Уфа

	Уфа; лац. Ufa
	рас. Уфа
Герб Уфы	Сьцяг Уфы
Дата заснаваньня:	1586[…]
Краіна:	Расея
Суб’ект фэдэрацыі:	Башкартастан
Кіраўнік:	Ратмір Маўліеў[d]
Плошча:	707,93 км²
Вышыня:	150 м н. у. м.
Насельніцтва (2010)
колькасьць:	1 082 000 чал.
шчыльнасьць:	1528,4 чал./км²
Часавы пас:	UTC+5
Тэлефонны код:	347
Паштовы індэкс:	450000–450999
Нумарны знак:	02, 102
Геаграфічныя каардынаты:	54°43′34″ пн. ш. 55°56′51″ у. д. / 54.72611° пн. ш. 55.9475° у. д.Каардынаты: 54°43′34″ пн. ш. 55°56′51″ у. д. / 54.72611° пн. ш. 55.9475° у. д.
	Уфа на мапе Расеі Уфа
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	http://ufacity.info

Уфа́ (па-башкірску: Өфө) — горад у Расеі, сталіца Башкартастану. Насельніцтва на 2005 год — 1,043 млн чалавек у межах муніцыпальнага фармаваньня (11-е месца ў РФ), 1 130 млн чалавек у аглямэрацыі (14-е). Плошча 753,7 км², горад выцягнуты з паўднёвага захаду на паўночны ўсход на 50 км.

Горад разьмешчаны на беразе ракі Белай, пры ўпадзеньні ў яе рэк Уфы і Дзёмы, у межах Прыбельскай узгоркавата-хвалістай раўніны, за 100 км да захаду ад перадавых хрыбтоў Башкірскага (Паўднёвага) Уралу.

Уфа знаходзіцца ў паўночна-лесастэпавай падзоне ўмеранага поясу. Клімат кантынэнтальны, досыць вільготны, лета цёплае, зіма ўмерана халодная і працяглая. Сярэдняя тэмпэратура студзеня —14,6 °C, мінімальная —40 °C; ліпеня +19,3 °C, максымальная +40 °C. Сярэдняя колькасьць ападкаў 419 мм.

Пераважнымі рэлігіямі ў горадзе зьяўляюцца іслам і хрысьціянства ў выглядзе Расейскай праваслаўнай царквы. Ва Ўфе знаходзіцца Цэнтральнае духоўнае ўпраўленьне мусульманаў Эўрапейскай часткі Расеі, Сыбіры і Казахстана.

Гісторыя

Горад заснаваны ў 1574 годзе, калі паўстала неабходнасьць умацаваньня паўднёва-ўсходніх межаў расейскай дзяржавы пасьля авалоданьня башкірскімі землямі. З гістарычных дакумэнтаў вядома, што пасьля заваяваньня Казанскага ханства, расейскія амбасадары, маючы пры сабе граматы Івана Жахлівага, езьдзілі ў Башкірыю, заклікаючы башкірскія плямёны прыняць расейскае падданства. Праз 17 гадоў, пасьля далучэньня Башкірыі да Расеі, каля зьліцьця рэк Уфы і Белай каля Старога казанскага гасьцінца быў закладзены невялікі ўмацаваны пункт — Уфімская крэпасьць. Да гэтага часу не было яшчэ ніводнага гораду на ўсход ад яе, аж да самага Ціхага акіяну.

Уфа на пачатку XX стагодзьдзя. Каляровая фатаграфія Сяргея Пракудзіна-Горскага

У XVII—XVIII стагодзьдзях Уфа паступова ператвараецца з гораду-крэпасьці ў палітычны і эканамічны цэнтар краю. З 1708 году знаходзіцца ў складзе Казанскай губэрні; з 1728 цэнтар Уфімскай правінцыі, ваявода якой падпарадкоўваўся непасрэдна Сэнату; з 1744 прылічана да Арэнбурскай губэрні; зь сьнежня 1781 — цэнтар Уфімскага намесьніцтва, губэрнатарам прызначаны Іван Варфаламеевіч Ламб. З 1796 Уфа ізноў у складзе Арэнбурскай губэрні, з 1802 году — губэрнскі горад з рэзыдэнцыяй губэрнатара і губэрнскіх установаў; з 1865 — цэнтар Уфімскай губэрні. З чэрвеня 1922 Уфа — сталіца БАССР.

Прамысловае разьвіцьцё Ўфы пачалося ў XIX стагодзьдзі. Да сярэдзіны XIX стагодзьдзя ў горадзе мелася больш дзясятка гарбарняў і некалькі прыстаняў. На лёс гораду вялікі ўплыў аказала адкрыцьцё ў 1870 годзе рэгулярнага суднаходзтва па рацэ Белай і будаўніцтва Самара-Залатавустаўскай (цяпер Куйбышаўскай) чыгункі (1888—1892 гг.). У горадзе зьявіліся паравыя млыны, тартакі (лесапільныя заводы), чыгуначныя і суднарамонтныя майстэрні. У канцы XIX стагодзьдзя ва Ўфе дзейнічала каля 30 фабрык і заводаў: па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны, дрэваапрацовачныя, сылікатныя, таксама чыгуначныя і суднарамонтныя майстэрні, гарбарныя. Значнае месца займаў гандаль хлебам і мясам.

У 1922 годзе Ўфа была абвешчаная сталіцай Башкірскай АССР. У гады першай пяцігодкі будуецца маторабудаўнічы завод і ЦЭЦ, а з адкрыцьцём у 1939 годзе башкірскай нафты вырас Уфімскі нафтаперапрацоўчы завод. Канец 20—30-х гг. XX стагодзьдзя характарызуецца хуткім разьвіцьцём гораду. Валавая прадукцыя прамысловасьці павялічылася тады ў 16 разоў. Уступілі ў лад Уфімскі прамысловы камбінат (Уфімская запалкавая фабрыка і фанэрная фабрыка, лесапільны, дубільна-экстрактны завод), прадпрыемствы лёгкай і харчовай прамысловасьці. У гады Вялікай Айчыннай вайны ва Ўфу былі эвакуяваныя дзясяткі прамысловых прадпрыемстваў, шматлікія ўстановы, шэраг навукова-дасьледчых інстытутаў (напрыклад, у 1942 годзе ва Ўфу з Рыбінска быў эвакуяваны Ўфімскі дзяржаўны авіяцыйны тэхнічны ўнівэрсытэт). Уфа пасьляваенных гадоў — гэта цэнтар засваеньня нафтавых багацьцяў Башкірыі. Зьявіўся яшчэ адзін нафтаперапрацоўчы завод — Нова-Ўфімскі. Сьледам, з розьніцай у некалькі гадоў, запрацаваў трэці нафтаперапрацоўчы завод. Гэтыя тры заводы ператварылі Ўфу ў найбуйнейшы цэнтар нафтаперапрацоўкі. Побач з тым у горадзе разьвіваецца хімічная прамысловасьць, машынабудаваньне.

Адміністрацыйнны падзел

Ва Ўфе маецца 7 адміністрацыйных раёнаў:

Дзёмскі
Калінінскі
Кіраўскі
Ленінскі
Кастрычніцкі
Арджанікідзаўскі
Савецкі

Найбуйнейшыя «нефармальныя» раёны і мікрараёны:

Чарнікоўка
Сіпайлава
Ніжагародка
Зялёны Гай
Шакша
Інорс
Затон

Насельніцтва

Гады	Колькасьць насельніцтва (чалавек)	у тым ліку
Гады	Колькасьць насельніцтва (чалавек)	Башкіры	Расейцы	Татары
Сярэдзіна XVII стагодзьдзя	700—800
1718	5,600
1811	9,200
1840	16,500
1865	20,100
1879	23,200
1886	27,000
1897	49,300
1913	100,700
1916	112,700
1920	92,800
1923	85,300
1926	98,500
1939	250,000
1959	546,900
1970	770,900
1979	976,858	92,678	568,504	240,881
1989	1,079,765	122,026	585,337	291,190
2000	1,088,000^[5]
2002	1,049,479	154,928	530,136	294,399

Адукацыя

Першай навучальнай установай, якая навучала па праграме вышэйшай адукацыі, быў Уфімскі настаўніцкі інстытут, арганізаваны ў 1918 годзе. У 1920 годзе ён быў ператвораны ў Інстытут народнай адукацыі, затым — у Пэдагагічны інстытут, у 1957 годзе — у БДУ. У цяперашні час г. Уфа і Рэспубліка Башкартастан падрыхтоўвае спэцыялістаў з вышэйшай адукацыяй у 11 самастойных дзяржаўных ВНУ па 169 кірунках і спэцыяльнасьцях. Агульны кантынгент студэнтаў вышэйшых навучальных устаноў складае больш за 50 тысячаў чалавек. Падрыхтоўка спэцыялістаў сярэдняга зьвяну зьдзяйсьняецца ў 76 сярэдніх спэцыяльных навучальных установах па 109 кірунках. Падрыхтоўку навукова-пэдагагічных кадраў зьдзяйсьняюць 11 асьпірантураў вышэйшых навучальных установаў.

Вышэйшыя навучальныя ўстановы

Дзяржаўныя ВНУ:

Філіялы дзяржаўных ВНУ:

Філіял Усерасейскага завочнага фінансава-эканамічнага інстытуту ў г. Уфе
Уфімскі філіял Расейскага дзяржаўнага сацыяльнага ўнівэрсытэту
Філіял Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту эканомікі, статыстыкі і інфарматыкі
Башкірскі Філіял Акадэміі працы і сацыяльных адносін
Уфімскі (інстытут) філіял Расейскага дзяржаўнага гандлёва-эканамічнага ўнівэрсытэт
Башкірскі каапэратыўны інстытут (філіял) Маскоўскага ўнівэрсытэту спажывецкай каапэрацыі
Уфімскі філіял Арэнбурскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту
Уфімскі філіял Чалябінскай дзяржаўнай акадэміі культуры і мастацтваў
Уфімскі філіял Уральскай дзяржаўнай акадэміі фізычнай культуры
Філіял Маскоўскага дзяржаўнага адкрытага пэдагагічнага ўнівэрсытэту ім. М. А. Шолахава ў г. Уфе
Уфімскі філіял Уральскай дзяржаўнай юрыдычнай акадэміі
Філіял Самарскай дзяржаўнай акадэміі шляхоў зносінаў у г. Уфе
Філіял Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту камэрцыі

Недзяржаўныя ВНУ:

Усходні інстытут эканомікі, гуманітарных навук, кіраваньня і права (Арганізацыйна-прававая форма: недзяржаўная ВНУ)
Уфімскі інстытут камэрцыі і права (Арганізацыйна-прававая форма: недзяржаўная ВНУ)

Філіялы недзяржаўных ВНУ:

Уфімскі філіял Сталічнага гуманітарнага інстытуту
Уфімскі філіял інстытуту эканамічных пераўтварэньняў і кіраваньня рынкам г. Масквы
Уфімскі філіял Сучаснай гуманітарнай акадэміі

Транспарт

Уфа — буйны транспартны вузел: чыгуначныя, трубаправодныя, аўтамабільныя магістралі, паветраныя і рачныя шляхі злучаюць сталіцу Башкартастана зь іншымі рэгіёнамі Расеі.

Суднаходная рака Белая з сваім прытокам Уфой перасякаецца тут з Транссыбірскай магістральлю. Аўтамабільныя дарогі злучаюць горад з Масквой, Чалябінскам, Казаньню, Самарай і Арэнбургам. Па паўднёвай ускраіне гораду праходзіць фэдэральная аўтадарога М5 «Урал».

Сувязь з раёнамі Рэспублікі Башкартастан і найбліжэйшымі суседзямі падтрымліваецца аўтобуснымі зносінамі з Паўднёвага і Паўночнага аўтавакзалаў. З 1938 г. у горадзе Ўфе дзейнічаюць рэгулярныя авіялініі. Чыгуначныя магістралі, якія праходзяць праз горад Уфа, забясьпечваюць сувязь заходніх і цэнтральных раёнаў Расеі з Уралам і Сыбірру.

Трубаправодны транспарт зьдзяйсьняе перапампоўку іх транзытных плыняў па тэрыторыі Рэспублікі, тым самым, захоўваючы адзінства транспартнай сыстэмы Рэспублікі Башкартастан і Расейскай Фэдэрацыі.

У якасьці гарадзкога транспарту працуюць аўтобусы, тралейбусы і трамваі. Будаўніцтва мэтро замарожана.

Непадалёк ад Уфы стаіць Міжнародны аэрапорт Уфа.

Прамысловасьць

ААТ «Уфімскае маторабудаўнічае вытворчае аб’яднаньне»
Уфімскі завод эластамэрных матэрыялаў, вырабаў і канструкцыяў
ФДУП Уфімскае прыборабудаўнічае вытворчае аб’яднаньне
«Гідраўліка»
Уфімскі вітамінавы завод
Уфімскі цеплавозарамонтны завод
Канцэрн «БЭТО» — Башкірскае электратэхнічнае аб’яднаньне
ФДУП Уфімскае агрэгатна-вытворчае аб’яднаньне
Завод чарцёжных прыбораў
Уфімскі завод апаратнай сувязі
Прамсувязь
Завод «Электрон»
Уфімскі завод «Сынтэзсьпірт» — УЗСС
Лікёра-гарэлкавы завод
Кандытарская фабрыка «Харрыс-Кондзі»
Папяровы камбінат
Швейная фабрыка «8 марта»
Трыкатажная фабрыка
Электралямпавы завод

Культура

Дом культуры «Нафтавік»

Першая друкарня ў Уфе адкрылася ў 1801 годзе для канцылярскіх патрэбаў (Віталь Паўлаў, часопіс «Урал», №2, 2003 г. [1]).

У Уфе працуюць ня менш шасьці тэатраў: Дзяржаўны тэатар опэры і балета, Башкірскі акадэмічны тэатар драмы, моладзевы і лялечны тэатры, татарскі тэатар «Нур» і Рускі акадэмічны тэатар драмы Башкартастана.

У горадзе маецца каля 15 музэяў, сярод іх нацыянальны музэй, музэй баявой славы, музэй археалёгіі і этнаграфіі, музэй геалёгіі і карысных выкапняў, музэй лесу. Адчынены для наведвальнікаў мэмарыяльныя хаты-музэі: З. Т. Аксакава, У. І. Леніна, М. Гафуры, А. Э. Цюлькіна, Ш. Худайбердзіна.

У 1918 г. у Ўфе працаваў вядомы чэскі пісьменьнік Яраслаў Гашак. Тут ён выдаваў газэты «Наш шлях», «Чырвоная Эўропа», напісаў сэрыю апавяданьняў і фэльетонаў («Зь дзёньніка ўфімскага буржуа», «Уфімскі Іван Іванавіч», «Аб уфімскім разбойніку, крамніку Булакуліне», «Правялебны ўладар Андрэй», «Два стрэлы»).

У 1939 годзе быў заснаваны Ансамбаль народнага танца імя Файзі Гаскарава.

Асобы

Сяргей Аксакаў (1791—1859) — пісьменьнік-клясык, мэмуарыст, тэатральны й літаратурны крытык, журналіст
Мікалай Гурвіч (1828—1914) — лекар, эканаміст, гісторык, этнограф, географ, адзін зь першых прафэсійных статыстыкаў Башкірыі
Аляксандар Ключароў — уфімскі губэрнатар (1905—1911), рэдактар «Уфімскага краю»
Мустай Карым (1919—2005) — башкірскі паэт і пісьменьнік
Міхаіл Несьцераў (1862—1942) — жывапісец, чалец перасоўнікаў
Рудольф Нурыеў (1938—1993) — танцоўшчык, харэограф, пастаноўшчык балетаў
Пётар Талстой — галосны павятовага земскага сходу, рэдактар «Уфімскага весьніка» й «Весьніка Уфы»
Зэмфіра Рамазанава (н. 1976) — сьпявачка, паэтка, лідэр музычнага гурту «Zемфира»
Юры Шаўчук (н. 1957) — сьпявак, паэт і прадусар, лідэр музычнага гурту ДДТ

Крыніцы

^ ^а ^б ^в http://bashenc.online/ru/articles/80047/
^ ^а ^б ^в УФА // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (рас.) — Большая российская энциклопедия, 2016.
^ ^а ^б ^в Рихтер Д. И., Селиванов А. Ф. Уфа, город (рас.) // Энциклопедический словарь — СПб: Брокгауз — Ефрон, 1902. — Т. XXXV. — С. 87—89.
^ Пашпарт Уфы.
^ Уфа // БЭ. — Мн.: 2003 Т. 16. С. 287

Вонкавыя спасылкі

Уфа — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[_c256a467af82d663-1] а ^б ^в http://bashenc.online/ru/articles/80047/

[_bbee9600db9c73c1-2] а ^б ^в УФА // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (рас.) — Большая российская энциклопедия, 2016.

[_c62822e76b65a9e9-3] а ^б ^в Рихтер Д. И., Селиванов А. Ф. Уфа, город (рас.) // Энциклопедический словарь — СПб: Брокгауз — Ефрон, 1902. — Т. XXXV. — С. 87—89.

[4] Пашпарт Уфы.

[5] Уфа // БЭ. — Мн.: 2003 Т. 16. С. 287

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]