Ёд

	Тэлюр ← Ёд → Ксэнон
Выгляд
	бліскучы мэталічна-шэры; ; крышталі ёду; ; пары ёду ў празрыстай колбе
Агульная інфармацыя
Назва, сымбаль, атамны нумар	Ёд, I, 53
Катэгорыя элемэнту	Галяген
Група, пэрыяд, блёк	17, 5, p
Адносная атамная маса	126,90447(3) г·моль−1
Канфігурацыя электронаў	[Kr] 4d10 5s2 5p5
Электронаў у абалонцы	2, 8, 18, 18, 7;
Фізычныя ўласьцівасьці
Колер	цёмна-фіялетавы
Фаза	Цьвёрдае цела
Шчыльнасьць (пры п. т.)	4,933 г·см−3
Шчыльнасьць (пры п. т.)	(газа) 11,27•10-3 г·см−3
Тэмпэратура плаўленьня	386,85 K, 113,7 °C, 236,66 °F
Тэмпэратура кіпеньня	457,55 K, 184,4 °C, 364,0 °F
Патройны пункт	386.65 K (113°C), 12,1 кПа
Крытычны пункт	819 K, 11,7 МПа
Удзельная цеплыня плаўленьня	(I2) 15,52 кДж·моль−1
Удзельная цеплыня выпарваньня	(I2) 41,57 кДж·моль−1
Цеплаёмістасьць	(25 °C) (I2) 54,44 Дж·моль−1·K−1
Насычаная пара
Структура крышталічнай краты	orthorhombic
Магнэтызм	diamagnetic
Электрычны супор	107Ω·м
Цеплаправоднасьць	(300 K) 0,449 Вт·м−1·K−1
Уласьцівасьці атама
Ступені затляненьня	+7, +5, +3, +1, -1
Электраадмоўнасьць	2,66
Энэргіі іянізацыі	1-я: 1008,4 кДж·моль−1
	2-я: 1845,9 кДж·моль−1
	3-я: 3180 кДж·моль−1
Атамны радыюс	140 пм
Кавалентны радыюс	139±3 пм
Радыюс Ван дэр Ваальса	177 пм
Іншыя характарыстыкі
Нумар CAS	7553-56-2
	п; а; р;

Ёд (па-лацінску: Iodium ад грэц. ώδης — фіялетавы) I — хімічны элемэнт 17 групы пэрыядычнай сыстэмы; атамны нумар 53. Адносіцца да галягенаў. Свабодны ёд — крышталі чорна-шэрага колеру з мэталічным бляскам. Здабываецца галоўным чынам з буравых вод нафтавых сьвідравін. Галоўныя спажыўцы — фармацэўтычная прамысловасьць і мэдыцына. Ёд упершыню ідэнтыфікаваў францускі хімік Бэрнард Куртуа ў 1811 годзе. Ён вылучыў з рассолу залы марскіх водарасьцяў спалучэньні натру ды калю. Каб далей перапрацаваць водарасьці, ён дадаў у іх серную кісьлю. Выпадкова ён дадаў замнога кісьлі і назіраў выдзяленьне фіялетавай пары^[2], якая кандэнсавалася ў выглядзе цёмных бліскучых плястынчатых крышталяў^[3]. Ёд зьяўляецца аднаізатопным элемэнтам (масавы лік A=127). Вядома 42 ізатопы і ізамэры радыеактыўнага ёду. Элемэнтарны ёд існуе ў аморфным выглядзе або ў дзьвюх крышталічных мадыфікацыяў — октарамбічнай ды манакліннай. Крышталі ўзганяюцца пры звычайнай тэмпэратуры і ператвараюцца ў фіялетавыя пары. Вадкі ёд рашчынаецца ў шэрагу рэчываў і ўтварае добры праваднік. Элемэнт ёд слаба рашчынальны ў вадзе (0,3 г у 100 г вады). Рашчынаецца ў водных рашчынах ядыдаў лужных мэталаў, утвараючы іён $I_{3}^{-}$ . Таксама рашчынаецца ў бэнзіне, этаноле, этылавым этэры, хляраформе. Малярная цеплаёмістасьць газу ёду пры тэмпэратуры 25 °C і ціску 100 кПа (1 бар ці 0,987 стандартнай атмасфэры) складае 36,888 Дж/моль/К^[4]. Стандартная малярная энтальпія газу ёду ΔH°=106,8 кДж/моль, стандартная малярная энэргія Гібса ΔG°=70,2 Дж/моль, стандартная малярная энтрапія S°=180,8 Дж/моль/К, малярная цеплаёмістасьць пры сталым ціску C_p=20,8 Дж/моль/К. Ёд атрымліваюць пры апрацоўцы ядыдаў сернай кісьлі ў прысутнасьці атляняльнікаў ці награваньнем акісьляльнікаў ці награваньнем ядатаў у прысутнасьці бісульфіту натру. Ёд зьяўляецца мікраэлемэнтам. Ёд зьяўляецца самым цяжкім хімічным элемэнтам, які неабходны для здаровага жыцьця^[5]. Нястача ёду ў арганізьме чалавека выклікае эндэмічны зоб, якія прыводзіць да парушэньняў у фізычным і псыхічным разьвіцьці. Каб пазьбегнуць гэтага, ёд дадаюць у павараную соль^[2]. Праца зь ёдам патрабуе мер бясьпекі, бо ён можа прыводзіць да пашкоджаньня скуры, раздражненьня вачэй і сьлізістых абалонак. У зямной кары ўтрымліваецца каля 4•10⁻⁵% ёду па масе^[6]. У 2004 годзе сусьветны выраб ёду складаў каля 15—16 тыс. тон^[6]. Кошт ёду складае ад 25 да 75 цэнтаў за грам у залежнасьці ад хімічнай чысьціні.

Уласьцівасьці

У хімічных спалучэньнях праяўляе ступені затляняньня +7, +5, +3, +1, −1^[6]^[7]. Існуе ў выглядзе малекул I₂. З галягенаў ёд актыўнейшы меней за ўсіх. Ён непасрэдна не ўзаемадзейнічае з інэртнымі газамі, кісьляродам, серай, азотам, вугляродам. Пры награваньні ўзаемадзейнічае з мэталамі (з утварэньнем ядыдаў мэталаў, напрыклад, ядыд алюміну AlI₃), фосфарам (ядыд фосфару PI₃), вадародам (ёдная кісьля HI) і іншымі галягенамі. Вядомыя некалькі кісьляў, якія ўтрымліваюць адначасова і ёд, і кісьлярод: ёдаватыстая кісьля HIO (ступень затляняньня ёду +1; солі завуцца кіпаядытамі, напрыклад кіпаядыт калю KIO), ёднаватая кісьля HIO₃ (+5; ядаты, напрыклад ядат калю KIO₅), пэрыёднаватая кісьля HIO₄^[6].

Харчовыя крыніцы

Папярэджаньне захворваньняў шчытападобнай залозы(be) ад нястачы ёду вымагае спажываньне 100—200 мікраграмаў ёду ў суткі. Найбольш багатым на ёд харчаваньнем ёсьць баклажаны(be), белакачанная капуста(en), марская капуста(be), марская рыба і печань траскі^[8].

Хімічныя злучэньні ёду

Неарганічныя
- Солі ёднай кісьлі (ядыды)
- ёдзісты бар BaI
- ёдзісты каль ці ядыд калю KI
- ёдзісты натар NaI
- CsI₅
- CsI₃
- CsICl₂
- Пяцівокіс I₂O₅
Арганічныя
- ёдабэнзол C₆H₅IO
- ядзілбэнзол C₆H₅IO₂
- дыфэнілядоній (C₆H₅)₂I+
- ёдатыраглабін
- ёдатыразын
- ёдатыранамін
- ёдатыранын

Ізатопы

№ п/п	Ізатоп	t_1/2	від распад
1	¹⁰⁸I	36 мс.	α (91,00%); эл. з. (9,00%); p (<1,00%);
2	¹⁰⁹I	103 мкс.	p (99,99%); α (0,01%)
3	¹¹⁰I	650 мс.	эл. з. (83,00%); α (17,00%)
4	¹¹¹I	2,5 сэк.	эл. з. (99,90%); α (≈0,10%)
5	¹¹²I	3,42 сэк.	эл. з. (100,00%); α (≈1,2•10⁻³%)
6	¹¹³I	6,6 сэк.	эл. з. (100,00%); α (3,3•10⁻⁷%)
7	¹¹⁴I	2,1 сэк.	эл. з.
8	¹¹⁵I	78 сэк. (1,3 хв.)	эл. з.
9	¹¹⁶I	2,91 сэк.	эл. з.
10	¹¹⁷I	133 сэк. (2,22 хв.)	эл. з.
11	¹¹⁸I	13,7 хв.	эл. з.
12	¹¹⁹I	19,1 хв.	эл. з.
13	¹²⁰I	81,6 хв.	эл. з.
14	¹²¹I	127,2 хв. (2,12 гадз)	эл. з.
15	¹²²I	218 сэк. (3,63 хв.)	эл. з.
16	¹²³I	13,2325 гадз.	эл. з.
17	¹²⁴I	100,2 гадз. (4,1760 дз.)	эл. з.
18	¹²⁵I	59,4 дз.	эл. з.
19	¹²⁶I	12,93 дз.	эл. з. (52,70%); β^- (47,30%)
20	¹²⁷I	¹²⁷I зьяўляецца стабільным пры 74 нэўтронах
21	¹²⁸I	24,98 хв.	β^- (93,10%); эл. з. (6,90%)
22	¹²⁹I	1,57×10⁷ год	β^-
23	¹³⁰I	12,36 гадз.	β^-
24	¹³¹I	8,0252 дз.	β^-, γ
25	¹³²I	137,7 хв (2,3 гадз.)	β^-, γ
26	¹³³I	20,8 гадз.	β^-, γ
27	¹³⁴I	52,5 хв.	β^-
28	¹³⁵I	6,58 гадз.	β^-
29	¹³⁶I	83,4 сэк.	β^-
30	¹³⁷I	24,5 сэк.	β^-
31	¹³⁸I	6,23 сэк.	β^- (100%); β^-n (5,56%)
32	¹³⁹I	2,280 сэк.	β^- (100%); β^-n (10,00%)
33	¹⁴⁰I	860 мс	β^- (100%); β^-n (9,30%)
34	¹⁴¹I	430 мс	β^- (100%); β^-n (21,20%)
35	¹⁴²I	222 мс	β^- (100%); β^-n (?)
36	¹⁴³I	130 нс	β^- (?)
37	¹⁴⁴I	> 300 нс	β^- (?)

Ёд-131

Ізатоп ёду-131 зьяўляецца андым з ізатопаў, якія выкарыстоўваюцца найбольш шырока. Ён зьяўляецца радыяактыўным. Ён мае пэрыяд паўраспаду за 8,04 дзён (193 гадзіны)^[9] і адносіцца да доўгажывучых ізатопаў. Ёд-131 зазнае бэта^--распад і ператвараецца ў гама-радыяактыўны ксэнон-131m, пэрыяд паўраспаду якога складае 11,84 дзён, які, у сваю чаргу пасьля ізамернага пераходу ператвараецца ў стабільны ізатоп ксэнона-131. Максымальная энэргія бэта-спэктру складае 0,605 МэВ, сярэдняя — 0,192 МэВ^[10]. Замест бэта-часьціц могуць выпрамяняцца гама-кванты з энэргіямі 80 кэВ (верагоднасьць 2,6%), 284 кэВ (6,1%), 364 кэВ (81,2%), 637 кэВ (6,8%), 723 кэВ (1,6%)^[11].

Прымяненьне

Радыеактыўныя ізатопы ёду (¹²⁵I, ¹³¹I, ¹³²I)знайшлі шматлікія дастасаваньні ў фізычнай хіміі, біялёгіі і мэдыцыне. Важным мэдычным сродкам зьяўляецца тыраксын (гармон шчытападобнай залозы), у склад якога ўваходзіць ёд. Сьпіртавая рашчына ядыду каля, вядомая як настойка ёду, валодае антысэптычнымі ўласьцівасьцямі і выкарыстоўваецца для лекаваньня ран. Ёд і яго вытворныя знаходзяць шматлікія дастасаваньні ў мэдыцыне ды фармацэўтычнай прамысловасьці, а таксама ўжываюцца ў якасьці каталізатараў у хімічным аналізе і ў мэталюргіі гафну, тытану ды цыркону. Ядыд срэбра і ядыд натру ўжываюць у фатаграфіі. Ядыд срэбра таксама выкарыстоўваецца для атрыманьня штучнага дажджу. Увядзеньне ёду ў лямпы напальваньня з вальфрамавымі ніцямі прыводзіць да ўтварэньня асадку вальфраму на сьценках (рэакцыя WI₂ $\longrightarrow$ W+2I), што, у сваю чаргу, замаруджвае працэс выпарваньня самой ніці (ёдны цыкл). Ён выкарыстоўваецца пры радыёлізе арганічных злучэньняў для паглынаньня свабодных радыкалаў, якія ўтвараюцца пры апрамяненьні.

Крыніцы

^ Iodine (I) - Chemical properties, Health and Environmental effects (анг.)
^ ^а ^б The Element Iodine (анг.) It's Elemental. Thomas Jefferson National Accelerator Facility - Office of Science Education. Праверана 24 кастрычніка 2019 г.
^ Иод // Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.
^ CRC Handbook of chemistry and physics / Editor-in-chief: David R. Lide. — 84th edition 2003-2004. — CRC press, 2003. — С. 4-133. — ISBN 0849304849
^ Iodine»the essentials (анг.). WebElements Periodic Table. Праверана 24 кастрычніка 2019 г.
^ ^а ^б ^в ^г Зломанов В. П. ИОД // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2016); https://old.bigenc.ru/chemistry/text/2017504 Дата обращения: 06.03.2023
^ Karl Christe and Stefan Schneider (26 жніўня 2019) Iodine. Encyclopædia Britannica, inc. Праверана 24 кастрычніка 2019 г.
^ Ці можа ёду быць замнога // Зьвязда : Газэта. — 6 жніўня 2004. — № 187-188.
^ Lamb, J. F. Radioiodine-123 for applications in diagnosis (LBL-1722) (анг.). — 1973. — С. 2.
^ Kern, B. D. The Nuclear Spectra of Sb¹²⁵, Te^125*, Cr⁵¹, and I¹³¹ // Phys. Rev. — 1949. — Т. 76. — С. 94.
^ Wyszomirska, A. Iodine-131 for therapy of thyroid diseases. Physical and biological basis // Nuclear Medicine Review. — 2012. — Т. 15. — № 2. — С. 120–123.

Літаратура

Иод // Радиохимический словарь элементов. — М.: Атомиздат, 1968. — С. 68—71.

Вонкавыя спасылкі

National Nuclear Data Center, Brookhaven National Laboratory (анг.) Праверана 23 лютага 2017 г.

[1] Iodine (I) - Chemical properties, Health and Environmental effects (анг.)

[jlab-2] а ^б The Element Iodine (анг.) It's Elemental. Thomas Jefferson National Accelerator Facility - Office of Science Education. Праверана 24 кастрычніка 2019 г.

[3] Иод // Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.

[4] CRC Handbook of chemistry and physics / Editor-in-chief: David R. Lide. — 84th edition 2003-2004. — CRC press, 2003. — С. 4-133. — ISBN 0849304849

[5] Iodine»the essentials (анг.). WebElements Periodic Table. Праверана 24 кастрычніка 2019 г.

[bigenc-6] а ^б ^в ^г Зломанов В. П. ИОД // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2016); https://old.bigenc.ru/chemistry/text/2017504 Дата обращения: 06.03.2023

[7] Karl Christe and Stefan Schneider (26 жніўня 2019) Iodine. Encyclopædia Britannica, inc. Праверана 24 кастрычніка 2019 г.

[8] Ці можа ёду быць замнога // Зьвязда : Газэта. — 6 жніўня 2004. — № 187-188.

[9] Lamb, J. F. Radioiodine-123 for applications in diagnosis (LBL-1722) (анг.). — 1973. — С. 2.

[10] Kern, B. D. The Nuclear Spectra of Sb¹²⁵, Te^125*, Cr⁵¹, and I¹³¹ // Phys. Rev. — 1949. — Т. 76. — С. 94.

[11] Wyszomirska, A. Iodine-131 for therapy of thyroid diseases. Physical and biological basis // Nuclear Medicine Review. — 2012. — Т. 15. — № 2. — С. 120–123.

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[1]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]