Храналёгія Менску

Храналёгія Менску — дакладна датаваныя падзеі з гісторыі Менску, зьмешчаныя ў храналягічным парадку.

XI стагодзьдзе

• 1067 год — першы пісьмовы ўпамін пра Менск у Аповесьці мінулых часоў у зьвязку зь бітвай на Нямізе; горад у складзе Полацкага княства.

XII стагодзьдзе

• 1101 год — сталіца ўдзельнага Менскага княства, першы князь — Глеб Усяславіч.
• 1104 год — напад на Менск кіеўскага князя Сьвятаполка.
• 1116 год — двухмесячная аблога Менску войскамі кіеўскага князя Ўладзімера Манамаха.
• 1119 год — захоп Менску войскамі кіеўскага князя Ўладзімера Манамаха, паланеньне Глеба Ўсяславіча і далучэньне гораду да ўладаньняў Манамаха.
• 1146 год — пачатак княжаньня ў Менску сына Глеба Ўсяславіча — Расьціслава.
• 1159 год — паход на Менск Рагвалода Барысавіча ў зьвязе з чарнігаўскім князем Сьвятаславам Ольгавічам.

XIV стагодзьдзе

• 1326 год — у складзе пасольства вялікага князя літоўскага Гедыміна ў Ноўгарадзе быў князь менскі Васіль
• 1390 год — на Траецкай Гары (Траецкае прадмесьце) збудавалі першы каталіцкі касьцёл.

XV стагодзьдзе

• 1410 год, 15 ліпеня — Менская харугва брала ўдзел у Грунвальдзкай бітве.
• 1413 год — увайшоў у Віленскае ваяводзтва.
• 1444 год — паводле каралеўскай граматы, належаў да пятнаццаці найбольш разьвітых местаў Вялікага Княства Літоўскага.
• 1499 год, 14 сакавіка — атрымаў Магдэбурскае права.

XVI стагодзьдзе

• 1508 год — аблога Менску маскоўскімі войскамі на чале зь Міхалам Глінскім
• 1513 год — у Менскім замку адкрыўся першы шпіталь — прытулак пры Ўзьнясенскім манастыры для хворых і калек.
• 1519 год — маскоўскія захопнікі спустошылі ваколіцы Менску.
• 1547 год — вялізны пажар зьнішчыў Менскі замак і амаль усё места, вынікам чаго сталася пераплянаваньне Менску зь пераносам мескага цэнтру на Высокі Рынак.
• 1564 год — у Менску ўзьнікла кальвінісцкая супольнасьць.
• 1565—1566 гады — сталіца Менскага ваяводзтва, найбольшага ў Вялікім Княстве Літоўскім.
• 1569 год, 16 ліпеня — менчукі атрымалі дазвол збудаваць гасьціны двор — буйны гандлёвы комплекс; той жа прывілей лічыцца пунктам адліку існаваньня ў Менску цэхаў, заснаваных на клясычных эўрапейскіх прынцыпах.
• 1582 год — у месьце зьявілася мураваная ратуша, на вежы якой празь некаторы час усталявалі першы мескі гадзіньнік.
• 1588—1755 год — праз год, паводле чаргі з Наваградкам, у Менску праходзілі сэсіі Літоўскага трыбуналу.
• 1591 год, 12 студзеня — кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў месту герб «фикгуру внебовзятья панны Марыи».
• 1592 год — пры саборнай царкве Менску адкрылася першая брацкая школа.

XVII стагодзьдзе

• 1605 год — заснаваньне Менскага кляштару дамініканаў — першага вядомага каталіцкага кляштару ў месьце.
• 1611 год — заснаваньне Менскага Петрапаўлаўскага манастыра — адзінага асяродку супраціўнікаў Берасьцейскай уніі ў месьце на працягу XVII—XVIII стагодзьдзяў
• 1620 год — у Менску наладзілі рэгулярнае паштовае злучэньне зь іншымі буйнымі местамі Рэчы Паспалітай.
• 1655 год, 3 ліпеня — у вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай Менск захапіла маскоўскае войска, за чатыры гады акупацыі места вельмі моцна пацярпела ад рабаваньняў і амаль спусьцела.
• 1656 год — поп Маскоўскай царквы Іван, які знаходзіўся ў акупаваным Менску, напісаў ліст свайму гаспадару Аляксею Міхайлавічу, у якім прасіў грошай і зазначыў, што маскоўская залога:

	усе татары ды мардва, — расейскага нічога ня ведаюць Арыгінальны тэкст  (рас.)   все татары да мордва, — рускава ничего не знают

• 1660 год, 3 ліпеня — вызваленьне Менску войскамі ВКЛ і Каралеўства Польскага.
• 1667 год — стаў часткай першага на Беларусі міждзяржаўнага паштовага маршруту Вільня — Менск — Магілёў — Смаленск — Масква.

XVIII стагодзьдзе

• 1706 год, 26 лютага — 24 сакавіка — знаходжаньне ў Менску маскоўскага гаспадара Пятра I у час Вялікай Паўночнай вайны 1700—1721 гадоў.
• 1707 год — захоп Менску швэдзкімі войскамі.
• 1713 год — рэзыдэнцыя езуітаў у Менску атрымала статус калегіюму — навучальнай установы, што давала адукацыю на ўзроўні гуманітарнага ўнівэрсытэту.
• 1749 год — побач зь менскім езуіцкім касьцёлам збудавалі аптэку зь лябараторыяй (першая меская аптэка адкрылася яшчэ ў 1659 годзе).
• 1773 год — па скасаваньні ордэна езуітаў, калегіюм ператвораны ў сьвецкую навучальную ўстанову — Менскую гімназію.
• 1783 год — зьявіўся першы плян забудовы Менску.
• 1786 год — паводле пастановы магістрату на ўсіх будынках Менску ўсталявалі нумары.
• 1791 год — у Менску адкрыўся шпіталь войска Вялікага Княства Літоўскага.
• 1793 год — у выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, адміністрацыйны цэнтар Менскай губэрні.
• 1793 год — утварэньне Менская япархіі Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы).
• 1795 год, 14 траўня — расейскія ўлады скасавалі Магдэбурскае права для Менску.
• 1798 год, 28 студзеня — заснаваньне Менскай дыяцэзіі Рымска-Каталіцкай царквы і духоўнай сэмінарыі (дзейнічала да 1869 году).
• 1799 год — у Менску адкрылася першая муніцыпальная лякарня.

XIX стагодзьдзе

• 1803 год, 24 студзеня — адкрыцьцё Менскай мужчынскай губэрнскай гімназіі.
• 1803 год — менскае муніцыпальнае кіраўніцтва ўтварыла мескі аркестар, які выступаў з публічнымі канцэртамі ў мескім парку, а ў сьвяточныя дні — на галерэі ратушы.
• 1812 год, 8 ліпеня — у Менск увайшлі францускія войскі ў час вайны 1812 году.
• 1812 год, 26 чэрвеня — цэнтар дэпартамэнту адноўленага Напалеонам Вялікага Княства Літоўскага; адміністрацыйная рада Менскага дэпартамэнту наладзіла выпуск першай менскай газэты «Тымчасовая газэта Менская» (па-польску: «Tymczasowa gazeta Mińska»).
• 1812 год, 17 лістапада — у Менск зноў увайшлі расейскія войскі.
• 1835 год, 30 траўня — адбыўся моцны пажар, які зьнішчыў амаль усю цэнтральную частку Менску.
• 1836 год — адкрылася першая публічная бібліятэка.
• 1837 год — займеў уласную пажарную каманду.
• 1839 год — нягледзячы на гвалт з боку расейскіх уладаў, прадстаўнікі менскіх уніятаў адмовіліся далучацца да Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
• 1846 год — скончылася будаваньне Маскоўска-Варшаўскай шашы празь Менскую губэрню.
• 1848 год — эпідэмыя халеры, у выніку якой загінулі 1100 чалавек.
• 1852 год, 9 лютага — нягледзячы на забарону расейскіх уладаў на сцэне Менскага мескага тэатру адбылася прэм’ера першай беларускамоўнай опэры «Ідылія» на музыку С. Манюшкі і К. Крыжаноўскага, лібрэта напісаў В. Дунін-Марцінкевіч.
• 1857 год — на загад расейскага цара Мікалая I у Менску зьнішчылі будынак мескай ратушы і прылеглы да яе сквэр зь векавых пірамідальных таполяў; згодна з ўспамінамі відавочцаў, ратушу зруйнавалі з тае прычыны, што «… яна сваім існаваньнем нагадвала жыхарам пра звычаі мінулага часу, пра Магдэбурскае права…».
• 1859 год — увод у эксплюатацыю першай на Беларусі тэлеграфнай лініі Менск — Бабруйск.
• 1863—1870 гады — у зьвязку з нацыянальна-вызвольным паўстаньнем царскія ўлады ўвялі ў месьце ваеннае становішча.
• 1866 год — па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады перайменавалі большасьць цэнтральных вуліцаў Менску (агулам 17 найменьняў), што зьявілася шараговым захадам у барацьбе царызму з нацыянальна-вызвольным рухам.
• 1871 год — празь Менск прайшла чыгунка Варшава — Масква.
• 1872 год — закладка Аляксандраўскага сквэру.
• 1873 год — пачатак руху на Лібаўска-Роменскай чыгунцы празь Менск.
• 1873 год — пачаў дзейнічаць Менскі камэрцыйны банк.
• 1873 год — у Менску зьявіўся водаправод.
• 1874 год — у Аляксандраўскім сквэры збудавалі першы ў месьце фантан.
• 1876 год, 7 красавіка — страйк працоўных чыгуначных майстэрняў, першы ў Менску.
• 1876 год — заснаваньне пажарнага аб’яднаньня.
• 1881 год — заснаваньне машынабудаўнічага і чыгунна-медна-мэталюргічнага заводаў (Кашарскі машынабудаўнічы завод).
• 1886 год — пачатак выданьня газэты «Минский листок», у якой 28 траўня 1889 году ўпершыню надрукавалі беларускую паэму «Тарас на Парнасе».
• 1890 год, 5 чэрвеня — адкрыцьцё новага будынка Менскага мескага тэатру.
• 1890 год — у Менску наладзілі тэлефонную сувязь, а з 1896 году тут пачала дзейнічаць першая на Беларусі тэлефонная станцыя агульнага карыстаньня.
• 1891 год, 26 верасьня — у Мескім садзе (цяпер Цэнтральны дзіцячы парк) адбыўся палёт аэранаўта Драўніцкага на паветраным шары і ягоны спуск на парашуце ўласнага вырабу.
• 1892 год, 10 траўня — адбылося ўрачыстае адкрыцьцё менскай конкі — першага мескага грамадзкага транспарту.
• 1895 год — адкрылася меская мэтэастанцыя.
• 1895 год, 12 студзеня — пачала дзейнічаць электрастанцыя.
• 1898 год, 1—3 сакавіка — адбыўся першы зьезд РСДРП.
• 1900 год, 18 студзеня — першая ў Менск вулічная дэманстрацыя працоўных.
• 1900 год — утварылася Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы.

XX стагодзьдзе

• 1905 год, 16 лютага — палітычная дэманстрацыя і страйк навучэнцаў сярэдніх навучальных установаў.
• 1905 год, 18 кастрычніка — расстрэл мітынгу на Прывакзальным пляцы (Курлоўскі расстрэл).
• 1905 год, 8 сьнежня — усеагульны страйк у Менску.
• 1905 год — зь Берасьцейскага і Віленскага вакзалаў наладзілі рух дачных цягнікоў у прадмесьці Курасоўшчыну і Серабранку.
• 1905 год — заснаваньне Польскага таварыства «Асьвета»
• 1906 год, 1 сьнежня — заснаваньне беларускаага кніжнаага аб’яднаньня «Мінчук».
• 1907 год — заснаваньне мэталаапрацоўчага заводу «Гігант».
• 1911 год, 21 жніўня — заснаваньне Менскай балотнай досьледнай станцыі — першай дзяржаўнай навуковай установы на Беларусі.
• 1914 год, 19 ліпеня (1 жніўня) — утварылася Менская вайсковая акруга
• 20 красавіка (3 траўня) 1917 год — жыхары Менску ўпершыню змаглі ўрачыста адзначыць гадавіну прыняцьця Канстытуцыі 3 траўня; у горадзе адбылася вялікая патрыятычная маніфэстацыя, у якой удзельнічала 40 тыс. чалавек.
• 1917 год, 1—2 кастрычніка — жыхары Менску ўпершыню змаглі ўрачыста адзначыць гадавіну сьмерці Тадэвуша Касьцюшкі; урачыстасьці адбываліся ў каталіцкай катэдры і ў гарадзкім тэатры, аднак, удзельнічалі ў іх толькі польскія арганізацыі.
• 1918 год, 19 лютага — беларускія і польскія месьцічы супольна вызвалілі Менск ад бальшавікоў; палякі загадвалі адміністраыцяй заходняй, большай часткай гораду, беларусы — усходняй.
• 1918 год, 21 лютага — беларуска-польская адміністрацыя Менску перадала места войскам кайзэраўскай Нямеччыны.
• 1918 год, 25 сакавіка — сталіца Беларускай Народнай Рэспублікі.
• 1918 год, красавік — адкрылася Менская вышэйшая музычная школа, неўзабаве пераўтвораная ў Беларускую кансэрваторыю; на базе Менскага пэдагагічнага інстытуту рыхтавалася адкрыцьцё Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту, таксама плянавалася адкрыцьцё сельскагаспадарчага і політэхнічнага інстытутаў.
• 1919 год, 5 студзеня — сталіца Беларускай ССР.
• 1919 год, 8 жніўня — польскія войскі зь невялікімі стратамі занялі Менск, які трапіў пад часовую польскую адміністрацыю — Грамадзянскае кіраўніцтва Ўсходніх земляў (ГКУЗ).
• 1919 год, 15 верасьня — адміністрацыйны цэнтар Менскай акругі ГКУЗ.
• 1920 год, ліпень — у Менск увайшлі бальшавікі.
• 1920 год, жнівень — бальшавікі стварылі ў Менску канцэнтрацыйны лягер.
• 1920 год, 12 кастрычніка — польскія войскі зноў занялі Менск, але здолелі пратрымацца толькі на некалькі дзён.
• 1921 год, 18 сакавіка — згодна з Рыскай мірнай дамовай Менск адышоў да СССР.
• 1921 год, 18 красавіка — у Менску адкрыўся Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт і першая навуковая бібліятэка.
• 1924 год, 23 кастрычніка — пачаў працу першы маршрутны пасажырскі аўтобус (марка «Лейланд»)
• 1925 год — у Менску і ў БССР увогуле пачаліся першыя радыёперадачы.
• 1928 год — адкрыўся першы ў месьце хлебазавод
• 1929 год, 1 студзеня — Інстытут беларускай культуры, што месьціўся ў Менску з 1922 году, рэарганізавалі ў Беларускую акадэмію навук (цяпер — Нацыянальная акадэмія навук Беларусі).
• 1933 год — пачаў дзейнічаць менскі аэрапорт.
• 1936 год — савецкія ўлады ўзарвалі Духаўскую царкву, унікальны помнік архітэктуры эпохі Рэнэсансу.
• 1937—1941 гады — ува ўрочышчы Курапаты, што непадалёк ад Менску, бальшавікі-сталіністы расстралялі паводле розных ацэнак ад 30 000 да 250 000 (або значна больш) жыхароў Беларусі.
• 1941 год, 28 чэрвеня — трапіў пад нямецкую акупацыю; у Другую сусьветную вайну Менск быў практычна ўшчэнт разбураны агульнымі намаганьнямі нацыстаў і бальшавікоў.
• 1944 год, 3 ліпеня — у Менск увайшлі савецкія войскі.
• 1950 год — савецкія ўлады ўзарвалі дамініканскія касьцёл і кляштар, на аднаўленьне якіх напярэдадні атрымалі кантрыбуцыю ад Нямеччыны.
• 1951 год — савецкія зьнявечылі езуіцкі касьцёл і зьнішчылі частку калегіюму зь вежай.
• 1956 год, 1 студзеня — пачаліся тэлевізійныя трансьляцыі.
• 1974 год, 26 чэрвеня — атрымаў ганаровае званьне «Горад-Герой».
• 1984 год, 26 чэрвеня — увод у эксплюатацыю Менскага мэтрапалітэну.
• 1984 год — савецкія ўлады зьнішчылі будынак першага мескага тэатру (колішні палац Радзівілаў).
• 1990 год, 27 ліпеня — сталіца незалежнай Беларусі.
• 1990 год, 7 лістапада — мітынг на Плошчы Леніна — найбуйнейшая апазыцыйная акцыя (арганізаваная БНФ) антыкамуністычнага характару, якая адбылася ў гісторыі БССР.
• 1991 год, 5 верасьня — Менскі гарадзкі Савет народных дэпутатаў зацьвердзіў гістарычны герб места.
• 1993 год — у Менску адбыўся Першы зьезд беларусаў сьвету.
• 1994 год — у Менск прайшла першая сустрэча беларускай моладзі сьвету.

XXI стагодзьдзе

• 2004 год — у Менску адбудавалі зруйнаваную расейскімі ўладамі ратушу.
• 2011 год — у Менску адбудавалі зруйнаваную савецкімі ўладамі царкву Сьвятога Духа.