Вікіпэдыя

Вальтэр

Вальтэ́р (па-француску: Voltaire) імя пры нараджэньні Франсуа́-Мары́ Аруэ́ (па-француску: François Marie Arouet; 21 лістапада 1694, Парыж — 30 траўня 1778, там жа) — адзін з найбуйнейшых францускіх філёзафаў-асьветнікаў XVIII ст., паэт, празаік, сатырык, гісторык, публіцыст, праваабаронца; заснавальнік вальтэрыянства.

Вальтэр
франц. Voltaire
Асабістыя зьвесткі
Імя пры нараджэньні Франсуа-Мары Аруэ
Псэўданімы Вальтэр
Нарадзіўся 21 лістапада 1694
Парыж
Памёр 30 траўня 1778
Парыж
Пахаваны
Бацькі Франсуа Аруэ[d]
Маргарыта д’Амар[d]
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці філёзаф, паэт, празаік, гісторык, публіцыст, праваабаронца
Кірунак асьветніцтва, клясыцызм
Жанр філязоўская аповесьць, сатыра, памфлет, трагедыя
Мова француская мова[2]
Узнагароды
Подпіс Выява аўтографу

Славіўся сваёй дасціпнасьцю, крытыкай хрысьціянства — асабліва Рымска-каталіцкай царквы, а таксама прапагандай свабоды слова, свабоды веравызнаньня і падзелу царквы і дзяржавы. Мянушка Вальтэр (франц. Voltaire) ёсьць анаграмай ад Аруэ-малодшы (франц. Arouet le j(eune)).

Вальтэр быў рознабаковым і плённым пісьменьнікам, ствараючы творы практычна ў любой літаратурнай форме, як то п’есы, вершы, раманы, эсэ, гісторыі і навуковыя экспазыцыі. Ён напісаў больш за 20 тысяч лістоў і 2 тысячы кніг і брашураў[3]. Быў адным зь першых аўтараў, якія сталі вядомымі і камэрцыйна пасьпяховымі на міжнародным узроўні. Вальтэр быў адкрытым прыхільнікам грамадзянскіх свабодаў і падвяргаўся сталай рызыцы праз строгія цэнзурныя законы францускай каталіцкай манархіі. Ягоная палеміка сатыравала нецярпімасьць, рэлігійную догму і францускія дзяржаўныя ўстановы таго часу.

Біяграфія

рэдагаваць

Раньнія гады

рэдагаваць
 
За сваю літаратурную дзейнасьць Вальтэр амаль год утрымліваўся ў Бастыліі ў камэры бяз вокнаў са сьценамі таўшчынёй у 10 футаў[4].

Сын (судзьдзі) чыноўніка Франсуа Мары Аруэ, Вальтэр навучаўся ў езуіцкім коледжы «лаціне і ўсялякім дурасьцям», з ініцыятывы бацькі быў прызначаны да прафэсіі юрыста, аднак упадабаў праву літаратуру[5]. Вальтэр, робячы выгляд, што працуе ў Парыжы памочнікам натарыюса, праводзіў значную частку часу, пішучы вершы. Калі ягоны бацька даведаўся рпа падман сына, ён адправіў Вальтэра вучыцца на права, на гэты раз у горад Кан, што месьціцца ў Нармандыі. Але малады чалавек працягваў пісаць, рыхтуючы эсэ і гістарычныя дасьледаваньні. Дасціпнасьць Вальтэра зрабіла яго папулярным сярод некаторых арыстакратычных сем’яў. У 1713 годзе бацька маладога пісьменьніка ўладкаў сына на пасаду сакратара новага пасла Францыі ў Нідэрляндах маркіза дэ Шатанёфа, брата Вальтэраўскага хроснага бацькі[6]. У Гаазе Вальтэр закахаўся ў францускую пратэстанцкую ўцякачку на імя Кацярына Алімпія Дзюнаер, вядомая як Пімпэта. Іхны раман выявіў дэ Шатанёф, і Вальтэр быў вымушаны вярнуцца ў Францыю да канца году[7].

Высылка ў Вялікабрытанію

рэдагаваць

За сатырычныя вершаваньні на адрас рэгента і ягонай дачкі патрапіў у Бастылію (куды потым быў адпраўлены ў другі раз, ужо за чужыя вершы); быў зьбіты шляхцічам, якога абсьмяяў, жадаў выклікаць яго на дуэль, але з прычыны інтрыгі крыўдніка зноў апынуўся ў турме, быў вызвалены на ўмовах выезду за мяжу. Пасьля вызваленьня зьехаў у Ангельшчыну, дзе жыў у асноўным у Ўондсўэрце, са знаёмымі, у тым ліку Эвэрардам Фокенэрам[8][9][10]. Са сьнежня 1727 году па чэрвень 1728 году публіцыст пражываў у Ковэнт-Гардэне, каб быць бліжэй да свайго брытанскага выдаўца[11]. Вальтэр актыўна кантактаваў з ангельскім найвышэйшым грамадзтвам, сустракаючыся з Аляксандрам Поўпам, Джонам Геям, Джонатанам Сўіфтам, лэдзі Мэры Ўортлі Мантэгю, герцагіняй Мальбара Сарай Чэрчыл, і многімі іншымі прадстаўнікамі шляхты і каралеўскае ўлады[12]. Выгнаньне Вальтэра ў Вялікабрытанію вельмі паўплывала на ягонае мысьленьне. Ён быў заінтрыгаваны канстытуцыйнай манархіяй Вялікабрытаніі, якая моцна адрозьнівалася ад францускага абсалютызму, і большай свабодай слова і веравызнаньня ў краіне[13]. На яго паўплывалі пісьменьнікі таго часу, і ён зацікавіўся ангельскай літаратурай, асабліва Ўільямам Шэксьпірам, які быў яшчэ мала вядомы ў кантынэнтальнай Эўропе[14]. Не зважаючы на тое, што ён паказваў на адхіленьні Шэксьпіра ад нэаклясычных стандартаў, Вальтэр бачыў у ім прыклад для францускай драматургіі, якая, хаця і была больш шліфаванай, ня мела сцэнічных дзеяньняў. Аднак пазьней, калі ўплыў Шэксьпіра пачаў узрастаць у Францыі, Вальтэр паспрабаваў паказаць супрацьлеглы прыклад уласнымі п’есамі, асуджаючы тое, што ён лічыў варварствам Шэксьпіра. Вальтэр, магчыма, прысутнічаў на пахаваньні Ісака Ньютана і сустракаўся з пляменьніцай Ньютана Кэтрын Кандуіт[11]. У 1727 годзе ён апублікаваў два нарысы на англійскай мове «Аб грамадзянскіх войнах Францыі, вытрымкі зь цікавых рукапісаў» і «Аб эпічнай паэзіі эўрапейскіх нацыяў, ад Гамэра да Мілтана»[11]. У Вялікабрытаніі Вальтэр правёў два з паловай гады па 1729 году.

Вяртаньне і пераезд у Сырэ

рэдагаваць
 
Партрэт Вальтэра на выданьні «Элемэнты філязофіі Ньютана». 1738 год.

Пасьля двух з паловай гадоў выгнаньня Вальтэр вярнуўся ў Францыю, а празь некалькі месяцаў, якія літаратар правёў у Д’епе, улады дазволілі яму вярнуцца ў Парыж[15]. На абедзе францускі матэматык Шарль Мары дэ ля Кандамін прапанаваў выкупіць лятарэю, зарганізаваную францускім урадам дзеля пагашэньня даўгоў, і Вальтэр далучыўся да кансорцыюма, зарабіўшы, магчыма, мільён ліўраў[16]. Ён дасьціпна ўклаў грошы і на гэтай падставе здолеў пераканаць фінансавы суд у сваіх адказных паводзінах, дазволіўшы яму ўзяць пад кантроль даверны фонд, успадкаваны ад бацькі. З гэтага моманту Вальтэр быў бясспрэчна заможным шляхцічам[17][18]. Пазьней Вальтэр апублікаваў свае ангельскія ўражаньні пад загалоўкам «Філязофскія лісты»; кніга была канфіскаваная ў 1734 годзе.

У 1733 годзе Вальтэр пазнаёміўся з маркізай Эмілі дзю Шатле, матэматыкам, замужніцай і маці трох дзяцей, якая была на 12 гадоў малодшай за яго. Аднак, гэта ня стала перашкодай для іхняга раману, які цягнуўся 16 гадоў[19]. Каб пазьбегнуць арышту пасьля публікацыі «Філязофскіх лістоў», Вальтэр схаваўся ў замку Сырэ, які належыў мужу маркізы і месьціўся на граніцы Шампані і Лятарынгіі[20]. Вальтэр заплаціў за рамонт будынку[21], а муж Эмілі часам заставаўся ў замку разам са сваёй жонкай і ейным каханкам[22][23]. Інтэлектуальныя палюбоўнікі сабралі калекцыю з каля 21 тысячы кнігаў — велізарную колькасьць на той час[24]. Разам яны вывучалі гэтыя кнігі і праводзілі ў Сырэ навуковыя экспэрымэнты, у тым ліку спрабавалі вызначыць прыроду агню[25][26]. Улічваючы папярэдні досьвед у зносінах з уладамі, Вальтэр выпрацаваў звычку пазьбягаць адкрытай канфрантацыі з уладамі і, такім чынам, мінімізаваць магчымую адказнасьць. Ён працягваў пісаць такія п’есы, як то «Мэропа», і пачаў дасьледаваньні ў галіне навукі і гісторыі. Зноў жа, галоўнай крыніцай натхненьня для Вальтэра былі гады брытанскай эміграцыі, падчас якіх на яго моцна паўплывалі працы Ісака Ньютана. Вальтэр быў апантаны тэорыяй Ньютана, праводзіўшы экспэрымэнты ў оптыцы ў Сырэ[27] і быў адным з распаўсюджвальнікаў знакамітай гісторыі натхненьня Ньютана праз падзеньне яблыку яму на галаву, пра якую Вальтэр даведаўся ад пляменьніцы Ньютана ў Лёндане і ўпершыню згадаў у сваіх лістах[11].

Увосень 1735 году Вальтэра наведаў Франчэска Альгароцьці, які рыхтаваў кнігу пра Ньютана на італьянскай мове[28]. Часткова натхнёная візытам, маркіза пераклала з лацінскай мовы на францускую ньютанаўскую працу «Матэматычны пачатак натуральнай філязофіі»[29]. І ёй, і Вальтэру таксама была цікавая філязофія Готфрыда Ляйбніца, сучасніка і суперніка Ньютана. У той час як Вальтэр заставаўся цьвёрдым прыхільнікам Ньютана, маркіза пераняла пэўныя аспэкты крытыкі Ляйбніца[29][30]. Кніга Вальтэра «Элемэнты філязофіі Ньютана» зрабіла ідэі ангельскага навукоўца даступнымі для значна большай публікі, а маркіза напісала ухвальную рэцэнзію ў навуковы часопіс Journal des savants[29][31]. Працы Вальтэра садзейнічалі агульнаму прыняцьцю аптычнай і гравітацыйнай тэорыі Ньютана ў Францыі[29]. Вальтэр і маркіза таксама дасьледавалі філязофію, асабліва мэтафізычныя пытаньні, якія тычацца існавання Бога і душы. У абодвух яны прааналізавалі Біблію і прыйшлі да высновы, што большая частка ейнага зьместу выклікае сумнеў[32]. Крытычныя погляды Вальтэра на рэлігію прывялі яго да ўмацаваньня меркаваньня наконт разьдзяленьня царквы і дзяржавы і пашырэньне рэлігійнай свабоды, ідэі, якую ён сфармаваў пасьля свайго знаходжаньня ў Англельшчыне.

Прусія

рэдагаваць
 
Вальтэр працы Марыса Кантэна дэ Ля Тура, 1735 год.

У жніўні 1736 году Фрыдрых II Вялікі, тады насьледны прынц Прусіі і вялікі прыхільнік Вальтэра, ініцыяваў зь ім перапіску[33]. Быўшы абвінавачаны ў зьдзекаваньні над рэлігіяй у паэме «Сьвецкі чалавек», у сьнежні Вальтэр на два месяцы пераехаў у Нідэрлянды і пазнаёміўся з навукоўцамі Гэрманам Бургаавэ і Вілемам Гравэсандэ[34]. Зь сярэдзіны 1739 году да сярэдзіны 1740 году Вальтэр жыў у асноўным у Брусэлі, спачатку ў маркізы, якая беспасьпяхова спрабавала распачаць сямейную судовую справу наконт уласнасьці на два маёнткі ў Лімбургу[35]. У ліпені 1740 году ён накіраваўся ў Гаагу ад імя Фрыдрыха, спрабуючы адгаварыць выдаўца ван Дурэна ад друку без дазволу Фрыдрыха іхняга твору «Анты-Макіявэльлі»[36]. У верасьні Вальтэр і Фрыдрых, які на той час ужо быў каралём, упершыню сустрэліся ў замку Мойлянд недалёка ад Клевэ, а ў лістападзе Вальтэр быў госьцем Фрыдрыха ў Бэрліне, прабыўшы ў яго два тыдня[37]. Наступная сустрэча мела месца ў верасьні 1742 году ў Аахэне[38]. У 1743 годзе Вальтэр быў пасланы францускім урадам да Фрыдрыха ў якасьці шпіёну з мэтай ацэнкі ваенных намераў Фрыдрыха ў вайне за аўстрыйскую спадчыну[39].

Не зважаючы на тое, што Вальтэр быў глыбока адданы маркізе, у 1744 годзе ён выявіў, што жыцьцё ў замку ёсьць абмежаваным. У той год, наведваючы Парыж, ён знайшоў новае каханьне, якой стала ягоная пляменьніца. Спачатку ягоная цяга да Марыі Люізы Міньё была відавочна плоцевай, пра што сьведчаць ягоныя лісты да яе, якія былі выяўлены толькі ў 1957 годзе[40]. Значна пазьней яны жылі разам, магчыма, плятанічна, і заставаліся разам да сьмерці Вальтэра. Тым часам маркіза таксама знайшла сабе новага каханага, якім стаўся маркіз дэ Сэн-Лямбэр. У 1746 годзе Вальтэр быў прызначаны прыдворным паэтам і гістарыёграфам, але, узбудзіўшы незадаволенасьць маркізы дэ Пампадур, парваў з дваром. Пасьля сьмерці маркізы пры родах у верасьні 1749 годзе Вальтэр ненадоўга вярнуўся ў Парыж і ў сярэдзіне 1750 году пераехаў у Прусію на просьбу Фрыдрыха Вялікага[41]. Прускі кароль з дазволу Людовіка XV зрабіў яго падкаморым у сваім доме, узнагародзіў філёзафа ордэнам Pour le Mérite і прызначыў яму заробак у 20 тысяч францускіх ліўраў у год [42]. У яго былі пакоі ў Сансусі і палацы Шарлётэнбургу[43]. Спачатку справы Вальтэра ішло вельмі добра[44]. У 1751 годзе ён скончыў працу над новэляй «Мікрамэгас» — навуковай фантастыкай, у якой удзельнічалі амбасадары зь іншай плянэты, якія сталі сьведкамі чалавечых глупстваў[45]. Аднак ягоныя адносіны з Фрыдрыхам пачалі пагаршацца пасьля таго, як яго абвінаваціў у крадзяжы і падробцы габрэйскі фінансіст Абрагам Гіршэль, які ўкладваў свае грошы ў саксонскія дзяржаўныя аблігацыі на просьбу Вальтэра ў той час, калі Фрыдрых удзельнічаў у адчувальных дыпляматычных перамовах з Саксоніяй[46].

Ён сутыкнуўся зь іншымі цяжкасьцямі, як то спрэчкай з П’ерам Люі Мапэрцюі, прэзыдэнтам Бэрлінскай акадэміі навук і былым супернікам за маркізу Эмілі дэ Шатле, якога Вальтэр карыкатурна намаляваў у «Дыятрыбу доктара Акакія». У гэтым творы аўтар з сатыраў разьбіраў некаторыя тэорыі Мапэрцюі, высьмейваючы адназямельца і іхняга агульнага знаёмага Ёгана Самуэля Кёніга. Гэта моцна раззлавала Фрыдрыха, які загадаў спаліць усе копіі твору[47]. 1 студзеня 1752 году Вальтэр прапанаваў сысьці ў адстаўку і вярнуць свой ордэн; спачатку Фрыдрых адмаўляўся, пакуль у рэшце рэшт не дазволіў Вальтэру выехаць у сакавіку[48]. У павольным шляху назад у Францыю Вальтэр прабыў у Ляйпцыгу і Гоце па месяцы ў кожным, а ў Касэлю два тыдні, прыбыўшы ў Франкфурт 31 траўня. На наступную раніцу яго затрымалі ў карчме агенты Фрыдрыха і ўтрымлівалі яго ў горадзе больш за тры тыдні, у той час як Вальтэр і Фрыдрых пісьмова спрачаліся аб вяртаньні сатырычнай паэтычнай кнігі, якую Фрыдрых пазычыў Вальтэру. Марыя Люіза наведала дзядзьку 9 чэрвеня. Разам яны ўсё ж такі здолелі выехаць з Франкфурту толькі ў ліпені, але багаж Вальтэра быў разграблены — усе каштоўныя рэчы былі скрадзеныя[49]. Спробы Вальтэра зьневажаць Фрыдрыха за дзеяньні ягоных памагатых у Франкфурце ў асноўным ня мелі посьпеху, у тым ліку ягонае выданьне «Успаміны службы і жыцьця Вальтэра», якое пабачыла сьвет толькі пасьля сьмерці літаратара. Аднак перапіска паміж імі працягвалася, і хоць яны больш ніколі не сустракаліся асабіста, пасьля Сямігадовай вайны яны ў значнай ступені замірыліся[50].

Швайцарыя і апошнія гады

рэдагаваць
 
Вальтэраўскі маёнтак у Фэрнэ.

Вальтэр спрабаваў вярнуцца ў Парыж, спачатку прыпыніўшыся ў Майнцы, Мангайме, Страсбургу і Кальмары[51], але ў студзені 1754 годзе Людовік XV забараніў яму вяртацца ў францускую сталіцу[52]. У выніку, Вальтэр зьвярнуўся да швайцарскай Жэнэвы, дзе набыў вялікі маёнтак, які назваў «Уцешным» (франц. Les Délices), у пачатку 1755 году[53]. Не зважаючы на тое, што спачатку яго прынялі ў горадзе даволі цёпла, аднак, закон у Жэнэве, які забараняў тэатральныя паказы, і публікацыя «Арлеанскай нявіньніцы» супраць ягонай волі сапсавалі ягоныя адносіны з кальвінскімі жэнэўцамі[54]. У канцы 1758 году Вальтэр набыў яшчэ большы маёнтак у Фэрнэ, які месьціўся на францускім баку франка-швайцарскай мяжы[55]. У будучым горад прыняў ягонае імя, зьведаўшы перайменаваньне ў Фэрнэ-Вальтэр у 1878 годзе[56]. Вальтэр у гэты час быў чалавекам суцэль незалежным, капіталістам, які ссуджваў грашыма арыстакратам, быў землеўладальнікам і ў той жа час уладальнікам ткацкай і гадзіньнікавай майстэрняў.

У пачатку 1759 году Вальтэр завяршыў і апублікаваў твор «Кандыд». Гэтая сатыра на філязофію аптымістычнага дэтэрмінізму Ляйбніца застаецца найбольш вядомай працай літаратара. Ён заставаўся ў Фэрнэ на працягу большай часткі астатніх 20 гадоў свайго жыцьця, часта прымаючы ў сябе такіх паважаных госьцяў, як то Джэймз Босўэл, Адам Сьміт, Джакама Казанава і Эдўард Гібан. У 1764 годзе літаратар апублікаваў адну са сваіх самых вядомых філязофскіх працаў, «Філязофскі дзёньнік», сэрыю артыкулаў, галоўным чынам па хрысьціянскай гісторыі і догмах, некаторыя зь якіх першапачаткова былі напісаныя ў Бэрліне[57]. З 1762 году, як неперасягненая інтэлектуальная знакамітасьць, ён пачаў абараняць несправядліва перасьледаваных асобаў, найбольш вядомым зь якіх стаў гандляр-гугенот Жан Каляс[57]. Каляс быў закатаваны да сьмерці ў 1763 годзе, нібыта праз тое, што ён забіў свайго старэйшага сына за жаданьне прыняць каталіцтва. Ягоныя ўладаньні былі канфіскаваныя, а дзьве дачкі адабраныя ў удавы і зьняволеныя ў каталіцкім кляштары. Вальтэр, які разглядаў гэта як відавочны выпадак рэлігійнага перасьледу, здолеў адмяніць прысуд у 1765 годзе[58].

У лютым 1778 году Вальтэр упершыню за 25 гадоў вярнуўся ў Парыж, сярод іншых чыньнікаў, каб паўдзельнічаць у прэм’ернай пастаноўцы сваёй апошнюю трагедыі «Ірэна»[59]. Пяцідзённае падарожжа было занадта цяжкім для 83-гадовага літаратара, і ён верыў, што вось-вось сканае, аднак, падарожжа немалады Вальтэр усё ж такі перажыў[57]. Дзесьці за месяц да сваёй сьмерці Вальтэр стаў часткай масонства. 4 красавіка 1778 году ён прысутнічаў на пасяджаньні лёжы Дзевяці сясьцёр у Парыжы, дзе быў вызнаны пажылым вучнем масонства. Паводле некаторых крыніцаў, Вальтэр пагадзіўся ўступіць у масонскі клюб, толькі праз заклікі Бэнджаміна Франкліна[60][61][62]. У той час, калі Вальтэр быў па працэсіі яны сустрэліся і пагутарылі[63]. Неўзабаве ён зноўку захварэў і памёр 30 траўня 1778 году.

Праз добра вядомае крытычнае стаўленьне да Царквы, да якой ён адмовіўся далучацца перад сьмерцю, Вальтэру было адмоўлена ў хрысьціянскім пахаваньні ў Парыжы[64], але сябрам і сваякам удалося таемна пахаваць ягонае цела ў абацтве Салье ў Шампані, дзе брат Марыі Люізы працаваў абатам[65][66]. Ягонае сэрца і мозаг былі забальзамаваны асобна[65]. 11 ліпеня 1791 году Нацыянальная асамблея Францыі, якая разглядала Вальтэра як папярэдніка Францускай рэвалюцыі, вярнула ягоныя парэшткі ў Парыж і пахавала ў Пантэоне[67]. На ўрачыстай цырымоніі ў шэсьці прынялі ўдзел мільёны чалавек па ўсім Парыжы. Музыкальная частка цырымоніі была складзеная францускім кампазытарам Андрэ Грэтры[68].

Цытаты

рэдагаваць
  • Усе рэлігіі звышнатуральнага пабудаваны на невуцтве і няведаньні.
  • Людзі не павінны наказвацца за сваі перакананьні.

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ https://www.pariszigzag.fr/secret/histoire-insolite-paris/restes-voltaire-eparpilles-dans-paris
  2. ^ Voltaire, 1694-1778 // CONOR.SI
  3. ^ «Voltaire». Biography.
  4. ^ Pearson 2005. С. 43.
  5. ^ Pearson 2005. С. 32—33.
  6. ^ Pearson 2005. С. 36.
  7. ^ Pearson 2005. С. 36—37.
  8. ^ Pearson 2005. С. 76.
  9. ^ Pearson 2005. С. 80.
  10. ^ Pearson 2005. С. 83.
  11. ^ а б в г Pearson 2005. С. 82.
  12. ^ Pearson 2005. С. 78—82.
  13. ^ Pearson 2005. С. 69—70.
  14. ^ Pearson 2005. С. 77.
  15. ^ Pearson 2005. С. 85.
  16. ^ Shank, J. B. (2008). «The Newton Wars». U of Chicago Press. — С. 260. — ISBN 978-0-226-74947-1.
  17. ^ Davidson, Ian (2010). «Voltaire: A Life». Profile Books, London. — С. 76. — ISBN 978-1-84668-226-1.
  18. ^ Pearson 2005. С. 87.
  19. ^ Schiff, Stacy. «'Voltaire In Love': An Ardent, Intellectual Affair». NPR books.
  20. ^ Pearson 2005. С. 117—121.
  21. ^ Pearson 2005. С. 122.
  22. ^ Pearson 2005. С. 155.
  23. ^ Pearson 2005. С. 157.
  24. ^ «Voltaire and Emilie du Chatelet». Château de Cirey – Residence of Voltaire.
  25. ^ Pearson 2005. С. 128.
  26. ^ Pearson 2005. С. 138—139.
  27. ^ Pearson 2005. С. 138.
  28. ^ Pearson 2005. С. 137.
  29. ^ а б в г Shank, J. B. (2009). «Voltaire». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  30. ^ Pearson 2005. С. 153.
  31. ^ Pearson 2005. С. 140—141.
  32. ^ Pearson 2005. С. 129—130.
  33. ^ Pearson 2005. С. 143—144.
  34. ^ Pearson 2005. С. 151—152.
  35. ^ Pearson 2005. С. 162—164.
  36. ^ Pearson 2005. С. 166.
  37. ^ Pearson 2005. С. 167—170.
  38. ^ Pearson 2005. С. 173.
  39. ^ Pearson 2005. С. 175—177.
  40. ^ Davidson, Ian (1979). «Voltaire in Exile». Grove Press. — С. 6. — ISBN 978-0-8021-4236-8.
  41. ^ Pearson 2005. С. 214—217.
  42. ^ Pearson 2005. С. 218.
  43. ^ Pearson 2005. С. 219.
  44. ^ Pearson 2005. С. 217.
  45. ^ Pearson 2005. С. 220—221.
  46. ^ Pearson 2005. С. 221—222.
  47. ^ Pearson 2005. С. 225—229.
  48. ^ Pearson 2005. С. 229—230.
  49. ^ Pearson 2005. С. 232—235.
  50. ^ Mitford, Nancy (1970) «Frederick the Great». Harper & Row. — С. 184—185. — ISBN 9780060129866.
  51. ^ Pearson 2005. С. 236—237.
  52. ^ Pearson 2005. С. 238.
  53. ^ Pearson 2005. С. 244—245.
  54. ^ Pearson 2005. С. 247.
  55. ^ Pearson 2005. С. 263—264.
  56. ^ «Décret du Président de la République française n°6148 du 23 novembre 1878». Gallica
  57. ^ а б в «The Life of Voltaire». The Great Debate.
  58. ^ Pearson 2005. С. 284—290.
  59. ^ Pearson 2005. С. 364—365.
  60. ^ Jasper Ridley (2011). «The Freemasons: A History of the World's Most Powerful Secret Society». Skyhorse Publishing Inc. — С. 141. — ISBN 978-1-61145-010-1.
  61. ^ «I did not know that: Mason Facts». The American Mason.
  62. ^ «Voltaire on British Columbia Grand Lodge Site». The Grand Lodge of British Columbia and Yukon.
  63. ^ «When Franklin Met Voltaire». Family Security Matters.
  64. ^ Pearson 2005. С. 386—387.
  65. ^ а б Pearson 2005. С. 388.
  66. ^ Pearson 2005. С. 389.
  67. ^ Pearson 2005. С. 411—416.
  68. ^ Pearson 2005. С. 416—417.

Літаратура

рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Вальтэр&oldid=2512233»