Вікіпэдыя

Вайна Харватыі за незалежнасьць

Вайна́ Харва́тыі за незале́жнасьць, Харва́цкая вайна́ (па-харвацку: Domovinski rat, па-сэрбскахарвацку: Рат у Хрватској) — ваенны канфлікт у 1991—1995 роках на тэрыторыі былой Сацыялістычнай Рэспублікі Харватыя, выкліканы выхадам Харватыі са складу Югаславіі, супраць аб’яднаных вялікасэрбскіх сілаў — сэрбскіх экстрэмістаў у Харватыі, саюзнай Югаслаўскай народнай арміі і Сэрбіі і Чарнагорыі.

Вайна Харватыі за незалежнасьць
Па гадзіньнікавай стрэлцы: пашкоджаная воданапорная вежа ў Вукавары; харвацкія жаўнеры падчас бою рыхтуюцца зьнішчыць сэрбскі танк; мэмарыяльныя могілкі ў Вукавары; падбіты сэрбскі танк Т-55 каля Дрнішу; вуліца Страдун падчас аблогі Дуброўніку
Дата: 1991—1995
Месца: Харватыя
Прычына:
Вынік:
  • перамога Харватыі
  • ліквідацыя рэспублікі Сэрбская Краіна
Тэрытарыяльныя
зьмены: 		адыход Харватыі ад Югаславіі
Супернікі
Камандуючыя
Колькасьць
70 000 (1991)
200 000 (1995)		145 000 (1991)
50 000 (1995)
Страты
забітыя 6788—8784 жаўнеры і 4508—7186 цывільных
220 000 уцекачоў		забітыя 5456 жаўнераў і 2650 цывільных
300 000 уцекачоў
Агульныя страты
~20 000 забітых

Пасьля абвяшчэньня Харватыяй незалежнасьці сэрбскае насельніцтва Харватыі спрабавала стварыць сваю дзяржаву на ейнай тэрыторыі, каб не выходзіць са складу Югаславіі[1][2]. Харватыя расцаніла гэта як спробу ўключэньня тэрыторыяў Харватыі ў склад Сэрбіі[3][4]. У 2007 Міжнародным трыбуналам па былой Югаславіі (МТБЮ) было даказана, што лідэр Рэспублікі Сэрбскай Краіны Мілан Марціч меў дамоўленасьць са Слабаданам Мілошавічам пра далучэньне РСК да Саюзнай Рэспублікі Югаславія і стварэньне «адзінай сэрбскай дзяржавы»[5]. У 2011 Міжнародны трыбунал па былой Югаславіі вынес прысуд, згодна зь якім харвацкія генэралы Гатовіна і Маркач на загад вайскова-палітычнага кіраўніцтва Харватыі ў ходзе вайны зьдзяйсьнялі ваенныя злачынствы супраць сэрбаў з мэтай іхняга выгнаньня і засяленьня гэтых тэрыторыяў харватамі[6], аднак у 2012 апэляцыйная камісія МТБЮ цалкам апраўдала абодвух генэралаў[7][8].

Першапачаткова вайна вялася паміж сіламі Югаслаўскай народнай арміі, харвацкімі сэрбамі і харвацкай паліцыяй. Кіраўніцтва Югаславіі сіламі фэдэральнай арміі паспрабавала захаваць Харватыю ў складзе краіны[9]. Пасьля распаду краіны і спыненьня існаваньня ЮНА на тэрыторыі Харватыі была створаная самаабвешчаная дзяржава сэрбаў — Рэспубліка Сэрбская Краіна. Затым пачалася барацьба паміж харвацкай арміяй і арміяй краінскіх сэрбаў. У 1992 было падпісанае пагадненьне пра спыненьне агню, пасьля якога адбылося прызнаньне Харватыі як сувэрэннай дзяржавы[10][11]. У Харватыю былі ўведзеныя міратворчыя войскі ААН, у выніку чаго канфлікт прыняў вялацякучы, ачаговы характар[12]. У 1995 року войска Харватыі правяла дзьве буйныя наступальныя апэрацыі, у выніку якіх значная частка тэрыторыі РСК перайшла пад харвацкі кантроль[13][14]. Вайна скончылася падпісаньнем Эрдуцкага і Дэйтанскага пагадненьняў, паводле якіх Усходняя Славонія была ўключана ў склад Харватыі ў 1998 року[15][16]. Канфлікт суправаджаўся ўзаемнымі этнічнымі чысткамі сэрбскага і харвацкага насельніцтва.

У выніку вайны Харватыя дамаглася незалежнасьці і захаваньня сваёй тэрытарыяльнай цэласнасьці[13][15]. У ходзе баявых дзеяньняў шматлікія гарады і вёскі моцна пацярпелі і былі разбураныя[17]. Шкода народнай гаспадарцы Харватыі ацэньваецца ў 37 млрд $[18]. Агульная колькасьць загінулых падчас вайны перавышае 20 000 чалавек[19]. Вялікая колькасьць харвацкіх уцекачоў была выгнаная з тэрыторыяў, якія кантраляваліся сэрбамі ў 1991—1992 роках. У той жа час, згодна з паведамленьнем Камісарыяту па справах уцекачоў ААН, да 1993 толькі з тэрыторыяў пад кантролем Заграбу было выгнана 251 000 сэрбаў[20]. Іншы буйны паток сэрбскіх уцекачоў (каля 230 000 чалавек) быў зафіксаваны ў 1995 пасьля правядзеньня апэрацыі «Бура». 115 000 сэрбскіх уцекачоў пасьля вайны вярнуліся ў Харватыю.

У Харватыі для абазначэньня канфлікту выкарыстоўваецца тэрмін «Айчынная вайна» (па-харвацку: Domovinski rat), радзей выкарыстоўваецца тэрмін «Сэрбская агрэсія» (па-харвацку: Velikosrpska agresija)[21][22]. У Сэрбіі часьцей за ўсё гэты канфлікт называюць «Вайна ў Харватыі» (па-сэрбску: Рат у Хрватскоj)[23] або «Вайна ў Краіне» па-сэрбску: Рат у Крајини)[24][25].

Перадумовы

рэдагаваць

Гісторыя

рэдагаваць
Асноўныя артыкулы: Гісторыя Харватыі і Аўстрыйская ваенная мяжа

Сэрбы на гістарычных харвацкіх землях кампактна пражывалі з пачатку XIV стагодзьдзя. Рэзкае павелічэньне колькасьці сэрбаў на гэтых тэрыторыях было выклікана пасяленьнем тут сэрбскіх бежанцаў з тэрыторыяў, занятых Асманскай імпэрыяй, і ўтварэньнем аўстрыйскімі Габсбургамі Ваеннай мяжы. З 1918 году Харватыя ўваходзіла ў склад Каралеўства сэрбаў, харватаў і славенцаў (з 1929 году — Каралеўства Югаславія).

У пэрыяд Другой сусьветнай вайны існавала Незалежная дзяржава Харватыя, якая супрацоўнічала з гітлераўскай Нямеччынай і ажыцьцяўляла генацыд сэрбаў. Аднак створаныя ў маі 1941 атрады сэрбскіх нацыяналістаў-чэтнікаў у шэрагу выпадкаў выступалі на баку Трэцяга Райха і займаліся этнічнымі чысткамі басьнійскіх мусульман і харватаў[26][27].

Падчас Другой сусьветнай вайны па ініцыятыве Ціта ў лістападзе 1943 году адбылася другая сэсія АВНВЮ, на якой было прынята рашэньне аб тым, што югаслаўская дзяржава будзе арганізавана на фэдэратыўнай аснове, на прынцыпах раўнапраўя і самавызначэньня народаў, і ў 1945 годзе была абвешчаная Фэдэратыўная Народная Рэспубліка Югаславія (ФНРЮ), якая складалася з шасьці рэспублік. Прынцыпы вызначэньня меж паміж імі не былі выразнымі — у адных выпадках ужывалі гістарычны падыход, у іншых — этнічны. Найбольш складана праходзіла разьмежаваньне паміж Харвацкай СР і СР Сэрбіяй, дзе мяжу вызначала камісія камуністаў зь пяці чалавек на чале зь Мілаванам Джыласам. Па выніках работы камісія ўстанавіла разьмежаваньне, прычым Харватыі дасталіся некалькі сёл з большасьцю сэрбскага насельніцтва, а Ваяводзіне — харвацкага[28]. Згодна з Канстытуцыяй Харвацкай СР 1947, Харватыя зьяўлялася рэспублікай харвацкага і сэрбскага народаў[28].

Рост нацыяналізму ў Югаславіі

рэдагаваць

У 1981 абвастрыліся супярэчнасьці паміж косаўскімі албанцамі і сэрбамі ў Косава[29][30]. Таксама кіраўніцтва саюзных рэспублік Славеніі і Харватыі імкнулася да дэцэнтралізацыі і дэмакратычных пераўтварэньняў[31]. У сваю чаргу, улады ў Бялградзе імкнуліся падавіць сэпаратысцкія рухі ў краіне. У пачатку 1990-х гадоў сэрбскае кіраўніцтва на чале са Слабаданам Мілошавічам фактычна скасавала аўтаномію Косава[29].

Адначасова з патрабаваньнямі дэцэнтралізацыі і атрыманьня больш шырокай аўтаноміі ў Славеніі і Харватыі адбываўся рост нацыяналізму. Пасьля прыходу да ўлады ў Сэрбіі Мілошавіча югаслаўскае кіраўніцтва заявіла пра неабходнасьць цэнтралізаванага кіраваньня зь Бялграда. Супярэчнасьці паміж саюзнымі рэспублікамі і фэдэральным цэнтрам нарасталі. Акрамя росту нацыяналізму ў Славеніі і Харватыі, сэрбскі нацыяналізм таксама станавіўся пагрозай адзінству югаслаўскай дзяржавы. У 1989 годзе адзін зь лідэраў сэрбскіх нацыяналістаў Ваіслаў Шэшаль наведаў ЗША, дзе адзін зь лідэраў сэрбскіх чэтнікаў Мамчыла Джуіч прысвоіў яму званьне «ваявода»[32].

У сакавіку 1989 году крызіс у Югаславіі паглыбіўся. Сэрбскае кіраўніцтва дэ-факта ліквідавала аўтаноміі Ваяводзіны і Косава, а таксама, атрымаўшы падтрымку ад Чарнагорыі, змагло істотна ўплываць на прыняцьце рашэньняў на фэдэральным узроўні[33]. Гэта выклікала пратэсты з боку кіраўнікоў Славеніі, Харватыі, Босьніі і Герцагавіны. Пасьля чаго сталі ўзьнікаць заклікі да рэфармаваньня югаслаўскай фэдэрацыі з боку кіраўнікоў саюзных рэспублік[34].

Такім чынам, паступовы рост нацыяналізму ў Югаславіі на працягу 1980-х гадоў прывёў да агульнаюгаслаўскага крызісу і падзеньня камуністычнай сыстэмы[35].

Крызіс у Югаславіі

рэдагаваць
Асноўны артыкул: Распад Югаславіі
 
Франьё Туджман

Рост нацыяналізму ў югаслаўскім грамадзтве распаўсюдзіўся і на Саюз камуністаў Югаславіі, многія яго члены выйшлі з партыі і сталі ідэолягамі стварэньня правых палітычных партыяў. У 1989 годзе ў Югаславіі было дазволена стварэньне палітычных партыяў. Адной зь першых была створана правая харвацкая партыя Харвацкая дэмакратычная садружнасьць (па-харвацку: Hrvatska demokratska zajednica)[36]. Лідэр партыі Франьё Туджман зьдзейсьніў некалькі міжнародных візытаў з мэтай заручыцца падтрымкай шматлікай харвацкай дыяспары за мяжой[37].

На XIV зьезьдзе Саюза камуністаў Югаславіі 20 студзеня 1990 дэлегаты не змаглі дамовіцца па асноўных пытаньнях. Дэлегаты з Славеніі і Харватыі запатрабавалі стварэньня канфэдэрацыі, сэрбскія ж прадстаўнікі выступалі супраць гэтага. У выніку славенскія і харвацкія члены партыі пакінулі зьезд[38][39], гэта прывяло да распаду партыі.

У лютым 1990 году ў Кніне Ёванам Рашкавічам была заснавана Сэрбская дэмакратычная партыя (па-сэрбску: Српска демократска Странка). У праграме партыі гаварылася, што «тэрытарыяльны падзел Харватыі састарэў» і што «ён не адпавядае інтарэсам сэрбскага народу»[40]. Праграма партыі супадала зь меркаваньнем афіцыйнага Бялграду аб пераглядзе межаў унутры Югаславіі для таго, каб усе сэрбы жылі ў адной дзяржаве[1]. 4 сакавіка 1990 на Пятровай гары прайшоў мітынг, на якім сабралася каля 50 000 сэрбаў. Удзельнікі мітынгу выказалі незадаволенасьць палітыкай харвацкіх улад і Туджмана і заявілі аб падтрымцы Слабадана Мілошавіча[41][42].

Першыя шматпартыйныя выбары ў Югаславіі прайшлі ў канцы красавіка — пачатку траўня[43]. ХДС апублікавала праграму, накіраваную на ажыцьцяўленьне суверэнітэту Харватыі шляхам аддзяленьня ад Югаславіі. У перадвыбарнай праграме партыя сьцьвярджала, што толькі яе палітыка зможа абараніць Харватыю ад імкненьня сэрбскага кіраўніцтва на чале зь Мілошавічам стварыць Вялікую Сэрбію. Па выніках выбараў ХДС атрымала падтрымку выбаршчыкаў, і партыя змагла прыступіць да фармаваньня новага ўрада Харватыі[44]. У Харватыі быў хутка ўсталяваны аўтарытарны нацыяналістычны рэжым Франья Туджмана[45][46]. Палітычныя партыі і арганізацыі Харватыі заявілі аб дзяржаўна-палітычным укладзе рэспублікі на этнанацыяльнай аснове і абвясьцілі курс на яе сувэрэнітэт. Ідэолягі харвацкага нацыяналізму, якіх шырока публікавалі харвацкія СМІ, імкнуліся абгрунтаваць гістарычныя правы харватаў на нацыянальна-этнічную самабытнасьць і ўласную дзяржаўнасьць. Ідэалёгія «Братэрства і адзінства» паўднёваславянскіх народаў была заменена на канцэпцыю этнанацыянальнага адраджэньня і стварэньня самастойнай дзяржавы[45].

Напружанасьць у міжнацыянальных адносінах у Харватыі асабліва ўзрасла пасьля беспарадкаў і масавай бойкі балельшчыкаў на футбольным матчы паміж заграбскім «Дынама» і бялградзкай «Црвенай Зьвездай» 13 траўня 1990 году[47].

Дыскрымінацыя сэрбаў у Харватыі

рэдагаваць

30 траўня новы парлямэнт Харватыі правёў сваё першае пасяджэньне. Прэзыдэнт Туджман заявіў аб пачатку мноства палітычных, эканамічных і сацыяльных рэформ. Таксама была прынята новая Канстытуцыя Харватыі, у якой статус сэрбаў быў зьменены з «устаноўчай нацыі» на «нацыянальную меншасьць»[35][48][49]. У новай Канстытуцыі гаварылася, што «Харватыя зьяўляецца дзяржавай харватаў і нацыянальных меншасьцей, якія пражываюць у Харватыі»[49]. У афіцыйнай перапісцы і ў сродках масавай інфармацыі было забаронена кірылічнае пісьмо, таксама была выдадзена забарона харвацкім сэрбам мець уласныя радыё і ТБ[50]. Са школьных праграм былі канфіскаваныя тэксты па сэрбскай гісторыі, выданьні сэрбскіх пісьменьнікаў і паэтаў. Сэрбаў у дзяржаўных установах прымушалі падпісваць «лісты лаяльнасьці» новаму харвацкаму ўраду. Тых, хто адмаўляўся рабіць гэта, неадкладна звальнялі. Асабліва прыкметна гэта было ў сыстэме МУС[50]. Аказваўся ціск на прадстаўнікоў сэрбскай інтэлігенцыі[51].

Супраць прыняцьця новай канстытуцыі адразу ж выступілі сэрбскія палітыкі. На думку сэрбаў, новая канстытуцыя не гарантавала бясьпеку і ўшчамляла правы сэрбскага насельніцтва Харватыі. Да 1991 году сэрбы складалі 12% насельніцтва Харватыі, аднак каля 17% афіцыйных службовых асобаў былі сэрбамі. Асабліва вялікая колькасьць служачых сэрбаў была ў паліцыі. Пасьля прыходу ХДС да ўлады пачалося выцясьненьне сэрбаў з органаў дзяржаўнага кіраваньня. Сэрбскія служачыя актыўна замяняліся харватамі[52]. Рабілася гэта па этнічнай прыкмеце і без уліку палітычных поглядаў тых, каго звальнялі. Напрыклад, 17 кастрычніка 1990 г. кіраўнік харвацкага ўрада Іосіп Маноліч звольніў усіх сэрбаў, якія працавалі ва ўрадзе і яго апараце[53]. Тады ж пачаліся шматлікія напады харвацкіх экстрэмістаў на Сэрбскую праваслаўную царкву. Былі адзначаны выпадкі зьбіцьця сьвятароў, правакацыяў ля цэркваў падчас набажэнстваў, мініраваньня храмаў і апаганьваньня магіл[54].

Неаднаразова правакацыйныя заявы рабілі і харвацкія палітыкі. У прыватнасьці, прэзыдэнт Туджман заявіў, што Незалежная дзяржава Харватыя часоў Другой сусьветнай вайны была ня толькі калябаранцкім утварэньнем, але і выказвала тысячагадовыя памкненьні харвацкага народу[55]. Стыпе Месіч, у сваю чаргу, заявіў, што адзіная сэрбская зямля ў Харватыі тая, якую сэрбы прынесьлі з сабой на падэшвах чаравікаў[55].

Грамадзянскія пратэсты

рэдагаваць
Асноўны артыкул: Рэвалюцыя бярвён
 
Тэрыторыя былой СФРЮ падчас Югаслаўскай вайны

Першапачаткова сэрбы, якія пражывалі на тэрыторыі Харватыі, не імкнуліся да незалежнасьці. Аднак пасьля першых шматпартыйных выбараў у Харватыі і прыняцьця новай канстытуцыі 25 ліпеня 1990 на поўнач ад Кніну была створана «Сэрбская Асамблея» як прадстаўнічы орган сэрбскага народу ў Харватыі[56]. У той жа дзень была прынята Дэклярацыя аб сувэрэнітэце сэрбаў у Харватыі[57]. 21 сьнежня ў Кніне была абвешчана Сэрбская аўтаномная вобласьць Краіна (САВК). Згодна з прынятым Статутам, «Сэрбская аўтаномная вобласьць Краіна зьяўляецца відам тэрытарыяльнай аўтаноміі ў складзе Рэспублікі Харватыі … у рамках Фэдэратыўнай Югаславіі»[58]. Пасьля прыходу да ўлады Туджмана многія харваты былі звольнены з органаў дзяржаўнай і мясцовай улады ў тых раёнах, якія кантраляваліся САВ Краіна. Паступова ў рэгіёнах, дзе большасьць насельніцтва складалі сэрбы, уладу ў рукі ўзяло кіраўніцтва САВ Краіны[59].

У жніўні 1990 году ў сэрбскіх раёнах Харватыі з мэтай адмяніць зьмены харвацкай канстытуцыі быў праведзены рэфэрэндум аб сувэрэнітэце і аўтаноміі сэрбаў у Харватыі[60]. Харвацкае кіраўніцтва паспрабавала перашкодзіць галасаваньню, пасылаючы паліцэйскіх у сэрбскія раёны. У адказ сэрбы з Кнінскай Краіны, выкарыстоўваючы паваленыя дрэвы і бульдозэры, блякавалі дарогі, якія вядуць да Кніна і Бенкаваца, а таксама да Адрыятычнага ўзьбярэжжа. Харвацкія ўлады адказалі на гэта адпраўкай спэцыяльных паліцэйскіх падразьдзяленьняў на вэрталётах да месцаў галасаваньня. Аднак югаслаўскія ўлады аддалі загад ваенна-паветраным сілам перахапіць харвацкія верталёты, пасьля чаго апошнія былі вымушаны вярнуцца ў Заграб[61].

Становішча ў Харватыі абвастрылася да краю пасьля таго, як 18 жніўня 1990 у бялградзкай газэце «Вячэрнія навіны» (па-сэрбскахарвацку: Večernje novosti) зьявілася публікацыя, у якой гаварылася аб двух мільёнах сэрбскіх добраахвотнікаў, гатовых адправіцца ў Харватыю на абарону сэрбскага насельніцтва[62]. У той жа час у Сэрбіі былі забароненыя мітынгі ў падтрымку сэрбаў у Харватыі аж да арышту іх удзельнікаў[63].

Пасьля славенскага рэфэрэндуму аб незалежнасьці югаслаўскія ўлады заявілі аб адмене ваеннай дактрыны «ўсенароднай абароны», згодна зь якой у кожнай рэспубліцы існавалі свае падразьдзяленьні тэрытарыяльнай абароны (ТА), якія падпарадкоўваліся рэспубліканскім уладам. З гэтага часу ўсе падразьдзяленьні ТА павінны былі падпарадкоўвацца камандаваньню ў Бялградзе. Такім чынам, харвацкія ўлады маглі страціць кантроль над харвацкімі падразьдзяленьнямі ТА і апынуцца ў залежнасьці ад югаслаўскіх улад у Бялградзе[64].

Сілы бакоў

рэдагаваць

Югаслаўскія і сэрбскія войскі

рэдагаваць

Узброеныя сілы сацыялістычнай Югаславіі былі ўтвораны на аснове НВАЮ, якая змагалася супраць войскаў краінаў Восі і югаслаўскіх калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны. Стратэгія Югаслаўскай Народнай Арміі (па-сэрбскахарвацку: Jugoslovenska narodna armija) грунтавалася на вядзеньні партызанскай вайны ў выпадку ўварваньня, бо ў адкрытай вайне з войскамі патэнцыяльных праціўнікаў з Арганізацыі Варшаўскай дамовы або НАТО югаслаўскія ўзброеныя сілы практычна ня мелі шанцаў. Гэта прывяло да стварэньня сыстэмы тэрытарыяльнай абароны (па-сэрбскахарвацку: Opštenarodna odbrana) ў краіне[65].

У тэорыі ЮНА была магутнай сілай, якая мела 2000 танкаў (у асноўным савецкія Т-54/55) і 300 баявых рэактыўных самалётаў (савецкія МіГ-21). Аднак да 1991 году большасьць гэтага ўзбраеньня састарэла[66]. Акрамя савецкага ўзбраеньня, ЮНА эксплюатавала і ўзбраеньне югаслаўскай вытворчасьці: танкі М-84 і штурмавікі СОКО Г-4 Супэр Галеб і СОКО Ј-22 Орао, абсталяваныя кіраванымі ракетамі AGM-65 Maverick[67]. Таксама на ўзбраеньні стаялі супрацьтанкавы комплекс 9К111-1 «Конкурс» і зэнітны комплекс «Страла-3».

 
Схема апэрацыяў ЮНА ў 1991 годзе супраць харвацкіх фармаваньняў

Перад пачаткам вайны колькасьць ЮНА складала 169 000 чалавек, у тым ліку 70 000 прафэсійных вайскоўцаў. Каля 57% афіцэраў у ЮНА былі сэрбамі. Падчас баявых дзеяньняў у Славеніі ў шэрагах ЮНА была зафіксаваная вялікая колькасьць дэзэртыраў, войска пакінулі практычна ўсе славенцы і харваты. У адказ на гэта югаслаўскае камандаваньне правяло некалькі мабілізацыяў ваеннаслужачых запасу з Сэрбіі, кожны раз затым распускаючы мабілізаваных. Калі ў першую мабілізацыю водгук рэзэрвістаў быў даволі высокім, то да апошняй прыкладна 100 000 чалавек ухілілася ад прызыву, і папаўненьне не стала эфэктыўнай баявой сілай. Пазьней у ходзе канфлікту ў Харватыі сэрбскае камандаваньне актыўна прыцягвала нерэгулярныя фармаваньні сэрбскіх добраахвотнікаў: «Белыя арлы», «Сэрбская гвардыя», «Сэрбская добраахвотніцкая гвардыя» й іншыя[68]. Таксама ў ходзе вайны ў сэрбскіх войсках змагаліся замежныя добраахвотнікі і найміты, у асноўным з Расеі[69]. Пасьля спыненьня існаваньня ЮНА ў 1992 року падразьдзяленьні сэрбскай тэрытарыяльнай абароны ў Харватыі былі рэарганізаваны ва Ўзброеныя сілы Рэспублікі Сэрбская Краіна[70][71].

З пачаткам вайны ў 1991 року сэрбскім кіраўніцтвам (Мілошавічам і Ёвічам) перад міністрам абароны Югаславіі Кадзіевічам была пастаўлена задача звольніць усіх харватаў і славенцаў зь ЮНА[72]. На пачатку канфлікту харваты складалі значны адсотак у югаслаўскім генэралітэце, займаючы многія ключавыя пасады, што дазволіла некаторым дасьледчыкам гаварыць аб дамінаваньні харватаў у вышэйшым ваенным камандаваньні. Але да канца 1991 року большасьць генэралаў і старшых афіцэраў харвацкага паходжаньня дэзэрціравалі ў фармаваныя харвацкія войскі[73][74][75].

Харвацкія войскі

рэдагаваць
 
Харвацкая армія папоўніла дэфіцыт узбраеньня, захапіўшы арсэналы ЮНА

Узброеныя сілы харватаў былі ў значна горшым стане, чым сэрбскія войскі. У пачатковы пэрыяд вайны з-за адсутнасьці ўзброеных сіл частку цяжкіх баёў прыняла на сябе харвацкая паліцыя. Таксама ў харвацкіх войсках адчуваўся дэфіцыт сучаснага ўзбраеньня, некаторая колькасьць стралковай зброі закуплялася за мяжой. Часта харвацкія падразьдзяленьні выкарыстоўвалі састарэлую зброю — самалёты Ан-2 і танкі Т-34 часоў Другой сусьветнай вайны[76]. Харвацкая армія была дастаткова матываваная, бо ейныя падразьдзяленьні ў асноўным былі ўкамплектаваныя выхадцамі тых раёнаў, у якіх гэтыя падразьдзяленьні дзейнічалі[77].

11 красавіка 1991 у Харватыі была ўтворана Нацыянальная гвардыя Харватыі (па-харвацку: Zbor narodne garde), на аснове якой пазьней былі сфармаваныя харвацкія ўзброеныя сілы(па-харвацку: Hrvatska vojska)[78]. У жніўні 1991 харвацкая армія налічвала менш за 20 брыгадаў, але пасьля правядзеньня ўсеагульнай мабілізацыі ў кастрычніку таго ж году армія вырасла да 60 брыгадаў і 37 асобных батальёнаў[79]. У ходзе вайны на баку харвацкай арміі ваявалі 456 замежных наймітаў і добраахвотнікаў (139 брытанцаў, 69 французаў і 55 немцаў)[80]. Пасьля захопу казармаў ЮНА на тэрыторыі Харватыі ў верасьні — сьнежні 1991 харвацкая армія папоўніла дэфіцыт узбраеньня і вярнула сабе зброю, якая была канфіскавана камандаваньнем ЮНА ў харвацкай ТА ў 1990 годзе. Было захоплена шмат цяжкага ўзбраеньня, а таксама ўвесь арсэнал 32-га корпусу ЮНА[81][82][83]. Да зімы 1994 харвацкая армія, Харвацкі савет абароны (ХСА), а таксама саюзная харватам армія Босьніі і Герцагавіны налічвалі каля 250 000 чалавек і 750 танкаў супраць 130 000 сэрбскіх вайскоўцаў[84].

У ходзе вайны Харватыя ў абход эмбарга ААН на пастаўкі зброі ў краіны былой Югаславіі актыўна імпартавала зброю — ад аўтаматаў Калашнікава да танкаў і самалётаў. Інфармацыя адносна каналаў пастаўкі зброі неадназначная: некаторыя крыніцы паказваюць, што значная частка ўзбраеньняў была набыта ў Нямеччыны, якая распрадавала арсэналы былой НДР[85], іншыя называюць краіны былога Варшаўскага блёку, у першую чаргу Вугоршчыну і Румынію[86], у якасьці асноўных пастаўцоў. Згадваюцца таксама пастаўкі з Аўстрыі[87], Аргентыны[88], ПАР[86] і шэрагу іншых краінаў[89]. Значную фінансавую і арганізацыйную дапамогу Харватыі ў закупцы ўзбраеньняў аказвала шматлікая харвацкая дыяспара, прадстаўнікі якой занялі ў краіне многія важныя пасады[86][90]. Пасьля ў харвацкай прэсе зьявіліся паведамленьні пра тое, што са сродкаў, сабраных мясцовымі жыхарамі і прадстаўнікамі дыяспары на куплю зброі, значныя сумы былі разрабаваныя[90].

Хада вайны

рэдагаваць

1991: Пачатак баявых дзеяньняў

рэдагаваць

Першыя ўзброеныя сутыкненьні

рэдагаваць
 
Помнік першай харвацкай ахвяры вайны — Ёсіфу Ёвічу, які загінуў у сутыкненьнях на Плітвіцкіх азёрах

Напружанасьць у міжнацыянальных адносінах расла і падсілкоўвалася прапагандай з абодвух бакоў. 20 лютага 1991 урад Харватыі прадставіў парлямэнту Канстытуцыйны закон, які вызначаў прыярытэт рэспубліканскіх законаў над саюзнымі і прыняў Рэзалюцыю аб «раздружэньні» Харватыі і СФРЮ. У адказ на гэта 28 лютага Сэрбскае нацыянальнае веча і Выканаўчае веча САВ Краіны прынялі Рэзалюцыю аб «раздружэньні» з Рэспублікай Харватыя на аснове вынікаў рэфэрэндуму[91]. У сакавіку адбыліся першыя ўзброеныя сутыкненьні. У ходзе сутыкненьняў паміж харвацкай паліцыяй і мясцовымі сэрбскімі міліцыянтамі ў Пакрацы загінула 20 чалавек[92] і адбылося першае боесутыкненьне паміж харвацкай паліцыяй і сіламі ЮНА. У пэрыяд са жніўня 1990 па красавік 1991 року было зафіксавана 89 сутыкненьняў паміж харвацкай паліцыяй і сэрбскімі сіламі[93].

У красавіку 1991 сэрбамі была абвешчана аўтаномія на тэрыторыях, дзе яны складалі большасьць. Гэты крок сэрбскіх уладаў афіцыйны Заграб расцаніў як мяцеж[56][94][95]. Міністэрства ўнутраных справаў Харватыі пачало стварэньне вялікай колькасьці спэцыяльных паліцэйскіх сіл. Гэта прывяло да таго, што 9 красавіка 1991 року Туджман падпісаў указ пра стварэньне Нацыянальнай гвардыі Харватыі, якая стала асновай для стварэньня харвацкіх узброеных сілаў[78].

Неабходна адзначыць, што ў гэты пэрыяд адбываліся ня толькі сутыкненьні, але і спробы вырашыць супярэчнасьці мірным шляхам. У прыватнасьці, перамовы пра нармалізацыю становішча ва Ўсходняй Славоніі пачаліся 9 красавіка. Сэрбскую дэлегацыю ўзначальваў кіраўнік мясцовага аддзяленьня Сэрбскай дэмакратычнай партыі Горан Хаджыч, харвацкую — начальнік паліцыі Осіека Ёсіп Райхл-Кір. На сустрэчы ўдалося дамовіцца аб ліквідацыі выстаўленых сэрбамі барыкад да 14 красавіка, а паліцыя гарантавала сэрбам бясьпеку. Нягледзячы на падзеі 1—2 траўня ў Баравым Сяле перамоўны працэс працягваўся. 1 ліпеня Рэйхл-Кір, намесьнік старшыні выканаўчага савета Скупшчыны Осіек Горан Зобунджыя, дэпутат Скупшчыны Мілан Княжэвіч і начальнік гораду Цені Мірка Турбіч адправіліся ў Ценю для працягу перагавораў. На дарозе іх спыніла група паліцэйскіх на чале з харвацкім эмігрантам з Аўстраліі Антунам Гудэляй[96], кіраўніком ХДС у Цені. Паліцыянты расстралялі дэлегацыю, выжыў толькі Турбіч, які атрымаў цяжкае раненьне. Паводле адной вэрсіі, зроблена гэта было на распараджэньне Браніміра Главаша, асуджанага за ваенныя злачынствы ў 2009 року[96]. Пасьля гэтага адбылася эскалацыя напружанасьці, перагаворы паміж процілеглымі бакамі былі сарваныя.

Абвяшчэньне незалежнасьці

рэдагаваць
Асноўныя артыкулы: Дзесяцідзённая вайна і Рэфэрэндум пра незалежнасьць Харватыі

19 траўня 1991 року ў Харватыі адбыўся рэфэрэндум аб незалежнасьці, на які было вынесена пытаньне пра статус краіны[97][98]. Мясцовыя сэрбы рэфэрэндум байкатавалі. Па выніках галасаваньня амаль 94% прагаласаваўшых выказалася за выхад са складу Югаславіі і за незалежную харвацкую дзяржаву[99]. Пасьля гэтага харвацкія ўлады 25 чэрвеня 1991 прынялі дэклярацыю незалежнасьці[100]. Эўрапейская камісія заклікала Харватыю прыпыніць яе дзеяньне на тры месяцы[101], харвацкія ўлады пагадзіліся, аднак гэта рашэньне не спрыяла зьняцьцю напружанасьці[102].

У чэрвені — ліпені 1991 сілы ЮНА былі задзейнічаны ў кароткай сілавой акцыі супраць Славеніі, якая скончылася правалам. Апэрацыя супраць славенскіх сэпаратыстаў насіла кароткачасовы характар ​​шмат у чым з-за этнічнай аднастайнасьці Славеніі[103]. У ходзе вайны ў Славеніі многія славенскія і харвацкія ваенныя ЮНА адмаўляліся ваяваць і дэзэрціравалі з радоў югаслаўскай арміі[104].

Эскаляцыя канфлікту

рэдагаваць
Глядзіце таксама: Бітва за Вукавар, Апэрацыя «Бераг-91», Аблога Дуброўніку, Бітва за казармы, Разьня ў Белавары, і Разьня ў Госьпічы
 
Мапа баявых дзеяў ва Ўсходняй Славоніі

Вайны б не было, калі б мы адмовіліся ад мэты стварэньня самастойнай і незалежнай Харватыі

Франьё Туджман у выступленьні 24 траўня 1992 року на пляцы бана Елачыча ў Заграбе[105][106].

Пасьля няўдалай спробы захаваць Славенію ў складзе Югаславіі югаслаўскае кіраўніцтва прыцягнула ЮНА да баявых дзеяньняў супраць апалчэньня і паліцыі самаабвешчанай харвацкай дзяржавы. У ліпені 1991 сілы сэрбскай тэрытарыяльнай абароны пачалі наступ на далмацінскім узьбярэжжы ў рамках апэрацыі «Бераг-91» (па-сэрбскахарвацку: Operacija Obala-91)[107]. Да пачатку жніўня вялікая частка тэрыторыі рэгіёну Банія апынулася пад кантролем сэрбскіх сілаў[108]. Пасьля гэтага многія харваты, а таксама македонцы, альбанцы і басьнійцы сталі ўхіляцца ад прызыву ў фэдэральныя войскі і дэзертыраваць зь ЮНА. Гэта прывяло да таго, што склад ЮНА паступова станавіўся сэрбска-чарнагорскім[109].

Празь месяц пасьля абвяшчэньня Харватыяй незалежнасьці каля 30%тэрыторыі краіны знаходзіліся пад кантролем ЮНА і ўзброеных фармаваньняў краінскіх сэрбаў. Вялізная перавага сэрбскіх войскаў у танках, артылерыі і іншых відах узбраеньня дазваляла ім праводзіць працяглыя абстрэлы пазыцыяў непрыяцеля, часам ня лічачыся са шкодай, якая прычынялася цывільнаму насельніцтву. У ходзе баявых дзеяньняў Дуброўнік, Госьпіч, Шыбенік, Задар, Карловац, Сісак, Славонскі-Брод, Осіек, Вінкаўцы і Вукавар падвяргаліся наймацнейшым абстрэлам з боку югаслаўскіх войскаў[110][111][112][113]. Нягледзячы на тое, што ААН увяла эмбарга на пастаўкі зброі ваюючым бакам, ЮНА мела дастаткова ўзбраеньня і боепрыпасаў для вядзеньня буйнамаштабных баявых дзеяньняў. Эмбарга моцна ўдарыла па баяздольнасьці харвацкай арміі, і харвацкаму кіраўніцтву прыйшлося таемна закупляць узбраеньне і кантрабандай дастаўляць яго ў Харватыю[114]. Харвацкае кіраўніцтва таксама дазволіла ўезд у краіну радыкальным прадстаўнікам харвацкай эміграцыі, у тым ліку і тым, хто прытрымліваўся ідэалёгіі ўсташоў часоў Другой сусьветнай вайны[115].

 
Воданапорная вежа ў Вукавары — сымбаль пачатку вайны

У жніўні 1991 року ў адказ на блякаду югаслаўскага гарнізону ў Вукавары падразьдзяленьні ЮНА перакінулі дадатковыя сілы ва Ўсходнюю Славонію і пачалі штурм гораду[116]. Адначасова з аблогай Вукавару баі ішлі на тэрыторыі ўсёй Усходняй Славоніі, у Осіеку і Вінкаўцах[117][118][119]. У верасьні падразьдзяленьні ЮНА практычна цалкам акружылі Вукавар. Харвацкі гарнізон (204-я брыгада і фармаваньні мясцовых харватаў-апалчэнцаў) абараняў горад, адбіваючыся ў цяжкіх вулічных баях ад элітных бранятанкавых і мэханізаваных брыгад ЮНА, а таксама нерэгулярных фармаваньняў сэрбскіх добраахвотнікаў[120][121] і аддзелаў тэрытарыяльнай абароны мясцовых сэрбаў. У ходзе баёў за Вукавар значная колькасьць жыхароў зьбегла з гораду, а пасьля ўзяцьця гораду югаслаўскімі сіламі 22 000 жыхароў было выгнана з гораду[122]. Усяго за час баёў за Вукавар загінула каля 3000 чалавек[123][124][125][126] (як грамадзянскіх асобаў, так і вайскоўцаў з абодвух бакоў).

 
Пашкоджаны будынак у Дуброўніку

У першай палове верасьня харвацкія ўзброеныя фармаваньні на загад Туджмана масава атакавалі казармы, склады й іншыя аб’екты ЮНА, якія знаходзіліся на тэрыторыях з большасьцю харвацкага насельніцтва. Некаторым югаслаўскім гарнізонам удалося выстаяць, большая частка была захопленая або эвакуяаваная на тэрыторыю іншых рэспублік, якія заставаліся ў складзе Югаславіі. У харвацкай гістарыяграфіі гэтыя падзеі атрымалі назву «бітва за казармы». Пры гэтым былі зафіксаваныя ваенныя злачынствы супраць здаўшыхся ў палон салдат і афіцэраў ЮНА[127][128]. У ходзе сутыкненьняў за вайсковыя аб’екты ЮНА былі зафіксаваныя ахвяры як сярод мірнага насельніцтва, так і сярод байцоў харвацкіх падразьдзяленьняў і югаслаўскіх вайскоўцаў. Напрыклад, падчас захопу казармаў ЮНА ў Вараждыне было забіта 3 мірныя жыхары, 2 салдаты ЮНА і 1 харвацкі салдат[129].

 
Фатаздымкі ахвяраў гвалту ў Ловасе

3 кастрычніка югаслаўскі флёт пачаў блякаду асноўных партоў Харватыі, на тэрыторыі Харватыі разгарнуліся баі за казармы і склады ЮНА, а таксама завяршылася апэрацыя «Бераг-91». У ходзе апэрацыі сэрбскім войскам не ўдалося цалкам адрэзаць Харватыю ад далмацінскага ўзьбярэжжа[130].

5 кастрычніка Туджман выступіў з прамовай, у якой заклікаў харватаў мабілізавацца для абароны ад «вялікасэрбскага імпэрыялізму»[79]. 7 кастрычніка ваенна-паветраныя сілы Югаславіі правялі бамбаваньне будынку ўраду ў Заграбе[131]. На наступны дзень парлямэнт Харватыі адмяніў дзеяньне мараторыя на дэклярацыю аб незалежнасьці і разарваў усе сувязі зь Югаславіяй. Бамбаваньне Заграбу і аблога Дуброўніка, якая пачалася ў кастрычніку, прывялі да таго, што Эўрапейская камісія ўвяла супраць Югаславіі санкцыі[132]. Замежныя СМІ відавочна перабольшвалі[133] маштаб разбурэньняў ад югаслаўскіх абстрэлаў у старой частцы Дуброўніка, унесенай у сьпіс аб’ектаў Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКА, і колькасьць ахвяр сярод мірнага насельніцтва. Тым ня менш, ад артылерыйскіх абстрэлаў пацярпела 56% будынкаў у гістарычнай частцы гораду[134].

Разгар вайны

рэдагаваць
Глядзіце таксама: Вукаварская бойня, Масавыя забойствы ў Сісаку, Бойня ў Ловасе, Апэрацыя «Адкос 10», Бой у Карчуланскім канале, Апэрацыя «Аркан-91», і Бойня ў Паўлін-Двары

«Харваты сталі ўцекачамі ва ўласнай краіне».

Мірка Ковач, югаслаўскі пісьменьнік[135].

Падразьдзяленьні 5-га корпусу ЮНА фарсіравалі Саву і пачалі разьвіваць наступ на Пакрац і далей на поўнач у Заходнюю Славонію. У адказ на гэта харвацкія войскі правялі першы буйны контранаступ. У ходзе апэрацыі «Адкос 10» (харв. Operacija «Otkos 10», 31 кастрычніка — 4 лістапада) харвацкае войска здолела адбіць тэрыторыю плошчай 270 км² паміж горнымі хрыбтамі Білагара і Папук[136]. У лістападзе сытуацыя для абаронцаў Вукавару стала адчайнай[137]. 18 лістапада 1991 року, пасьля трохмесячнай аблогі, горад быў узяты югаслаўскімі войскамі, пасьля чаго здарылася г. зв. вукаварская бойня — інцыдэнт масавага пакараньня сьмерцю харвацкіх ваеннапалонных[138]. Ацалелыя абаронцы места былі дастаўлены ў лягеры для ваеннапалонных[139]. У ходзе баёў за Вукавар былі разбураныя каля 15 000 будынкаў[140][141]. За час 87-дзённай бітвы штодня на горад падала 8000-9000 снарадаў[142]. Працяглая аблога места прыцягнула ўвагу міжнародных СМІ.

У гэты ж час адбыліся шматлікія ваенныя злачынствы: масавыя забойствы ў Эрдуцы, Ловасе і Шкабрнье[143][144][145], Паўліна-Двары. Харвацкім МУС для сэрбаў быў створаны адмысловы лягер сьмерці ў Пакрачка-Паляне. Працягвалася барацьба і на далмацінскім узьбярэжжы, дзе 16 лістапада харвацкая берагавая артылерыя пашкодзіла патрульны катэр югаслаўскага флёту «Mukos» PČ 176, які быў захоплены харватамі і перайменаваны ў PB 62 «Šolta»[146]. Пасьля гэтага бою югаслаўскі флёт працягваў дзейнічаць толькі ў паўднёвай частцы Адрыятыкі[147][148].

 
Харвацкія ўцекачы, сьнежань 1991

У сьнежні харвацкая армія правяла яшчэ адну наступальную апэрацыю — «Аркан-91» (харв. Operacija Orkan '91), якая суправаджалася масавымі чысткамі і забойствамі сэрбскага насельніцтва ў Славоніі. Этнічныя чысткі сэрбаў харвацкім войскам былі праведзеныя ў 10 местах і 183 вёсках Заходняй Славоніі, адкуль зьбегла ад 50 000 да 70 000 сэрбаў[149]. У ходзе гэтай апэрацыі харватам удалося адбіць 1440 км²[136]. Заканчэньне апэрацыі азнаменавала завяршэньне першага этапу вайны, бо ў студзені 1992 пры пасярэдніцтве замежных дыпляматаў было падпісанае пагадненьне пра спыненьне вагню. У ходзе шасьцімесячных баявых дзеяньняў 10 000 чалавек загінулі, тысячы чалавек сталі ўцекачамі, а шматлікія месты і вёскі былі разбураныя[150].

19 сьнежня Харватыя была прызнаная як незалежная дзяржава першай краінай — Ісьляндыяй, пазьней Харватыю прызнала Нямеччына[10]. У гэты ж час сэрбскія аўтаномныя вобласьці ў Славоніі і Краіне абвясьцілі ўтварэньне Рэспублікі Сэрбскай Краіны са сталіцай у Кніне[151]. Кіраўніцтва РСК заявіла пра намер увайсьці ў склад «абноўленай» Югаславіі.

1992: Спыненьне вагню

рэдагаваць
Глядзіце таксама: Басьнійская вайна і Апэрацыя на Мільеўцкім плято

У студзені 1992 року паміж ваюючымі бакамі была складзеная чарговая дамоўленасьць пра спыненьне вагню (15-я па ліку[152]), якая завяршыла асноўныя баявыя дзеяньні.

15 студзеня 1992 Харватыя была афіцыйна прызнаная Эўрапейскай супольнасьцю[10]. У пачатку 1992 ЮНА пачала вывад войскаў з тэрыторыі Харватыі, аднак занятыя ёю тэрыторыі засталіся пад кантролем сэрбскіх сілаў, бо шматлікія падразьдзяленьні ЮНА ў гэтых раёнах былі ўкамплектаваныя мясцовымі сэрбамі і пасьля перафармаваныя ў падразьдзяленьні ўзброеных сілаў Сэрбскай Краіны (сэрб. Српска Војска Крајине). Пад кантролем сэрбскіх сілаў знаходзіліся 13 913 км² у Краіне і Славоніі[153].

21 лютага 1992 року рэзалюцыяй 743 Рады Бясьпекі ААН былі створаныя міратворчыя сілы UNPROFOR. У сакавіку ў Харватыю з мэтай кантролю за выкананьнем замірэньня і недапушчэньня аднаўленьня актыўнай фазы баявых дзеяньняў былі ўведзеныя міратворчыя сілы ААН[12]. 22 траўня Харватыя стала сябрам ААН[11]. Аднак уцёкі нясэрбскага насельніцтва з тэрыторыяў, якія кантраляваліся РСК, працягнуліся і пасьля ўвядзеньня міратворцаў, роўна як і чысткі сэрбскага насельніцтва на падкантрольных харватам тэрыторыях. У большасьці выпадкаў сілы UNPROFOR не перашкаджалі высылцы харвацкага і сэрбскага насельніцтва, а ў некаторых выпадках спрыялі гэтаму[154], бо менавіта на міратворцаў ускладалася адказнасьць за перавоз грамадзянскіх асобаў па-за лінію супрацьстаяньня.

 
Харвацкія жаўнеры перавозяць захопленую падчас баёў на Мільеўцкім плято сэрбскую гармату

У пачатковы пэрыяд вайны ЮНА і сэрбскія фармаваньні захапілі вялікую колькасьць харвацкіх грамадзян і інтэрніравалі іх у лягеры ў Сэрбіі, Чарнагорыі і Рэспубліцы Сэрбскай. Харвацкія войскі таксама захапілі шмат сэрбскіх палонных, асабліва падчас аблог казарм ЮНА і масавых арыштаў сэрбаў, якіх падазравалі ў неляяльнасьці да харвацкай улады. Для ўтрыманьня захопленых асобаў бакі стваралі адмысловыя лягеры. Напрыклад, лягер у Срэмскай-Мітравіцы для харвацкіх палонных і лягер «Лора» на тэрыторыі захопленай югаслаўскай вайскова-марской базы ў Спліце для сэрбскіх ваеннапалонных. У ходзе замірэньня бакі дамовіліся на абмен палоннымі, і да канца 1992 року большасьць ваеннапалонных была абмененая[155].

 
Згарэўшы танк Т-55 каля Дрнішу

Баявыя дзеяньні працягваліся і на працягу 1992 року, аднак у меншых маштабах і зь перапынкамі. Харвацкія войскі правялі шэраг дробных апэрацыяў з мэтай аблегчыць становішча абложанага Дуброўніку, а таксама Госьпічу, Шыбеніку і Задару. 22 траўня харваты правялі апэрацыю «Ягуар» (харв. Operacija Jaguar) ля вёскі Бібінье пад Задарам. 21—22 чэрвеня харвацкія войскі атакавалі пазыцыі сэрбаў на Мільеўцкім плято каля Дрнішу[156]. Зь 1 па 13 ліпеня ў рамках апэрацыі «Тыгар» (харв. Operacija Tigar) харвацкая армія контратакавала сэрбскія войскі, якія аблажылі Дуброўнік[157]. З 20 па 25 верасьня шлі баі за Канаўле і на гары Ўлашціца, зь якой вяліся абстрэлы Дуброўніку. Вынікам гэтых баёў сталі вывад падразьдзяленьняў югаслаўскіх войскаў з гэтых раёнаў і ўсталяваньне над імі харвацкага кантролю[158].

Увесну 1992 пачалася вайна ў Босьніі і Герцагавіне, і рэгулярная харвацкая армія і добраахвотніцкія падразьдзяленьні актыўна перакідваліся ў Босьнію. Харвацкія сілы разьмяшчаліся на тэрыторыях са значным адсоткам харвацкага насельніцтва і прымалі шырокі ўдзел у баявых дзеяньнях супраць басьнійскіх сэрбаў і югаслаўскай арміі, найбольш вядомым прыкладам стаў удзел у баях у Пасавіне і ў Герцагавіне. Харвацкі Генштаб актыўна дапамагаў басьнійскім харватам ствараць свае ўзброеныя структуры. На думку расейскага дасьледчыка Іёнава, Генштаб арміі басьнійскіх харватаў папросту стаў «філіяй» Генштабу Харватыі[159].

У баку не засталіся і краінскія сэрбы. Для ўдзелу ў апэрацыі «Калідор» імі была сфармаваная і адпраўлена на фронт спэцыяльная брыгада міліцыі Краіны. Добраахвотнікі з Сэрбскай Краіны часта ўдзельнічалі ў баёх на баку арміі басьнійскіх сьрбаў[159].

1993: Харвацкія наступленьні

рэдагаваць
Глядзіце таксама: Апэрацыя «Масьленіца» і Апэрацыя «Медацкая кішэня»
 
«Стары» Масьленіцкі мост, які адноўлены ў 2005

Баявыя дзеяньні былі адноўлены ў пачатку 1993 году. Харвацкае камандаваньне прыняло рашэньне правесьці наступальную апэрацыю каля вёскі Масьленіца пад Задарам з мэтай паляпшэньня стратэгічнай сытуацыі ў дадзеным рэгіёне. У пачатку верасьня 1991 году, падчас першых баёў у Харватыі, 9-ы корпус ЮНА пад камандаваньнем Ратка Младзіча пры падтрымцы аддзелаў мясцовых сэрбаў правёў наступальную апэрацыю ў раёне харвацкага гораду Новіград. Стратэгічная важнасьць дадзенага раёну заключаецца ў тым, што ў берагавую лінію тут глыбока ўдаецца заліў, злучаны з Адрыятыкай толькі вузкім Ноўскім пралівам. Праз Ноўскі праліў перакінуты Масьленіцкі мост, па якім праходзіць прыбярэжная Адрыятычная шаша[160]. Зьнішчыўшы гэты мост, сэрбы ліквідавалі скразныя зносіны па харвацкай Далмацыі і адрэзалі Паўночную Далмацыю ад Паўднёвай. Адзіны пакінуты ў харватаў шлях для сувязі праходзіў па Паскім мосьце, востраве Паг і пароме ў Паўночную Далмацыю. Гэтыя посьпехі сэрбаў дазволілі ім таксама весьці артылерыйскія абстрэлы Задару.

22 студзеня харвацкія войскі пачалі наступленьне пры падтрымцы авіяцыі. У першыя ж дні баёў харвацкая армія ўзяла пад кантроль Ноўскі праліў і заняла Новіград. Сэрбскія войскі адступалі ўглыб кантынэнту, аказваючы супраціўленьне. Пасьля таго, як мэты апэрацыі былі дасягнутыя, 1 лютага харвацкае камандаваньне прыняло рашэньне аб завяршэньні апэрацыі «Масьленіца»(па-харвацку: Operacija «Maslenica»). У ходзе гэтых баёў бакі панесьлі адчувальныя страты: харваты страцілі 127 чалавек забітымі, а сэрбы, паводле розных ацэнак, ад 348[161] да 490 чалавек[162], у тым ліку жанчын і дзяцей[161].

Пасьля гэтага харвацкае камандаваньне сплянавала яшчэ адну наступальную апэрацыю (апэрацыя «Мэдацкая кішэня», па-харвацку: Operacija «Medački džep»). Мэтай апэрацыі было ліквідаваць «Мэдацкую кішэню» — тэрыторыю Рэспублікі Сэрбская Краіна, якая ўкліньвалася ў тэрыторыю Харватыі на поўдзень ад Госьпічу[163]. З 9 па 17 верасьня ў «Мэдацкай кішэні» ішлі жорсткія баі, пасьля якіх пазыцыі сэрбскай артылерыі, якія абстрэльвалі Госьпіч, былі ліквідаваныя. У выніку апэрацыі харвацкай арміяй былі ўзятыя пад кантроль і цалкам зьнішчаныя сэрбскія вёскі Дзівасяло, Чытлук і Пачыцель[164]. Было забіта 88 сэрбаў, у тым ліку 36 грамадзянскіх асобаў[165]. Паводле зьвестак Дзярждэпартамэнту ЗША, было забіта 67 чалавек, у тым ліку грамадзянскіх асобаў[166]. У 2001—2003 гадох Міжнародным трыбуналам па былой Югаславіі былі высунуты абвінавачваньні супраць кіраўнікоў апэрацыі — генэралаў Янка Бабетка[167], Рахіма Адэмі[168] і Мірка Нораца[169]. Сутнасьць абвінавачваньняў зводзілася да таго, што яны не спынілі бясчынствы жаўнераў і афіцэраў харвацкай арміі, якія падпарадкоўваліся ім, у дачыненьні да мірнага сэрбскага насельніцтва (г. зв. «камандная адказнасьць»)[170].

Насельніцтва Рэспублікі Сэрбская Краіна (1991—1993)
Нацыянальнасьць Агулам
(1991)[171]		 Адсотак
(1991)		 Агулам
(1993)[172]		 Адсотак
(1993)
Сэрбы 245 800 52,3% 398 900 92%
Харваты 168 026 35,8% 30 300 7%
Іншыя 55 895 11,9% 4 395 1%
Агулам 469 721 100% 433 595 100%

Пад ціскам сусьветнай супольнасьці апэрацыя харвацкіх войскаў была спынена, і харвацкія падразьдзяленьні вярнуліся на пазыцыі, якія яны займалі да 9 верасьня. Тэрыторыю «Медацкай кішэні» занялі міратворчыя сілы ААН, якія складаліся з падразьдзяленьняў канадзкага палка лёгкай пяхоты «Прынцэса Патрыцыя» і двух францускіх рот мотапяхоты. Пасьля заканчэньня баёў канадзкія ўлады заявілі, што ў ходзе апэрацыі харвацкія войскі спрабавалі перашкаджаць уваходжаньню міратворцаў і пэрыядычна ўступалі ў баявыя сутыкненьні з канадзкім міратворчым кантынгентам, з прычыны чаго былі параненыя 4 канадзкія міратворцы і забітыя 27 харвацкіх жаўнераў[173][174].

У чэрвені 1993 актыўна пачаўся працэс аб’яднаньня Сэрбскай Краіны і Рэспублікі Сэрбскай у адзіную дзяржаву[175]. Міністар унутраных справаў РСК Мілан Марціч заявіў, што «аб’яднаньне Сэрбскай Краіны і Рэспублікі Сэрбскай — гэта першы крок да стварэньня агульнай дзяржавы ўсіх сэрбаў»[176]. У кастрычніку 1993 року гэтым намерам было супрацьпастаўлена прыняцьце Саветам Бясьпекі ААН рэзалюцыі 871, якая гарантавала тэрытарыяльную цэласнасьць Харватыі[177].

У 1992 і 1993 гадох каля 225 000 харвацкіх уцекачоў з Босьніі і Сэрбіі беглі на тэрыторыю Харватыі. Акрамя гэтага, Харватыя прыняла каля 280 000 басьнійскіх уцекачоў[178]. У гэты ж час Харватыя актыўна ўмацоўвала сваю рэгулярную армію і ўдзельнічала ў грамадзянскай вайне ў суседняй Босьніі. Харвацкая армія ўдзельнічала ў Басьнійскай вайне на баку Харвацкай рэспублікі Герцаг-Босна, а харвацкія добраахвотнікі змагаліся ў шэрагах узброеных фармаваньняў басьнійскіх харватаў[179].

1994: Часовае зацішша

рэдагаваць
Глядзіце таксама: Харвацка-басьнійскі канфлікт, Вашінгтонскае пагадненьне, Апэрацыя «Зіма-94», і Бамбаваньне аэрадрому Удбіна
 
Падбіты танк Т-34-85 у Карлавацы

У пэрыяд адноснай цішыні ў Харватыі праходзіў бязьлітасны харвацка-басьнійскі канфлікт у Босьніі. З 1992 року Харвацкая рада абароны вяла баевыя дзеяньні супраць узброеных сілаў басьнійскіх мусульманаў. Да 1994 року на баку Герцаг-Босны ў канфлікце бралі ўдзел 3000—5000 жаўнераў харвацкай арміі[180]. У лютым 1994 року пад ціскам ЗША бакі пачалі перамовы. 26 лютага ў Вашынгтоне за пасрэдніцтвам[181] дзяржсакратара ЗША Ўорэна Крыстафэра пачаліся перамовы між прадстаўнікамі Харватыі, Герцаг-Босны ды Босьніі і Герцагавіны. 4 сакавіка Франьё Туджман ухваліў заключэньне пагадненьня, якое прадугледжвала стварэньне Фэдэрацыі Босьніі і Герцагавіны ды зьвяз басьнійскіх харватаў і басьнійцаў[182][183]. Пагадненьне таксама прадугледжвала стварэньне свабоднай канфэдэрацыі між Харватыяй і Фэдэрацыяй Босьніі і Герцагавіны, што дазволіла Харватыі афіцыйна ўвесьці войскі ў Босьнію і Герцагавіну і браць удзел у вайне[184][185]. Такім чынам, колькасьць варожых бакоў у Басьнійскай вайне скарацілася з трох да двух[186].

У канцы 1994 року харвацкая армія некалькі разоў брала ўдзел у буйных апэрацыях у Босьніі. З 1 да 3 лістапада харвацкія войскі ўдзельнічалі ў апэрацыі «Цінцар» (харв. Operacija «Cincar») у раёне Купрэсу[187]. 29 лістапада падразьдзяленьні Спліцкага корпусу харвацкай арміі пад даводзтвам генэрала Гатовіны разам з падразьдзяленьнямі ХРА пад даводзтвам генэрала Блашкіча пачалі наступ на пазыцыі арміі басьнійскіх сэрбаў у раёне гары Дзінара і Ліўны ў рамках апэрацыі «Зіма-94» (харв. Operacija «Zima '94»)[188]. Мэтамі апэрацыі былі адцягваньне сэрбскіх сілаў ад Біхачу і захоп пляцдарму для ізаляцыі сталіцы РСК Кніну з поўначы[189]. Да 24 сьнежня харвацкія войскі захапілі каля 200 км² тэрыторыі і выканалі пастаўленыя задачы[190]. 21 лістапада авіяцыя НАТО атакавала аэрадром Удбіны, кантраляваны краінскімі сэрбамі. 23 лістапада авіяцыя Паўночнаатлянтычнага альянсу працягнула наносіць удары і абстраляла ракетамі AGM-88 HARM аб’ект СПА арміі Сэрбскай Краіны ля Двара[191].

 
Зруйнаваны харвацкі дом
 
Зруйнаваны сэрбскі дом

У канцы 1994 року за пасярэдніцтвам ААН пачаліся перамовы між кіраўніцтвам РСК і ўрадам Харватыі. У сьнежні Кнін і Заграб заключылі эканамічнае пагадненьне пра адкрыцьцё сэрбамі для вольнага перамяшчэньня кавалку шашы «Братэрства і адзінства» ў Заходняй Славоніі, нафтаправоду і энэргасыстэмы. Аднак па галоўным пытаньні — статусе РСК — бакі дамовіцца ня здолелі. Неўзабаве з-за няўдалых спробаў перамоваў траса зноўку была закрытая, а між бакамі расло напружаньне[192]. Прэзыдэнт Харватыі Туджман паведаміў, што Харватыя не працягне мандат міратворчых сілаў ААН, у адказ на гэта парлямэнт РСК прыпыніў усе кантакты з харвацкім бокам. Такім чынам, перамоўны працэс між Харватыяй і Сэрбскай Краінай зайшоў у тупік.

Харвацкае кіраўніцтва, карыстаючыся замірэньнем, актыўна ўмацоўвала і рэарганізоўвала армію. З 1994 року падрыхтоўку харвацкіх афіцэраў вялі адмыслоўцы з кампаніі MPRI[193][194]. У сухапутных войсках былі створаныя восем элітных гвардзейскіх брыгадаў, арыентаваных на «натаўскія» стандарты падрыхтоўкі. Паводле некаторых зьвестак, іхнюю падрыхтоўку таксама вялі інструктары MPRI[195]. Гэтыя найбольш баяздольныя падразьдзяленьні арміі Харватыі камплектаваліся прафэсійнымі вайскоўцамі. У хадзе апэрацыі «Зіма-94» (першай з восені 1993 для рэгулярняй харвацкай арміі) гвардзейскія часткі паказалі баявыя якасьці, якія значна пераўзыходзілі ўзровень падразьдзяленьняў РС і СК[190].

1995: Канец вайны

рэдагаваць
Глядзіце таксама: Апэрацыя «Маланка», Ракетны абстрэл Заграбу, Апэрацыя «Лета-95», Апэрацыя «Бура», і Эрдуцкае пагадненьне

У пачатку 1995 року сытуацыя ў Харватыі зноўку стала напружанай. Харвацкае кіраўніцтва аказвала ціск на кіраўніцтва Сэрбскай Краіны з мэтаю ўзнаўленьня канфлікту. 12 студзеня Франьё Туджман паведаміў генэральнаму сакратару ААН Бутрасу Бутрасу-Галі, што з 31 сакавіка Харватыя плянуе дэнансаваць пагадненьні, датычныя знаходжаньня ў Харватыі міратворчых сілаў ААН. Гэты крок матываваўся тым, што, паводле словаў Туджмана, нягледзячы на пацьверджаньне тэрытарыяльнай цэласнасьці Харватыі, Сэрбія аказваее дапамогу сэрбскім сілам у Харватыі, і гэтыя тэрыторыі, на думку харвацкага прэзыдэнта, інтэгруюцца ў Саюзную Рэспубліку Югаславію. Таксама па дадзеным пытаньні быў накіраваны запыт у ААН[196]. Генэральная Асамблея ААН прыняла рэзалюцыю A/RES/49/43, у якой паведамлялася:

  ГА ААН… заклікае ўсе бакі, і ў прыватнасьці Саюзную Рэспубліку Югаславіі (Сэрбію і Чарнагорыю), напоўніцу выконваць усе рэзалюцыі Рады Бясьпекі, датычныя становішча ў Харватыі, і строга паважаць ейную тэрытарыяльную цэласнасьць, і ў зьвязку з гэтым прыходзіць да высновы, што іхняя дзейнасьць, накіраваная на забесьпячэньне інтэграцыі акупаваных тэрыторыяў Харватыі ў адміністрацыйную, вайсковую сыстэму і сыстэмы адукацыі, транспарту і сувязі Саюзнай Рэспублікі Югаславіі (Сэрбіі і Чарнагорыі), ёсьць незаконнай, ня мае ніякай юрыдычнай сілы, і мусіць быць неадкладна спыненая[197].  

.

 
Мапа апэрацыі «Маланка»

У канцы студзеня 1995 сусьветная супольнасьць і ААН распрацавалі плян мірнага ўрэгуляваньня «Заграб-4», які прадугледжваў інтэграцыю Сэрбскай Краіны ў Харватыю і наданьне сэрбам культурнай аўтаноміі[198]. Аднак кіраўніцтва краінскіх сэрбаў адмовілася ад абмеркаваньня гэтага пляну да тае пары, пакуль харвацкі бок чыніць першакоду працягу мандату міратворчых сілаў[199]. 12 сакавіка Заграб пагадзіўся працягнуць мандат міратворчых сілаў, аднак пры ўмове іхняга перайменаваньня ў «Апэрацыю ААН па аднаўленьні даверу ў Харватыі(en)»)[200].

 
Загад на эвакуацыю сэрбскага насельніцтва

Канфлікт ізноў успыхнуў у траўні 1995 року пасьля таго, як Кнін страціў падтрымку Бялграду, шмат у чым з-за ціску міжнароднай супольнасьці. 1 траўня харвацкая армія ўварвалася на кантраляваную сэрбамі тэрыторыю. У хадзе апэрацыт «Маланка» ўся тэрыторыя Заходняй Славоніі перайшла пад кантроль Харватыі[14]. Большасьць сэрбскага насельніцтва была вымушаная ўцякаць з гэтых тэрыторыяў. Сэрбскі бок страціў 283 чалавекі забітымі і зьніклымі бязь вестак, у тым ліку 57 жанчын і 9 дзяцей, а таксама 1500 жаўнераў і афіцэраў паланёнымі[201], харвацкая армія і паліція страцілі 60 чалавек забітымі[202]. У адказ на гэтую апэрацыю краінскія сэрбы абстралялі Заграб, у выніку чаго загінулі 7 і былі параненыя больш за 175 цывільных жыхароў[203][204]. Таксама ў гэты час югаслаўская армія пачала перамяшчэньне войска і танкаў да харвацкай граніцы з мэтаю перашкоджаньня захопу Ўсходняй Славоніі[205].

Цягам наступных месяцаў сусьветная супольнасьць спрабавала памірыць абодва бакі, стварыўшы «зоны бясьпекі» паводле ўзору суседняй Босьніі. У гэты ж час кіраўніцтва Харватыі дало зразумець, што не дапусьціць падзеньня «Біхацкага анкляву»[189] і будзе ўсяляк падтрымліваць басьнійскія войскі. Пасьля гэтага адбылася сустрэча прэзыдэнтаў Босьніі і Герцагавіны і Харватыі, і 22 ліпеня ў Спліце была падпісаная дэклярацыя пра супольныя дзеяньні і ўзаемадапамогу харвацкіх і басьнійскіх войскаў[206]. 25 ліпеня харвацкая армія і харвацкая рада абароны атакавалі сэрбскія войскі на поўнач ад гары Дзінары, захапіўшы Босанска Грахава. У хадзе апэрацыі «Лета-95», скончанай 30 ліпеня, харваты здолелі канчаткова разарваць сувязь між Кнінам і Баня-Лукай[207].

4 жніўня харвацкая армія пачала апэрацыю «Бура» з мэтаю аднаўленьня кантролю практычна над усімі тэрыторыямі, кантраляванымі краінскімі сэрбами. У гэтай найбуйнейшай пасьля Другой сусьветнай вайны наземнай апэрацыі ў Эўропе харваты задзейнічалі больш за 100 000 вайскоўцаў[208][209]. Наступ скончыўся 9 жніўня поўным выкананьнем задачы[13]. Паводле зьвестак міжнанароднай няўрадавай арганізацыі «Міжнародная амністыя», у часе наступу да 200 000 сэрбаў сталі ўцекачамі і былі змушаныя пакінуць свае хаты[210]. Падчас судовага працэсу ў Міжнародным трыбунале па былой Югаславіі было даказана, што толькі 20 000 сэрбаў былі дэпартаваныя гвалтоўна[6]. Пасьля ліквідацыі Сэрбскай Краіны харватам, якія зьбеглі з гэтых мясьцінаў у 1991 року, было дазволена вярнуцца ў свае хаты. Толькі ў 1996 року каля 85 000 перамешчаных харватаў вярнуліся ў Краіну і Заходнюю Славонію[211]. У часе апэрацыі «Бура» харвацкія войскі страцілі ад 174 да 196 чалавек забітымі і 1430 параненымі[212]. Сэрбскі бок страціў ад 500 да 742 вайскоўцаў забітымі, 2500 былі параненыя, каля 5000 жаўнераў і афіцэраў трапілі ў палон[212][213]. Таксама ад 324[214] да 677[215] цывільных асобаў загінулі ў выніку баявых дзеяньняў і ваенных злачынстваў. Паводле зьвестак сэрбскай няўрадавай арганізацыі «Вэрытас», у часе апэрацыі «Бура» былі забіты і зьніклі бязь вестак 1042 сэрбскія грамадзяне[213].

Пасьля правядзеньня апэрацыі «Бура» паўстала пагроза пачатку баявых дзеяньняў ва Ўсходняй Славоніі. Гэтая пагроза стала яшчэ больш рэальнай пасьля заявы Туджмана пра магчымасьць працягу канфлікту[216] і перакіданьня харвацкіх войскаў у кастрычніку[217]. Туджман адзначыў, што харвацкая армія пакідае за сабой права пачаць апэрацыю ва Ўсходняй Славоніі, калі да канца лістапада ня будзе падпісаная мірная ўгода[218]. 12 лістапада ў Эрдуце адбылося ягонае падпісаньне прадстаўнікамі Харватыі, Рэспублікі Сэрбскай Краіны[15][219] і Югаславіі[220][221]. Пагадненьне прадугледжвала інтэграцыю ў Харватыю рэшты тэрыторыяў Усходняй Славоніі, якія засталіся пад сэрбскім кантролем, цягам двух гадоў. Пагадненьне таксама патрабавала роспуску UNCRO і стварэньня новай місіі ААН, якая будзе сачыць за выкананьнем пагадненьня. Пасьля гэтага рэзалюцыяй 1037 Рады Бясьпекі ААН 15 студзеня 1996 року была створаная новая місія «Пераходная адміністрацыя ААН для Ўсходняй Славоніі, Бараньі і Заходнага Срэму(en)»[222]. 15 студзеня 1998 року дадзеныя тэрыторыі ўвайшлі ў склад Харватыі[16].

Вынікі

рэдагаваць

Вайна забрала жыцьцё болей за 21 000 чалавек, 13 583 з харвацкага боку (у тым ліку зьніклых бязь зьвестак).

Глядзіце таксама

рэдагаваць

Заўвагі

рэдагаваць

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ а б Chuck Sudetic. (5 жніўня 1991) Serbs Refuse to Negotiate in Croatia (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  2. ^ Milan Babić verdict (анг.). МТБЮ. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  3. ^ Serb-Led Presidency Drafts Plan For New and Smaller Yugoslavia (анг.). The New York Times. Праверана 27 сьнежня 1991 г. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  4. ^ Brown, Cynthia; Karim, Farhad. Playing the «Communal Card»: Communal Violence and Human Rights (анг.). — New York City: Human Rights Watch, 1995. — С. 120. — ISBN 9781564321527
  5. ^ Milan Martić sentenced to 35 years for crimes against humanity and war crimes (анг.). МТБЮ (12 чэрвеня 2007). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  6. ^ а б Judgement Summary for Gotovina et al. (анг.). МТБЮ (15 красавіка 2011). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  7. ^ Хорватский генерал Готовина оправдан по делу о военных преступлениях (рас.). Лента.Ру (16 лістапада 2012). Архіўная копія ад 2012-12-02 г.
  8. ^ Hague war court acquits Croat Generals Gotovina and Markac (анг.). BBC News (16 лістапада 2012). Архіўная копія ад 2012-12-02 г.
  9. ^ Kadijević, Veljko Moje viđenje raspada: vojska bez države (сэрб.). — Бялград: Politika, 1993. — С. 134—135. — ISBN 8676070474
  10. ^ а б в Stephen Kinzer. Slovenia and Croatia Get Bonn’s Nod (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  11. ^ а б Paul L. Montgomery. (23 траўня 1992) 3 Ex-Yugoslav Republics Are Accepted Into U.N. (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  12. ^ а б Resolution 743 S-RES-743(1992) (анг.). Савет Бясьпекі ААН (21 лютага 1992). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  13. ^ а б в Dean E. Murphy. (8 жніўня 1995) Croats Declare Victory, End Blitz (анг.). Los Angeles Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  14. ^ а б Roger Cohen. (2 траўня 1995) Croatia hits area rebel serbs hold, crossing U.N. lines (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  15. ^ а б в Chris Hedges. (12 лістапада 1995) Serbs in Croatia resolve key issue by giving up land (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  16. ^ а б Chris Hedges. (16 студзеня 1998) «An Ethnic Morass Is Returned to Croatia» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  17. ^ Yugoslavia Army Begins Offensive (анг.). The New York Times (18 кастрычніка 1991). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  18. ^ Review (анг.). World of Information (2003). Kogan Page. стр.75. ISBN 0-7494-4067-8.
  19. ^ Presidents apologise over Croatian war (анг.). BBC News Online. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  20. ^ Радослав И. Чубрило, Биљана Р. Ивковић, Душан Ђаковић, Јован Адамовић, Милан Ђ. Родић и др. Српска Крајина. — Београд: Матић, 2011. — С. 304.
  21. ^ Darko Zubrinic. (16 ліпеня 1992) Croatia within ex-Yugoslavia (анг.). Croatianhistory.net.. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  22. ^ Mirko Bilandžić. Hrvatska vojska u međunarodnim odnosima (харв.) Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  23. ^ Srbija-Hrvatska, temelj stabilnosti (сэрб.). B92. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  24. ^ Младен Радуловић. (20 траўня 2006) Избеглица Савка Галовић два месеца живи у поплављеној кући: Од марта не скида гумене чизме (сэрб.). Глас Јавности. — Kada je počeo rat u Krajini, Hrvati su joj ubili sina Mileta.. Праверана 4 сакавіка 2011 г. Архіўная копія ад 2012-12-02 г.
  25. ^ Зоран Шапољић. (21 кастрычніка 2008) Судбина Младена Шубаре, бившег ратника из Чајнича у Републици Српској: Трипут мртав, а жив! (сэрб.). Глас Јавности. — Krenemo tog dana nas trojica u patrolu, i u jednoj kući blizu Šibenika, a rat u Krajini već je uveliko trajao, naletimo na gomilu pušaka, eksploziva, municije.. Праверана 4 сакавіка 2011 г. Архіўная копія ад 2012-12-02 г.
  26. ^ Ramet 2006. С. 146.
  27. ^ От малой Антанты к тройственному пакту (внешняя политика Югославии в 1920—1941 годы) (рас.). militera.lib.ru. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  28. ^ а б Гуськова Елена Юрьевна. Особенности решения национального вопроса в Югославии в первые послевоенные годы (рас.) // Институт славяноведения Российской Академии Наук, 26/09/2009 г.
  29. ^ а б Косово (анг.). The New York Times (23 ліпеня 2010). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  30. ^ Yugoslavia Threatens Tough Moves on Unrest (анг.). The New York Times (31 траўня 1988). Архіўная копія ад 2012-10-23 г.
  31. ^ Henry Kamm. Yugoslav republic jealously guards its gains (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  32. ^ «Vojislav Seselj indictment» (анг.). МТБЮ (15 студзеня 2003). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  33. ^ A Country Study: Yugoslavia (Former): Political Innovation and the 1974 Constitution (chapter 4) (анг.). The Library of Congress. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  34. ^ Frucht, Richard C. Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture. — 2005. — С. 433. — ISBN 1576078000 (анг.)
  35. ^ а б Весна Пешич. Serbian Nationalism and the Origins of the Yugoslav Crisis. — Peaceworks, 1996. (анг.)
  36. ^ Branka Magas. «Obituary: Franjo Tudjman» (анг.). The Guardian. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  37. ^ Ivica Radoš. Tuđmana je za posjeta Americi 1987. trebao ubiti srpski vojni likvidator (харв.). The Guardian. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  38. ^ Davor Pauković. Posljednji kongres Saveza komunista Jugoslavije: uzroci, tijek i posljedice raspada (харв.) Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  39. ^ Ivica Racan (анг.). The Times (30 красавіка 2007).
  40. ^ Goldstein, Ivo. Croatia: A History (анг.). — C. Hurst & Co. Publishers, 1999. — С. 214. — ISBN 1850655251
  41. ^ Ramet 2006. С. 382.
  42. ^ «Yugoslavia: Demonstrations in Croatia and Vojvodina» (анг.). UNCHR (1 траўня 1990).
  43. ^ «EVOLUTION IN EUROPE; Yugoslavia Hopes for Free Vote in '90» (анг.). The New York Times (23 кастрычніка 1990). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  44. ^ «EVOLUTION IN EUROPE; Conservatives Win in Croatia». The New York Times (9 траўня 1990). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  45. ^ а б Коллектив авторов. Авторитарные режимы в Центральной и Восточной Европе (1917-1990-е годы). Центральноевропейские исследования. Выпуск 1. — М.: Логос, 1999. — С. 196. — ISBN 5757600675
  46. ^ Коллектив авторов. Югославия в XX веке: очерки политической истории. — М.: Индрик, 2011. — С. 792-793. — ISBN 9785916741216
  47. ^ «Day When Maksimir Stadium Went up in Flames» (анг.). Dalje.com. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  48. ^ «Crisis in the Kremlin; Croatia Takes Right to Secede» (анг.). The New York Times. Associated Press. (22 сьнежня 1990). Праверана 10 сьнежня 2010 г. Архіўная копія ад 2012-10-04 г.
  49. ^ а б «История Хорватии» (рас.). История.ру. Праверана 27 верасьня 2012 г. Архіўная копія ад 2012-10-04 г.
  50. ^ а б Коллектив авторов. Югославия в XX веке: очерки политической истории. — М.: Индрик, 2011. — С. 780. — ISBN 9785916741216
  51. ^ Радослав И. Чубрило, Биљана Р. Ивковић, Душан Ђаковић, Јован Адамовић, Милан Ђ. Родић и др. Српска Крајина. — Београд: Матић, 2011. — 201-206 p.. — ISBN 9788679780284 (сэрб.)
  52. ^ «Croatia in Yugoslavia, 1945-91». Encyclopædia Britannica. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  53. ^ Радослав И. Чубрило, Биљана Р. Ивковић, Душан Ђаковић, Јован Адамовић, Милан Ђ. Родић и др. Српска Крајина. — Београд: Матић, 2011. — С. 292. (сэрб.)
  54. ^ Коллектив авторов. Югославия в XX веке: очерки политической истории. — М.: Индрик, 2011. — С. 781. — ISBN 9785916741216
  55. ^ а б Радослав И. Чубрило, Биљана Р. Ивковић, Душан Ђаковић, Јован Адамовић, Милан Ђ. Родић и др. Српска Крајина. — Београд: Матић, 2011. — С. 204. (сэрб.)
  56. ^ а б «The Prosecutor vs. Milan Martic (paragraph 127—150)» (анг.). МТБЮ (12 чэрвеня 2007). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  57. ^ Мартынова М. Ю. Балканский киризис: народы и политика. — М.: «Старый сад», 1998. — 466 с.
  58. ^ Е. Ю. Гуськова. Вооруженные конфликты на территории бывшей Югославии: хроника событий. — ИНИОН РАН, 1998. — С. 36. — ISBN 5248001900, ISBN 9785248001903
  59. ^ Chuck Sudetic. (2 кастрычніка 1990) «Croatia’s Serbs Declare Their Autonomy» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  60. ^ Chuck Sudetic. (7 жніўня 1990) «Serb Minority Seek Role in a Separate Croatia» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  61. ^ «Yugoslavia: Chronology of events 1985 — 1995» (анг.). Bosniafacts.info. Архіўная копія ад 2012-10-23 г.
  62. ^ Roads Sealed as Yugoslav Unrest Mounts (анг.). The New York Times (19 жніўня 1990). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  63. ^ Елена Гуськова. История югославского кризиса (1990-2000). — М.: Русское право/Русский Национальный Фонд, 2001. — С. 141. — ISBN 5941910037
  64. ^ History—Territorial Defence (анг.). Узброеныя сілы Славеніі. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  65. ^ Aleksandar Radić. Vežba Avala—Jugoslovenska odbrana od Varšavskog pakta 1968. godine (сэрб.-харв.). Belgrade: Institut za savremenu istoriju. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  66. ^ Aleksandar Radić. Proceedings—Assembly of Western European Union: Actes officiels (анг.). Western European Union. University of Virginia. стр. 107..
  67. ^ Finlan, Alastair. The Collapse of Yugoslavia, 1991–1999 (анг.). — Osprey Publishing, 2004. — С. 20—21. — ISBN 1841768057
  68. ^ Yugoslav Ethnic Hatreds Raise Fears of a War Without an End (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  69. ^ Use of mercenaries as a means of violating human rights and impeding the exercise of the right of peoples to self-determination — Note by the Secretary-General (анг.) Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  70. ^ Chuck Sudetic. (3 студзеня 1992) Yugoslav Factions Agree to U.N. Plan to Halt Civil War (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  71. ^ «Weighing the Evidence» (анг.). Human Rights Watch (13 сьнежня 2006). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  72. ^ Izjava na osnovu pravila 89 (F) (сэрб.) Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  73. ^ Anton Tus (харв.). Vojska.net. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  74. ^ Petar Stipetić (харв.). Službene stranice grada Ogulina (8 чэрвеня 1998). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  75. ^ Ministar Kotromanović uputio brzojav sućuti obitelji generala Agotića (харв.). Министерство обороны Хорватии (19 сакавіка 2012). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  76. ^ Georg Mader. Croatia’s embargoed air force (анг.). — London: World Air Power Journal, 2006. — ISBN 1-874023-66-2
  77. ^ Blaskovich, Jerry. Anatomy of Deceit: An American Physician's First-Hand Encounter with the Realities of the War in Croatia (анг.). — Dunhill Publishing, 1997. — ISBN 0935016244
  78. ^ а б Finlan, Alastair. Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States (анг.). — Routledge, 1998. — P. 272—278. — ISBN 1-85743-058-1
  79. ^ а б Chuck Sudetic. (6 кастрычніка 1991) «Shells Still Fall on Croatian Towns Despite Truce» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  80. ^ Berislav Jelinić. (24 студзеня 2009) Život nakon rata za tuđu domovinu (харв.). Nacional. NCL Media Grupa d.o.o. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  81. ^ Alan Cowell. (24 верасьня 1991) «Serbs and Croats: Seeing War in Different Prisms» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  82. ^ David Binder. (24 лістапада 1991) Yugoslav rivals sign a cease-fire (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  83. ^ Dušan Stojanović. (19 сакавіка 2010) Ex-Serb general: hero or traitor? (анг.). Boston Globe.
  84. ^ Roger Cohen. (5 лістапада 1994) Arms Trafficking to Bosnia Goes On Despite Embargo (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  85. ^ Валецкий Олег. Югославская война, 1991—1995 годы. — Москва: Крафт+, 2011. — С. 544. — ISBN 978-5-93675-180-6
  86. ^ а б в Marko Hajdinjak. Smuggling in Southeast Europe: The Yugoslav Wars and the Development of Regional Criminal Networks in the Balkans (анг.). — CSD, 2002. — С. 9. — 80 с. — ISBN 9544770992
  87. ^ Ex General: Croatia Gained Weapons From Austria (анг.). Dalje.com (7 лістапада 2007). Архіўная копія ад 2012-10-23 г.
  88. ^ Бывший президент Аргентины будет сидеть дома (рас.). «Коммерсантъ», №118 (2248) (7 ліпеня 2001). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  89. ^ Osuđeni časnici koji su ubili svjedoka isporuke oružja Hrvatskoj (харв.). Metro-portal.hr (6 кастрычніка 2009). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  90. ^ а б Davor Butković. (17 сакавіка 2007) 300 milijuna (харв.). Jutarnji.hr. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  91. ^ Е. Ю. Гуськова. Вооружённые конфликты на территории бывшей Югославии: хроника событий. — ИНИОН РАН, 1998. — С. 37. — ISBN 5248001900, ISBN 9785248001903
  92. ^ Stephen Engelberg. (3 сакавіка 1991) Belgrade Sends Troops to Croatia Town (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  93. ^ Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council resolution 780 (1992), Annex IV — The policy of ethnic cleansing; Prepared by: M. Cherif Bassiouni. ААН (28 сьнежня 1994). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  94. ^ David Binder. (18 сакавіка 1991) Serbian Official Declares Part of Croatia Separate (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  95. ^ Chuck Sudetic. (2 красавіка 1991) Rebel Serbs Complicate Rift on Yugoslav Unity (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  96. ^ а б Jadranka Reihl-Kir: 'Šeks, Šušak i Glavaš naručili su ubojstvo mog supruga' (харв.). Dnevnik. Праверана 2012-08-06 г. Архіўная копія ад 2012-08-18 г.
  97. ^ Croatia Calls for EC-Style Yugoslavia (анг.). Los Angeles Times (16 ліпеня 1991). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  98. ^ ODLUKA o raspisu referenduma (харв.). Narodne Novine (2 траўня 1991). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  99. ^ Chuck Sudetic. (20 траўня 1991) «Croatia Votes for Sovereignty and Confederation» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  100. ^ Chuck Sudetic. 2 Yugoslav states vote independence to press demands (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  101. ^ Alan Riding. (26 чэрвеня 1991) Europeans Warn on Yugoslav Split (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  102. ^ Chuck Sudetic. (29 чэрвеня 1991) Conflict in Yugoslavia; 2 Yugoslav States Agree to Suspend Secession Process (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  103. ^ Chuck Sudetic. (3 ліпеня 1991) «Conflict in Yugoslavia; Yugoslav Troops Battle Slovenes, Ending Cease-Fire» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  104. ^ Stephen Engelberg. (16 ліпеня 1991) Yugoslav Army Revamping Itself After Setbacks (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  105. ^ {{{аўтар}}} 2001. С. 153.
  106. ^ Заседание по делу Милана Мартича. стр. 9913 — 9914 (анг.). МТБЮ (23 кастрычніка 2006). Архіўная копія ад 2012-08-18 г.
  107. ^ Army Leaves More Towns in Croatia (анг.). Los Angeles Times (1 жніўня 1991). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  108. ^ Charles T. Powers. (1 жніўня 1991) Serbian Forces Press Fight for Major Chunk of Croatia (анг.). Los Angeles Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  109. ^ Croatia and the Federal Republic of Yugoslavia (FRY): Military Service (анг.). United Nations High Commissioner for Refugees – Refworld. Immigration and Refugee Board of Canada (1 верасьня 1993).
  110. ^ Yugoslav Army Driving on Dubrovnik, 2 Other Cities (анг.). Los Angeles Times. Associated Press (3 кастрычніка 1991). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  111. ^ Carol J. Williams. (4 лістапада 1991) Belgrade Gets a Final Warning From EC (анг.). Los Angeles Times. Associated Press. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  112. ^ Charles T. Powers. (28 ліпеня 1991) 30 Killed as Croatia Battles Rage Unabated (анг.). Los Angeles Times. Associated Press. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  113. ^ Croatia Says Missiles Aimed at Its Fighters (анг.). Los Angeles Times. Reuters (29 сьнежня 1991). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  114. ^ Christopher Bellamy. (10 кастрычніка 1992) Croatia built 'web of contacts' to evade weapons embargo (анг.). The Independent. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  115. ^ Васильева, Нина, Гаврилов, Виктор. Балканский тупик? Историческая судьба Югославии в XX веке. — М.: Гея Итэрум, 2000. — P. 354. — ISBN 5855890635
  116. ^ Chuck Sudetic. (24 жніўня 1991) «Fighting May Unravel Yugoslav Truce» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  117. ^ Chuck Sudetic. (23 жніўня 1991) Croatia Angrily Sets Deadline on Truce (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  118. ^ John Tagliabue. (2 верасьня 1991) Europeans Arrive in Yugoslavia to Promote Peace Plan (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  119. ^ John Tagliabue. (11 верасьня 1991) Europeans Are Unable to Pacify a Croatian City (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  120. ^ Vlado Vurušić. (18 лістапада 2006) Vukovar 18.11.1991.: 4004 branitelja, 81.884 agresora (харв.). Jutarnji list. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  121. ^ Gabriel Partos. (13 чэрвеня 2003) Vukovar massacre: What happened (анг.). BBC News Online. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  122. ^ 15,000 Recall Siege of Vukovar in 1991 (анг.). The New York Times (19 лістапада 2001). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  123. ^ Meštrović, Stjepan Gabriel. Genocide After Emotion: The Postemotional Balkan War. — Routledge, 1996. — С. 77. — ISBN 0415122945  (анг.)
  124. ^ Special Forces Final report of the United Nations Commission of Experts, established pursuant to (анг.). UN Security Council resolution 780 (1992). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  125. ^ Dead Warriors Mislaid In The Political Haze (анг.) Архіўная копія ад 2013-01-05 г.
  126. ^ Heroes of Vukovar (анг.) Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  127. ^ Zločin u Bjelovaru (харв.). Centar za nenasilje. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  128. ^ Saopstenje Paulin Dvor (сэрб.). Veritas na internetu (11 сьнежня 2011). Архіўная копія ад 2012-07-17 г.
  129. ^ Kronologija rata u Varaždinu (харв.). Dom i svijet (15 кастрычніка 2001). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  130. ^ Chuck Sudetic. (3 кастрычніка 1991) Navy Blockade of Croatia Is Renewed (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  131. ^ Yugoslav Planes Attack Croatian Presidential Palace (анг.). The New York Times (8 кастрычніка 1991). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  132. ^ David Binder. (9 лістапада 1991) Old City Totters in Yugoslav Siege (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  133. ^ Joseph Pearson. Dubrovnik’s Artistic Patrimony, and its Role in War Reporting. — European History Quarterly. — 1991 Т. 2. — С. 197–216.  (анг.)
  134. ^ Chronology for Serbs in Croatia (анг.). United Nations High Commissioner for Refugees – Refworld. Minorities at Risk (2004).
  135. ^ Mirko Kovač. (9 кастрычніка 2005) «Nije bilo genocida nad srbima» (чарнаг.). Crnogorski Književni List. Doclean Academy of Sciences and Arts. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  136. ^ а б Željko Krušelj. (24 сьнежня 2005) «„Orkan“ i „Otkos“ raspršili velikosrpske planove» (харв.) Архіўная копія ад 2012-03-25 г.
  137. ^ «Observers Blame Serb-Led Army For Escalating War in Croatia» (анг.). The New York Times (3 сьнежня 1991). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  138. ^ Eugene Brcic. (29 чэрвеня 1998) «Croats bury victims of Vukovar massacre» (анг.). The Independent.
  139. ^ «Yugoslavia — further reports of torture» (анг.). Amnesty International (сакавік 1992). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  140. ^ Хэлена Сіні. Croatia: Vukovar is Still Haunted by the Shadow of its Past (анг.) // Радыё «Нямецкая хваля», 22 жніўня 2006 г. Архіўная копія ад 25 сьнежня 2012 г. Праверана 28 траўня 2016 г.
  141. ^ 17 лет взятия Вуковара (рас.). Српска.ру (18 лістапада 2008). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  142. ^ Prime Minister Ivo Sanader: «Vukovar Defended Itself and Croatia» (анг.). Weekly bulletin (18 лістапада 2005). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  143. ^ «Serbia war crimes prosecutor investigating 12 for 1991 mass murders of Croats» (анг.). JURIST. JURIST Legal News & Research Services, Inc. (30 траўня 2007). Архіўная копія ад 2013-05-10 г.
  144. ^ «The Prosecutor of the Tribunal against Slobodan Milosevic (стр. 53, 54, 56, 57, 58)» (анг.). МТБЮ (2001). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  145. ^ «Croatia war-crimes suspect extradited» (анг.). CNN International. Turner Broadcasting System (16 лістапада 2001). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  146. ^ Eduard Šoštarić. (8 ліпеня 2008) «Bitka za jedrenjak Jadran» (харв.). Nacional. NCL Media Grupa d.o.o. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  147. ^ Stjepan Bernardić. (15 лістапада 2004) «Admiral Letica je naredio: Raspali!» (харв.). SlobodnaDalmacija. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  148. ^ «Brčić: Hrvatsko obalno topništvo prvo je otvorilo vatru» (харв.). dnevnik.hr. Nova TV (29 ліпеня 2008). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  149. ^ Штрбац Саво. Хроника прогнаних крајишника. — Београд: Српско културно друштво «Зора», 2005. — С. 218. — ISBN 86-83809-24-2
  150. ^ Chuck Sudetic. (20 чэрвеня 1993) «Fighting in Bosnia Eases Under Truce» (анг.). New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  151. ^ «Croatia Clashes Rise; Mediators Pessimistic» (анг.). New York Times (19 сьнежня 1991). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  152. ^ Война в Хорватии 1991-1992 гг. (рас.). Хронос.ру (18 лістапада 2006). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  153. ^ «Republika Hrvatska i Domovinski rat 1990. — 1995. dokumenti» (харв.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  154. ^ Carol J. Williams. (9 траўня 1992) «Non-Serbs in Croatian Zone Forced to Leave» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  155. ^ «Final report of the United Nations Commission of Experts, established pursuant to the UN Security Council Resolution 780 (1992), Annex VIII—Prison camps; Under the Direction of: M. Cherif Bassiouni; S/1994/674/Add.2 (Vol. IV)» (анг.). Annex VIII: Prison camps. School of Humanities, Languages and Social Sciences (UWE) (27 траўня 1994). Архіўная копія ад 2000-11-21 г.
  156. ^ Michael T. Kaufman. (24 чэрвеня 1992) «Croatian Troops Hit Serbian Area» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  157. ^ Michael T. Kaufman. (15 ліпеня 1992) «The Walls and the Will of Dubrovnik» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  158. ^ «Prevlaka Peninsula—UNMOP—Background» (анг.). ААН. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  159. ^ а б Очерки военной истории конфликта в Югославии (1991-1995) (рас.). Artofwar. Праверана 2012-07-23 г. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  160. ^ Chuck Sudetic. (24 студзеня 1992) «Croats Battle Serbs for a Key Bridge Near the Adriatic» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  161. ^ а б Годишњица страдања Срба у акцији «Масьленица» (сэрб.). РТВ. Праверана 2012-09-07 г. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  162. ^ «'Maslenica' obilježava 14.obljetnicu» (харв.). dnevnik.hr. Nova TV (20 студзеня 2007). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  163. ^ Daniel Simpson. (3 сьнежня 2002) «Croatia Protects a General Charged With War Crimes» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  164. ^ Lee A. Windsor. «The Medak Pocket» (анг.). Ottawa. Conference of Defense Associations Institute. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  165. ^ Београд — парастос жртвама у Медачком џепу (сэрб.). РТРС. Праверана 2012-09-07 г.
  166. ^ CROATIA HUMAN RIGHTS PRACTICES. 1993 (анг.). U.S. DEPARTMENT OF STATE (31 студзеня 1994). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  167. ^ ICTY: Initial Indictment against Janko Bobetko (анг.). МТБЮ. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  168. ^ ICTY: Initial Indictment against Rahim Ademi (анг.). МТБЮ. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  169. ^ ICTY: Initial Indictment against Mirko Norac (анг.). МТБЮ. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  170. ^ «CT/MO/1015e—RAHIM ADEMI AND MIRKO NORAC CASE TRANSFERRED TO CROATIA» (анг.)
  171. ^ «The Prosecutor of the Tribunal against Slobodan Milošević (IT-02-54) — Indictment». стр. 22 (анг.). МТБЮ (22 кастрычніка 2002). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  172. ^ «The Prosecutor vs. Milan Martic — Judgement». стр. 112 (анг.). МТБЮ (12 чэрвеня 2007). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  173. ^ Ионов Александр Алексеевич. Очерки военной истории конфликта в Югославии (1991-1995). Операции «Масленица» и «Медакский карман»: необъявленная война против Сербской Краины (рас.). Аrtofwar.ru. Архіўная копія ад 2012-02-04 г.
  174. ^ Lee Windsor. (2001) «Professionalism Under Fire» (анг.). The Army Doctrine and Training Bulletin (Canadian Forces Land Force Command). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  175. ^ Chuck Sudetic. (20 чэрвеня 1993) «Fighting in Bosnia Eases Under Truce» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  176. ^ «The Prosecutor vs. Milan Martic (paragraph 335—336)» (анг.). МТБЮ (12 чэрвеня 2007). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  177. ^ «UN Security Council resolution 871 (1993) on the situation in Former Yugoslavia» (анг.) Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  178. ^ Yigan Chazan. (9 чэрвеня 1992) «Deadly Clash in a Yugoslav Republic» (анг.). The Guardian. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  179. ^ John F. Burns. (6 ліпеня 1992) «Croats Claim Their Own Slice of Bosnia» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  180. ^ Paul Lewis. (4 лютага 1994) «U.N. Security Council Warns Croatia on Troops in Bosnia» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  181. ^ Doyle McManus. (25 лютага 1994) «Croats, Muslims Summoned to U.S. for Talks» (анг.). Los Angeles Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  182. ^ William E. Schmidt. (24 лютага 1994) «Croats and Muslims Reach Truce To End the Other Bosnia Conflict» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  183. ^ «Christopher Hears Demands Of 2 Warring Bosnia Sides» (анг.). The New York Times (27 лютага 1994). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  184. ^ Steven Greenhouse. (18 сакавіка 1994) «Muslims and Bosnian Croats Give Birth to a New Federation» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  185. ^ Stephen Kinzer. (4 сакавіка 1994) «Croatian Leader Backs Pact by Bosnia’s Muslims and Croats» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  186. ^ «Bosnia and Herzegovina—Background» (анг.). The World Factbook. Central Intelligence Agency (4 сакавіка 1994).
  187. ^ Chuck Sudetic. (4 лістапада 1994) «Bosnian Army and Croats Drive Serbs Out of a Town» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  188. ^ Roger Cohen. (12 студзеня 1995) «Croatia Is Set to End Mandate Of U.N. Force on Its Territory» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  189. ^ а б Ramet 2006. С. 452.
  190. ^ а б Ионов Александр Алексеевич. Очерки военной истории конфликта в Югославии (1991—1995). Операция «Зима-94»: наступление хорватов в долине Ливно (рас.). Artofwar.ru. Архіўная копія ад 2012-02-04 г.
  191. ^ Bucknam, Mark. Responsibility of Command. — Maxwell Air Force Base: Air University Press, 2003. — С. 182—183. — ISBN 1-58566-115-5 (анг.)
  192. ^ Stephen Kinzer. (4 января 1995) «Opened Road in Croatia: Path to Peace?» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  193. ^ «Croatia — Operation Storm 1995» (анг.). GlobalSecurity.org.
  194. ^ О.В.Валецкий, Ю.Г.Веремеев. Приватизация войны (рас.) Анатомия армии Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  195. ^ Станко Нишић. Хрватска олуја и српске сеобе. — Београд: Књига комерц, 2002. — С. 61. (сэрб.)
  196. ^ Croatia Tells U.N. Troop Accord Ends (анг.). The New York Times (13 студзеня 1995). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  197. ^ The situation in the occupied territories of Croatia (анг.). United Nations General Assembly (9 лютага 1995). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  198. ^ Croatian Serbs Won’t Even Look At Plan for Limited Autonomy (анг.). The New York Times (31 студзеня 1995). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  199. ^ Raymond Bonner. (14 сакавіка 1995) Croatia’s Serbs Balk at a New U.N. Role (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  200. ^ Christopher S. Wren (1 красавіка 1995) U.N. Votes to Keep Its Troops In Balkans for 8 More Months (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  201. ^ Godišnjica stradanja u akciji «Bljesak» (сэрб.-харв.). vesti-online.com. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  202. ^ Ионов Александр Алексеевич. Очерки военной истории конфликта в Югославии (1991—1995). Возобновление сербско-хорватской войны (рас.). Аrtofwar.ru. Архіўная копія ад 2012-02-04 г.
  203. ^ Roger Cohen. (3 траўня 1995) «Rebel serbs shell croatian capital» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  204. ^ Roger Cohen. (4 траўня 1995) «Rebel Serbs Pound Zagreb for Second Day» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  205. ^ Roger Cohen. (7 мая 1995) «Serbia Moves Tanks to Croatia Border» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  206. ^ «Croatia to Assist Bosnia» (анг.). The New York Times (23 ліпеня 1995). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  207. ^ Alan Cowell. (30 ліпеня 1995) «Croatia Presses Offensive Against Serbs» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  208. ^ Richard Sisk. (5 жніўня 1995) «Two navy planes fire on serb missile sites» (анг.). Daily News (Mortimer Zuckerman). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  209. ^ «The Croatian Offensive» (анг.). The New York Times (8 жніўня 1995). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  210. ^ «Croatia: „Operation Storm“ — still no justice ten years on» (анг.). Amnesty International (25 жніўня 2005). Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
  211. ^ «World Refugee Survey—Croatia» (анг.). U.S. Committee for Refugees and Immigrants (13 траўня 2007). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  212. ^ а б «News — In focus — Operation Storm marked in Croatia» (анг.). B92 (13 траўня 2007). Архіўная копія ад 2012-12-27 г.
  213. ^ а б Операция «Олуя» — падение Сербской Краины (рас.). Српска.ру (14 сакавіка 2006). Архіўная копія ад 2012-12-27 г.
  214. ^ «Verdict due on Friday 15 April at ICTY for Croatian ex-general Ante Gotovina» (анг.). The Hague Justice Portal (14 красавіка 2011). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  215. ^ «Croatia: Helsinki Committee contests prosecutor’s data on war crimes» (анг.). Adnkronos (28 красавіка 2011). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  216. ^ «Croatia’s President Pledges To Retake Serb-Held Enclave» (анг.). The New York Times (27 жніўня 1995). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  217. ^ Chris Hedges. (15 кастрычніка 1995) «Croatia Reported to Move Troops to Disputed Serb Region» (анг.). The New York Times. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  218. ^ «Croatian President Again Threatent Attack» (анг.). The New York Times. Reuters (5 лістапада 1995). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  219. ^ «The Erdut Agreement» (анг.). United States Institute of Peace (12 лістапада 1995). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  220. ^ René van der Linden. (29 сакавіка 1996) «Croatia’s request for membership of the Council of Europe — Report» (анг.). Рада Эўропы. Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  221. ^ «Slobodan Milošević trial — Transcript». pp. 27555–27556 (анг.). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (15 кастрычніка 2003). Архіўная копія ад 2012-12-25 г.
  222. ^ Резолюция 1037 S-RES-1037(1996) (анг.). Совет Безопасности ООН (1996). Архіўная копія ад 2012-10-07 г.
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Вайна_Харватыі_за_незалежнасьць&oldid=2555171»