрыйцаў далучыцца да Трэцяй кааліцыі было пераадолена брытанскімі субсыдыямі, але аўстрыйцы зноў выйшлі з вайны пасьля вырашальнай паразы ў бітве пад Аўстэрліцам. Нягледзячы на ​​тое, што аўстрыйскі бюджэт пацярпеў ад выдаткаў падчас вайны й ейнае міжнароднае становішча было значна падарвана, зьневажальная Прэсбурская дамова дала шмат часу для ўмацаваньня арміі й эканомікі. Больш за тое, амбіцыйныя эрцгерцагі Карл Тэшэнскі і Ёган Філіп фон Штадыён ніколі не адмаўляліся ад мэты далейшай вайны з Францыяй.

 
Межы імпэрыі ў 1812 годзе.

Эрцгерцаг Карл Аўстрыйскі служыў кіраўніком Ваеннай рады й галоўнакамандуючым аўстрыйскай арміі. Надзелены пашыранымі паўнамоцтвамі, ён рэфармаваў аўстрыйскую армію для падрыхтоўкі да новай вайны. Ёган Філіп фон Штадыён, міністар замежных спраў, асабіста ненавідзеў Напалеона з-за канфіскацыі Напалеонам ягоных ўладаньняў у Францыі. Акрамя таго, трэцяя жонка Франца I Марыя Людовіка Мадэнская пагадзілася з намаганьнямі Штадыёна пачаць новую вайну. Клемэнс Вэнцэль фон Мэтэрніх, які знаходзіўся ў Парыжы, заклікаў асьцярожна прасоўвацца ў справе вайны супраць Францыі. Параза францускай арміі ў бітве пры Байлене ў Гішпаніі 27 ліпеня 1808 году паклала пачатак вайне. 9 красавіка 1809 году аўстрыйскія войскі колькасьцю 170 000 чалавек напалі на Баварыю[27].

Нягледзячы на ​​ваенныя паражэньні аўстрыйскай арміі — асабліва ў бітвах пры Марэнга, Ульме, Аўстэрліцы й Ваграме — і, адпаведна, страчаныя тэрыторыі падчас рэвалюцыйных і напалеонаўскіх войнаў (дамовы ў Кампа-Фармія ў 1797 годзе, Люневільская ў 1801 годзе, Прэсбурская ў 1806 годзе і Шонбрунская ў 1809 годзе), Аўстрыя адыграла вырашальную ролю ў зьвяржэньні Напалеона ў кампаніях 1813—1814 гадоў. Яна ўдзельнічала ў другім уварваньні ў Францыю ў 1815 годзе й паклала канец рэжыму Мюрата ў паўднёвай Італіі.

У апошні пэрыяд напалеонаўскіх войнаў Мэтэрніх аказваў вялікі ўплыў на зьнешнюю палітыку Аўстрыйскай імпэрыі, якая намінальна вызначалася імпэратарам. Пачаткова Мэтэрніх падтрымаў зьвяз з Францыяй, арґанізаваўшы шлюб паміж Напалеонам і дачкой Франца I, Марыяй-Люізай; аднак да кампаніі 1812 году ён зразумеў непазьбежнасьць падзеньня Напалеона і ўвёў Аўстрыю ў вайну супраць Францыі. Уплыў Мэтэрніха на Венскім кангрэсе быў выдатным, і ён стаў ня толькі галоўным дзяржаўным дзеячам у Эўропе, але й фактычна кіраўніком Імпэрыі да 1848 году — Году рэвалюцыяў — і ўздым лібэралізму прыраўноўваўся да ягонага палітычнага падзеньня. У выніку Аўстрыйская імпэрыя пасьля 1815 году разглядалася як адна зь вялікіх дзяржаў, але таксама як рэакцыйная сіла й перашкода нацыянальным памкненьням Італіі й Нямеччыны[28].

У гэты час Мэтэрніх здолеў падтрымліваць складаны балянс паміж Прусіяй, меншымі нямецкімі дзяржавамі й Аўстрыяй у Нямецкім зьвязе. Дзякуючы яго намаганьням, Аўстрыя разглядалася як старэйшы партнэр з Прусіяй, які сачыў за Нямеччынай у цэлым. Акрамя таго, Мэтэрніх выступаў супраць аслабленьня Францыі ў гады пасьля Напалеона й разглядаў новую манархію ў Парыжы як эфэктыўны інструмэнт утрыманьня Расеі ў страху. З 1815 па 1848 год Мэтэрніх кіраваў зьнешняй палітыкай Аўстрыйскай імпэрыі й, насамрэч, настроем у Эўропе, і здолеў захаваць мір на кантыненце, нягледзячы на ​​рост лібэральных і радыкальных рухаў у большасьці буйных дзяржаваў. Ягоная адстаўка ў 1848 годзе магла стаць прычынай распаўсюджваньня рэвалюцыяў па ўсёй манархіі. Мяркуецца, што сыход Мэтэрніха падбадзёрыў лібэральныя фракцыі ў Аўстрыі й Вугоршчыне, але дакладна пацьвердзіць гэта нельга.

Падчас Крымскай вайны Аўстрыя прытрымлівалася палітыкі варожага нэўтралітэту ў адносінах да Расеі й, не ўступаючы ў вайну, падтрымлівала англа-францускую кааліцыю. Адмовіўшыся ад альянсу з Расіяй, Аўстрыя апынулася ў дыпляматычнай ізаляцыі пасьля вайны, што спрыяла неўмяшаньню Расеі ў франка-аўстрыйскую вайну 1859 году, што азначала канец аўстрыйскага ўплыву ў Італіі; і ў аўстра-прускай вайне 1866 году, са стратай свайго ўплыву ў большасьці нямецкамоўных краінаў.[29].

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

рэдагаваць
 
Імпэрыя 1816—1859 гадоў, Вайсковая мяжа не паказаная.
 
Імпэрыя у 1866—1867 гады.
 
Этнаграфічны склад Аўстрыйскай імпэрыі ў 1855 годзе

Каронныя землі Аўстрыйскай імпэрыі пасьля Венскага кангрэсу 1815 году, у тым ліку рэарґанізацыі мясцовага самакіраваньня ад рэвалюцыі 1848 году да Кастрычніцкага дыплёму 1860 году:

Старыя ўладаньні Габсбургаў у Пярэдняй Аўстрыі (на тэрыторыі сучасных Францыі, Нямеччыны і Швайцарыі) ужо былі страчаны ў выніку Прэсбурскага міру 1805 году.

З 1850 году Харватыя, Славонія й Вайсковая мяжа складалі адзіную зямлю з разрозьненымі правінцыямі й ваеннай адміністрацыяй і прадстаўніцтвам[30].

У адміністрацыйным пляне большасьць земляў кароны, за выключэньнем Вугоршчыны, Харватыі, Славоніі, Трансыльваніі, Лямбардыі-Вэнэцыі й Вайсковай мяжы, былі падзелены на Крайзы («кругі»), адміністрацыйны падзел, уведзены пры Марыі Тэрэзіі ў XVIII стагодзьдзі. Пасьля рэвалюцыяў 1848 году была зроблена кароткая спроба ўвесьці сучасныя палітычныя акругі (у дадатак да Крайз)[31], але рэформы Баха ў 1853 / 54[32] замест гэтага ўвялі сыстэму, якая дэлегавала абавязкі Крайзаў сярод падпарадкаваных Amtsbezirke (зь ням. — «офісных раёнаў»), гэтая сыстэма праіснавала да 1867 году.

У ходзе рэформаў пасьля 1848 году Трансыльванія таксама была падзелена на Крайзы ў 1851 годзе[33] (паўторна падзеленая ў 1854 годзе[34]); ваяводзтва Сэрбіі й Баната таксама былі падзеленыя на Крайзы[35].

Адукацыя

рэдагаваць

Вышэйшая адукацыя

рэдагаваць

Асноўнай мовай вышэйшай адукацыі ў імпэрыі была нямецкая[36].

Галерэя

рэдагаваць
  •  
    «Hauskrone» Рудольфа II, пазьней імпэратарская карона Аўстрыйскай імпэрыі
  •  
    Каштоўнасьці кароны Аўстрыі
  •  
    Рост Габсбургскай манархіі
  •  
    Талер 1866 году
  •  
    Паштовая марка з Францам I, 1908 год
  •  
    Паштовая марка з Францам Ёсіфам, 1910 год
  •  
    Двухгаловы арол у Ваенным міністэрстве ў Вене
  •  
    Ваенныя акругі ў вугорскай частцы імпэрыі ў 1850 годзе

Глядзіце таксама

рэдагаваць

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ Thirty-Eighth Annual Robert A. Kann Memorial Lecture. Was the Habsburg Empire an Empire? (анг.). Cambridge University Press on behalf of Center for Austrian Studies, University of Minnesota, in cooperation with the Conference Group for Central European History and the Society for Austrian and Habsburg History, CC BY 4.0. Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  2. ^ www.visitingvienna.com. The Austrian Empire (анг.). Visiting Vienna: advice & info from an independent local. Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  3. ^ а б www.oxfordreference.com. Timeline Austria (анг.) Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  4. ^ а б www.oesterreich.com. Kaisertum (ням.) Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  5. ^ а б Geschichte-Oesterreich.com. Die Geschichte Österreichs von 1804 bis 1867 (ням.) Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  6. ^ Peter Howard, B. A., B. S., M. A., Ph. D. Assistant Professor, School of International Service, American University Great Powers // Encyclopedia Encarta. — MSN, 2008. (анг.)
  7. ^  Fueter, Eduard World history, 1815—1920. — United States of America: Harcourt, Brace and Company, 1922. — С. 25—28, 36—44. — ISBN 1584770775 (анг.)
  8. ^ Danilovic, Vesna. «When the Stakes Are High—Deterrence and Conflict among Major Powers», University of Michigan Press (2002), p. 27, p225—p228 (PDF chapter downloads), (PDF copy). (анг.)
  9. ^  Williamson, David G. Germany Since 1789: A Nation Forged and Renewed. — 2nd. — New York: Palgrave Macmillan, 2016. — С. 14. — ISBN 978-1-137-35004-6
  10. ^  Laszlo, Péter. Hungary’s Long Nineteenth Century: Constitutional and Democratic Traditions. — Koninklijke Brill NV, Leiden, the Netherlands, 2011. (анг.) Цытата: «From the perspective of the Court since 1723, regnum Hungariae had been a hereditary province of the dynasty’s three main branches on both lines. From the perspective of the ország, Hungary was regnum independens, a separate Land as Article X of 1790 stipulated <…> In 1804, Emperor Franz assumed the title of Emperor of Austria for all the Erblande of the dynasty and for the other Lands, including Hungary. Thus Hungary formally became part of the Empire of Austria. The Court reassured the diet, however, that the assumption of the monarch’s new title did not in any sense affect the laws and the constitution of Hungary.».
  11. ^  Zeilner, Franz. Verfassung, Verfassungsrecht und Lehre des Öffentlichen Rechts in Österreich bis 1848: Eine Darstellung der materiellen und formellen Verfassungssituation und der Lehre des öffentlichen Rechts. — Lang, Frankfurt am Main, 2008. — С. 45. (ням.) Цытата: «Vor dem Jahr 1848 is[t] das Kaisertum Österreich verfassungsrechtlich als ein monarchischer Einheitsstaat auf differenziert föderalistischer Grundlage zu sehen, wobei die besondere Stel[l]ung Ungarns im Rahmen dieses Gesamtstaates stets offenkundig war. Eine weitere Differenzierung der föderalistischen Grundlage erfolgte ab 1815 durch die Zugehörigkeit eines teiles des Kaisertums zum Deutschen Bund.».
  12. ^  Zachar, József. Austerlitz 1805. december 2. A három császár csatája — magyar szemmel. — Budapest: Eszmék, forradalmak, háborúk Vadász Sándor 80 éves, ELTE, 2010. — С. 557. (вуг.)
  13. ^ www.britannica.com (2024-04-13) Maximilian I | Duke and Elector of Bavaria (1573—1651) | Britannica (анг.) Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  14. ^ а б в г д  Sked, Alan. The Decline and Fall of the Habsburg Empire, 1815—1918. — London: Longman, 1989 Print. (анг.)
  15. ^ а б в г  Jelavich, Barbara. The Habsburg Empire in European Affairs: 1814—1918. — Chicago: Rand Mcnally, 1969 Print. (анг.)
  16. ^ Tuncer, Huner. Metternich and the Modern Era. — Arts–Culture. Daily News, 6 September 1996. Web. 24 March 2015.. (анг.)
  17. ^ а б  Sofka, James R. Metternich’s Theory of European Order: A Political Agenda for «Perpetual Peace».. — The Review of Politics, 60.01 (1998): 115. Web.. (анг.)
  18. ^ а б Edwin Mueller Handbook of Austria and Lombardy-Venetia Cancellations on the Postage Stamp Issues 1850–1864. — 1961. (анг.)
  19. ^ а б  Crankshaw, Edward. The Fall of the House of Habsburg. — New York: Viking, 1963. Print. (анг.)
  20. ^ History of Austria, Austria in the Age of Metternich. N. p., n. d. Web. 24 March 2015.
  21. ^ www.britannica.com (15 красавіка 2024) Ferdinand (I) | Biography, Reign, & Facts | Britannica (анг.) Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  22. ^ Gilman, D. C.; Peck, H. T.; Colby, F. M., eds. Bach, Alexander, Baron / New International Encyclopedia. — 1st ed. — New York: Dodd, Mead., 1905. (анг.)
  23. ^ Mueller 1961, Historical Data, p. H5. (анг.)
  24. ^ www.britannica.com. February Patent | Austrian history | Britannica (анг.) Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  25. ^ Mueller 1961, p. H6.
  26. ^  Rothenberg, Gunther. Napoleon’s great adversaries: the Archduke Charles and the Austrian army, 1792—1814. — Indiana University Press, 1982. (анг.)
  27. ^  Goetz, Robert. 1805, Austerlitz: Napoleon and the Destruction of the Third Coalition. — 2005. (анг.)
  28. ^ Josephine Bunch Stearns The Role of Metternich in Undermining Napoleon. — University of Illinois Press, 1948. (анг.)
  29. ^  Figes, Orlando. Crimea: The Last Crusade. — London: Allen Lane, 2010. — 433 с. — ISBN 978-0-7139-9704-0 (анг.)
  30. ^ hr.wikisource.org Najnovije doba hrvatske povjesti (R. Horvat)/Prelom s Ugarskom — Wikizvor (харв.) Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  31. ^ Gesetz vom 26. Juni 1849, RGBl. 295 / 1849: ÖNB-ALEX — Historische Rechts- und Gesetztexte Online (26 чэрвеня 1849) Kaiserliche Entschließung vom 26. Juni 1849, wodurch die Grunzüge für die Organisation der Politischen Verwaltungs-Behörden genehmiget werden (ням.) Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  32. ^ Gesetz vom 19. Jänner 1853, RGBl. 10 / 1853: ÖNB-ALEX — Historische Rechts- und Gesetztexte Online (19 студзеня 1853) Verordnung der Minister des Inneren, der Justiz und der Finanzen vom 19. Jänner 1853, womit die Allerhöchsten Entschließungen über die Einrichtung und Amtswirksamkeit der Bezirksämter, Kreisbehörden und Statthaltereien, über die Einrichtung der Gerichtsstellen und das Schema der systemisirten Gehalte und Diätenclassen, sowie über die Ausführung der Organisirung für die Kronländer Oesterreich ob und unter der Enns, Böhmen, Mähren, Schlesien, Galizien und Lodomerien mit Krakau, Bukowina, Salzburg, Tirol mit Vorarlberg, Steiermark, Kärnthen, Krain, Görz, Gradiska und Istrien mit Triest, Dalmatien, Kroatien und Slawonien, Siebenbürgen, die serbische Wojwodschaft mit dem Banate, kundgemacht werden. (ням.) Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  33. ^ Reichs-Gesetz-Blatt für das Kaiserthum Österreich. (12 траўня 1851) Verordnung des Ministeriums des Inneren vom 12. Mai 1851, wodurch in Folge Allerhöchster Entschließung vom 12. Mai 1851 die Organisirung politischen Verwaltung im Großfürstenthume Siebenbürgen kundgemacht wird. (ням.). ÖNB-ALEX — Historische Rechts- und Gesetztexte Online. Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  34. ^ Reichs-Gesetz-Blatt für das Kaiserthum Österreich. (4 чэрвеня 1854) Verordnung der Minister des Inneren, der Justiz und der Finanzen vom 4. Juni 1854, betreffend die politische und gerichtliche Organisirung des Großfürstenthumes Siebenbürgen. (ням.). ÖNB-ALEX — Historische Rechts- und Gesetztexte Online. Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  35. ^ Reichs-Gesetz-Blatt für das Kaiserthum Österreich. (1 лютага 1854) Verordnung der Minister des Inneren, der Justiz und der Finanzen vom 1. Februar 1854, betreffend die politische und gerichtliche Organisirung der serbischen Woiwodschaft und des Temeser Banates. (ням.). ÖNB-ALEX – Historische Rechts- und Gesetztexte Online. Праверана 22 ліпеня 2024 г.
  36. ^  Strauss, Johann. Chapter 7 // PT196 Language and power in the late Ottoman Empire / У Murphey, Rhoads (editor). Imperial Lineages and Legacies in the Eastern Mediterranean: Recording the Imprint of Roman, Byzantine and Ottoman Rule (Vol. 18 of Birmingham Byzantine and Ottoman Studies). — Routledge, 2016. — ISBN 978-1317118442 (анг.)
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Аўстрыйская_імпэрыя&oldid=2529323»