Вікіпэдыя

Проня

рака ў Беларусі

Про́ня — рака ў Беларусі, правы прыток ракі Сожу (басэйн Дняпра). Цячэ ў Дубровенскім раёне Віцебскай вобласьці, Чавускім, Горацкім і Прапойскім раёнах Магілёўскай вобласьці, пераважна Аршанска-Магілёўскай раўнінай. Даліна добра распрацаваная, глыбокаўрэзаная, скрынкападобная, у вярхоўі невыразная; берагі пераважна стромкія, абрывістыя, у верхняй плыні нізкія і забалочаныя. Агульная даўжыня ракі — 172 км. Плошча вадазбору 4910 км². Выдатак вады ў вусьці 29,5 м³/с. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,5‰.

Рака
Проня
лац. Pronia
Агульныя зьвесткі
Выток каля в. Ланенка 54°26′17.01″ пн. ш. 30°45′16.87″ у. д. / 54.4380583° пн. ш. 30.7546861° у. д. / 54.4380583; 30.7546861
Вусьце Сож 53°26′04.69″ пн. ш. 31°00′50.02″ у. д. / 53.4346361° пн. ш. 31.0138944° у. д. / 53.4346361; 31.0138944
Краіны басэйну Беларусь
Вобласьці Віцебская вобласьць і Магілёўская вобласьць
Даўжыня 172 км
Сярэднегадавы сьцёк 29,5 м³/с
Плошча басэйну 4910 км²
Нахіл воднай паверхні 0,5 ‰
Месцазнаходжаньне
Проня на мапе

Абалону Проні чалавек абжыў як мінімум з каменнага веку, пра што сьведчаць шматлікія гарадзішчы, разьмешчаныя на яе берагах. 28 верасьня 1708 году пад вёскай Лясной на дзялянцы паміж Проняй і Сажом адбылася бітва паміж маскоўскімі і швэдзкімі войскамі, якую маскоўскі гаспадар Пётар I называў «маці Палтаўскай бітвы»[1]. У 1943—1944 гадох, у час нямецка-савецкай вайны, фронт на рацэ стаяў 9 месяцаў.

У апошнія гады разьвіваецца турызм. Рака прыдатная для сплаву на байдарках. Падчас падарожжа можна пабачыць найбліжэйшыя славутасьці і палюбавацца маляўнічымі краявідамі навакольля.

Назва рэдагаваць

 
Бог Прона

Расейскія дасьледнікі Ўладзімер Тапароў і Алег Трубачоў лічаць гідронім Проня словам балтыйскага паходжаньня[2][a].

Назва Проня, магчыма, зьвязана з імем паганскага славянскага бога Прона[4].

Ёсьць вэрсія, што старажытная назва ракі Проня — Прапой, той, які мае хуткую плынь, магчыма, гэта слова дало назву гораду Прапойску[5].

Народная вэрсія пра ўтварэньне назвы ракі больш маляўнічая. Паводле паданьня, калісьці жылі дзяўчына Бася і юнак Проня. Яны моцна кахалі адзін аднаго, але бацькі Басі не дазвалялі ёй выйсьці замуж за беднага Проню. Тады маладыя людзі вырашылі бегчы і папрасілі багоў, каб тыя дазволілі ім быць разам. Багі выканалі іх просьбу. І калі ня помнячы сябе ад шаленства бацька кінуўся ў пагоню за ўцекачамі, то выехаўшы на адну з палян, убачыў зьліцьцё дзьвюх рэк — гэта і былі Бася і Проня[6]. Магчыма, што зь дзяўчынай Проняй здарылася іншая неспадзёўка — яна быццам была з цыганскай сям’і і выпадкова ўтапілася, а яе кавалеры назвалі ў памяць аб ёй раку[7].

Населеныя пункты на рацэ рэдагаваць

Гарады рэдагаваць

У месцы ўпадзеньня ў Проню ракі Парасіцы знаходзіцца горад Горкі, у месцы сутокаў Проні з рэкамі Быстрай і Гольшай стаіць мястэчка Дрыбін, ля вусьця — горад Прапойск.

Іншыя населеныя пункты рэдагаваць

У Дубровенскім раёне: в. Ланенка, в. Лосеўка; у Горацкім раёне: в. Радзівонаўка, в. Сава, в. Сенькава, в. Азаравічы, в. Малая Каралёўка, в. Вялікая Каралёўка, в. Кузавіна, в. Старажоўка; у Дрыбінскім раёне: в. Галовічы; у Чавускім раёне: в. Будзіна, в. Скварск, в. Прылёпаўка, в. Пуцькі, в. Старасельле, в. Ключ, в. Загоранка, в. Высокае, в. Петухоўка, в. Дужаўка; у Прапойскім раёне: в. Чырвоная Слабада.

Гідраграфія рэдагаваць

 
Лес часта падступае да самых берагоў ракі

Даўжыня 172 км. Вадазбор 4910 км². Сярэднегадавы выдатак вады ў вусьці 29,5 м³/с. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,5 ‰[8][9].

Цячэ пераважна Аршанска-Магілёўскай раўнінай. Даліна добра распрацаваная, глыбокаўрэзаная, скрынкападобная, у вярхоўі невыразная; шырыня яе ад 0,4—0,6 км у верхняй плыні да 1—2 км у ніжняй. Берагі пераважна стромкія, абрывістыя, у верхняй плыні нізкія і забалочаныя, адкрытыя (вышыня 1—1,5 м, на асобных участках да 7 м), ніжэй за вусьце ракі Басі трапляюцца невялікія тэрасы. Абалона роўная, двухбаковая, сухая, лугавая; шырыня яе 0,25—0,5 км, у вусьці 0,8—1,2 км (на асобных участках звужаецца да 80 м), ніжэй за вусьце ракі Быстрай пашыраецца да 3,8 км.

Жыўленьне Проні зьмяшанае, пераважна сьнегавое[10].

Рэчышча каналізаванае на працягу 19 км: ад вытоку да вусьця ракі Пнёўкі (15 км) і ад паўднёвай ускраіны места Горак уніз плыньню (4 км): на астатнім працягу зьвілістае, каля Горак разгаліноўваецца на некалькі рукавоў[11]. Шырыня ракі ў межань 15—20 м, у ніжняй плыні месцамі да 50 м.

Рака Проня на дзялянцы ад Горак да ўтоку Быстрай цячэ ў бязьлеснай зоне, а ад вёскі Равячына ў вузкім каньёне парослым кустамі. Кусты і вербы схіляюцца над вадой і часта заступаюць шлях, у тым ліку і заваламі. Гэтая дзялянка складае 30 кілямэтраў[11].

Асноўныя прытокі рэдагаваць

Водны рэжым рэдагаваць

Найбольшы ўзровень разводзьдзя звычайна ў пачатку красавіка, сярэдняя вышыня над межанным узроўнем ад 2,8 м у верхнім да 3,8 м у ніжняй плыні. Замярзае ў вярхоўі ў канцы лістапада[8], ніжэй — у 1-й дэкадзе сьнежня[8]; крыгалом у канцы сакавіка — пачатку красавіка[8]. Прымае сьцёк зь сеткі мэліярацыйных каналаў. Улетку магчымы дажджавыя паводкі[8][9] У разводзьдзе затапляецца вадой на 10—40 сутак на глыбіню 0,4 м у верхняй плыні і 1,5— 2,5 мэтраў у ніжняй.

Пры вёсцы Ляцягах Прапойскага раёну на рацэ знаходзіцца гідралягічны пост рачны 1 разраду р. Проня — в. Ляцягі[12].

Флёра і фаўна рэдагаваць

20% водазбору пакрывае лес[9].

З рыб водзяцца шчупак (Esox lucius), верхаводка (Alburnus alburnus), акунь звычайны (Perca fluviatilis), галавень (Leuciscus cephalus), лешч (Abramis brama).

Карысныя выкапні рэдагаваць

Ля ракі вядомы залежы крэйды. Каля вёскі Скварску знаходзяцца радовішчы тугаплаўкіх глінаў і будаўнічых пяскоў[13].

Экалёгія рэдагаваць

У раёне гораду Горак у раку часам зьліваюцца неачышчаныя сьцёкавыя воды з агульнагарадзкіх ачышчальных збудаваньняў, якія забруджваюць раку, што пацьвярджаеца задаволеным пазовам Дзяржаўнай інспэкцыі аховы жывёльнага і расьліннага сьвету пры Прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь да камунальных службаў Горак з прычыны шкоды, нанесенай рыбным запасах ракі Проні ў 2005 годзе[14]. Вада ў раёне Горак брудная[15].

У 2011 годзе саўгас-камбінат «Горкі» забрудзіў раку Проня на працягу амаль 15 кілямэтраў[16].

Гісторыя рэдагаваць

Старажытныя часы рэдагаваць

Абалона ракі Проня была абжытая людзьмі як мінімум з каменнага веку, пра што сьведчаць шматлікія гарадзішчы, разьмешчаныя па яе берагах.

Пры вёсцы Радалмі Чавускага раёну на адгор’ях правага берагу Проні, знаходзіцца гарадзішча зь дзьвюх умацаваных пляцовак. Паўночна-ўсходняя пляцоўка авальная ў пляне, памерамі 30×45 м. З паўночнага боку захаваліся парэшткі некалі высокага вала. Паўночна-заходняя пляцоўка аддзеленая ад першай вузкай глыбокай лагчынай, з боку плято прасочваюцца парэшткі двух валоў і равоў. Памеры пляцоўкі 30×40 м. За валамі, на поўнач гарадзішча, на плято, разьмяшчаўся неўмацаваны пасад-паселішча. Горад Радамля ўпершыню згаданы летапісам ў 1535[17].

Пры вёсцы Высокім Чавускага раёну, на мысе правага берагу ракі Проні, авальнае гарадзішча, памерамі 42×26 м. Паселішча абаронена дугападобнымі валам вышынёй 4 мэтры і ровам. Культурны пласт зьмяшчае ляпную (I тыс. н. э.) і ганчарную старажытнарускую кераміку XI—XIII стагодзьдзяў[17].

На левым беразе Проні пры вёсцы Сянькове знаходзіцца гарадзішча, на паўночны ўсход ад Прапойска — курганны магільнік, у 3,5 км — стаянка каменнага стагодзьдзя і паселішча эпохі Кіеўскай Русі, у 1 км на ўсход яшчэ шэраг стаянак каменнага веку, на правым беразе ў 2 км на поўнач ад в. Завадзь-Віравая курганны магільнік[18].

У гарадзкім парку Прапойску, на стромкім мысе правага берагу ракі Сожу, каля вусьця ракі Проні, старажытнае гарадзішча на Замкавай гары, памерамі 40×90 м. Захаваліся сьляды ўмацаваньняў: вала і рова. Тут знаходзіўся старажытнарускі Прупой (Прапошаск), упершыню згаданы ў грамаце Расьціслава Мсьціславіча ў 1136. Па зьвестках раскопак вал на селішчы ўзьведзены ў XII стагодзьдзі. На поўнач ад гарадзішча прасочваюцца парэшткі неўмацаванага пасаду[19].

Новы час рэдагаваць

 
Бітва пад Лясной. Жан Марк Нацьё (1717)

У 1708 годзе падчас Вялікай Паўночнай вайны ў данясеньні камандуючага корпусам Баўра(ru) маскоўскаму гаспадару Пятру I называецца рака Проня[20]:

 

Сяго верасьня 27 дзень у дарозе, не дайшоўшы да вёскі Бярозаўка, атрымаць ваш царскай вялікасьці ўказ праз Масора Чырыкава, і прыйшоў у тую вёску Бярозаўку, і стаў паміж вёсак Бярозаўка і Ўлукі. І сей ночы перайшоўшы цераз раку Проню, пайду да азначанага месца…

 

28 верасьня 1708 году ў раёне вёскі Лясной на дзялянцы паміж Проняй і Сажом адбылася Бітва пад Лясной, якую Пётар I называў «маці Палтаўскай бітвы»[1].

Падчас Вайны 1812 году Проню францускія войскі фарсіравалі двойчы — у дарозе на Маскву і назад. Пры адступленьні фарсіраваньне ракі адбылося ў раёне вёскі Галовічаў Дрыбінскага раёну[1].

Нямецка-савецкая вайна рэдагаваць

 
Пазыцыйныя баі ў раёне Проні ў кастрычніку 1943 году

Проня войскі Трэцяга Райху занялі ўжо ў сярэдзіне ліпеня 1941 году. 18 ліпеня 1941 году стралковая рота 107-га палка 55-я стралковая дывізія 1-га фармаваньня загінула пры абароне аўтадарожнага моста праз р. Проню ў Прапойску[21].

У Горацкім раёне, у вярхоўях Проні і Мярэі, 12 кастрычніка 1943 году адбыўся першы бой польскай дывізіі імя Тадэвуша Касьцюшкі(ru)[1]. На гэтым месцы пабудаваны мэмарыял, а найбліжэйшая вёска названа Касьцюшкава[1].

У 1943—1944 гадох фронт стаяў на рацэ 9 месяцаў. Страты аднаго савецкага боку толькі на тэрыторыі Чавускага раёну склалі больш за 16 тысячаў чалавек[22]

За час сьнежаньскіх баёў 1943 году на дзялянцы Скварск — Прылёпаўка — Пуцькі 290-я і 385-я стралковыя дывізіі страцілі да 1500 салдат. Прыкладна столькі ж стратаў было з боку немцаў. У гісторыю нямецка-савецкай вайны гэты эпізод увайшоў пад назвай «Прылёпаўскі пляцдарм»[22].

У фарсіраваньні Проні ўдзельнічалі 10-я армія, 49-я армія, 50-я армія, 15 стралковых злучэньняў і далучаныя да іх артылерыйскія, танкавыя, авіяцыйныя і сапёрныя часткі[22].

Турызм рэдагаваць

Рака прадытная для сплаву на байдарках. Падчас падарожжа можна пабачыць найбліжэйшыя славутасьці і палюбавацца маляўнічымі краявідамі навакольля.

У Ланенцы можна ўбачыць Пакроўскую царкву, пабудаваную ў пачатку XX стагодзьдзя[23][24].

Пры вёсках Сянькова, Радамлі і Высокім можна знайсьці старыя гарадзішчы[17][18].

У вёсцы Будзіна стаіць помнік у гонар прарыву абароны часткамі 49 арміі[25].

У вёсцы Кузьмінічах[26] і в. Петухоўка[27] ёсьць брацкія магілы савецкіх воінаў, а ў вёсцы Прылёпаўцы[28] — мэмарыял часоў нямецка-савецкай вайны.

У вёсцы Петухоўцы знаходзіцца помнік прыроды мясцовага значэньня Байкоўскія крыніцы[29][30].

У Горках можна пабачыць Батанічны сад Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі, закладзены ў 1848 годзе паводле праекту А. Кампіёні. На сёньняшні дзень гэты выдатны ляндшафтавы аб’ект налічвае больш за 1000 відаў і разнавіднасьцяў расьлінаў[18][31], яго дэндрарый у 1963 годзе быў абвешчаны Батанічным помнікам прыроды рэспубліканскага значэньня[32]. Цяпер на тэрыторыі Батанічнага саду расьце каля 400 відаў і разнавіднасьцяў дрэў, кустоў, каля паўтысячы лекавых і іншых расьлінаў. У аранжарэі растуць трапічныя і субтрапічныя віды расьлінаў, якіх налічваецца больш за 300[33].

Проня ў культуры рэдагаваць

У літаратуры рэдагаваць

Проні прысьвяцілі вершы Аляксей Пысін[34] і Алесь Корнеў[35]. Яна згадваецца ў рамане Леаніда Левановіча «Бесядзь цячэ ў акіян»[36].

Падзеі твору Ўладзімера Ўсьпенскага «Невядомыя салдаты» («па-расейску: Неизвестные солдаты»), які быў адзначаны[37] Міхаілам Шолахавым, як «найлепшы твор аб Вялікай Айчыннай вайне», а таксама ў кнізе Дзеева і Пятрэнкі «Прастрэляныя кілямэтры»[38] адбываюцца таксама і падчас фарсіраваньня Проні.

У выяўленчым мастацтве рэдагаваць

Мікалай Рыжоў назваў сваю выстаўку «Прыгажуня Проня» і прысьвяціў Проні некалькі сваіх карцін[39], таксама яна намалявана на акварэлі Мікалая Арасланава «Апошні лёд на Проні»[40]. Яўген Зайцаў у 1954 годзе стварыў палатно «Вечар на рацэ Проні»[41].

Заўвагі рэдагаваць

  1. ^ Дасьледнік Іван Ласкоў зьвяртае ўвагу на наступную супярэчлівасьць балтыйскіх этымалёгіяў: «Гідранімія Летувы, Латвіі і Ўсходняй Прусіі такімі дасьледнікамі, як А. Трубачоў і Ў. Тапароў і іх школа, без усякага аналізу абвяшчаецца наскрозь балтыйскай, хоць у большай частцы сваёй з балтыйскіх моваў не разьвязваецца. І знайшоўшы дзесьці такія ж, як у Балтыі, тапонімы, балтафілы сьцьвярджаюць: тут былі балты. Даходзіць да сьмешнага: балты, на погляд іх, сягалі аж да Ўфы — на той падставе, мабыць, што назва Ўфа нагадвае летувіска-латыскае ўпэ 'рака'»[3]

Крыніцы рэдагаваць

  1. ^ а б в г д Проня течет из-за Горок…  (рас.)
  2. ^ Лінгвістычны аналіз гідронімаў Верхняга Падняпроўя
  3. ^ Ласкоў І. Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 14.
  4. ^ Проня  (рас.)
  5. ^ ВСТРЕЧИ ЧЕРЕЗ ГОДЫ И РАССТОЯНИЯ (рас.)
  6. ^ Проня  (рас.)
  7. ^ Мясцовыя легенды і паданні(недаступная спасылка)
  8. ^ а б в г д Проня ў Вялікай Савецкай Энцыкляпэдыі(недаступная спасылка)
  9. ^ а б в Гідрамэтцэнтар Беларусі  (рас.)
  10. ^ Река Проня  (рас.)
  11. ^ а б Описание реки Проня  (рас.)
  12. ^ ПОСТАНОВЛЕНИЕ СОВЕТА МИНИСТРОВ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 23 января 2007 г. № 75  (рас.)
  13. ^ Город Чаусы и Чаусский район  (рас.)
  14. ^ РЕШЕНИЕ Хозяйственного суда Могилевской области от 20.12.2005  (рас.)
  15. ^ река Проня  (рас.)
  16. ^ Рыбалка в Беларуси: проблемы и надежды  (рас.)
  17. ^ а б в Городища в бассейне реки Сож. Часть 2-я
  18. ^ а б в Проня(недаступная спасылка)  (рас.)
  19. ^ Городища в басьсейне реки Сож (рас.)
  20. ^ Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Слаўгарадскага р-на — Мн., 1999. — 592 с.: іл. ISBN 985-6302-15-3
  21. ^ Мемориализация важнейших событий и увековечение памяти героев Великой Отечественной войны (1941—1945 гг.) на Могилевщине (рас.)
  22. ^ а б в Прони кровавые берега  (рас.)
  23. ^ Ланенка, церковь Покровская  (рас.)
  24. ^ Путешествие в прошлое. Фоторассказ  (рас.)
  25. ^ Деревня Будино, памятник в честь прорыва обороны частями 49 армии
  26. ^ Захоронение в деревне Кузьминичи (Кузьминки, Кузьмичи) Чаусского района
  27. ^ Захоронение в деревне Петуховка Чаусского района
  28. ^ История Чаусского района  (рас.)
  29. ^ Экологический туризм: по криницам Чаусского района  (рас.)
  30. ^ Фота ля крыніцы
  31. ^ АГРОЭКОЛОГИЧЕСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ В РЕСПУБЛИКЕ БЕЛАРУСЬ  (рас.)
  32. ^ Путешествие по академии. Фильм 3: Ботанический сад  (рас.)
  33. ^ Белорусская государственная сельскохозяйственная академия  (рас.)
  34. ^ А. В. Пысін. Проня
  35. ^ Святліца. Літаратурны альманах г. Баранавічы
  36. ^ Бесядзь цячэ ў акіян — раман(недаступная спасылка)
  37. ^ 11 октября исполнилось бы 80 лет писателю Владимиру Успенскому (рас.)
  38. ^ Деев В., Петренко Р. Простреленные киломэтры(недаступная спасылка)  (рас.)
  39. ^ Выстава «Прыгажуня Проня» адкрыецца заўтра ў Магілёве(недаступная спасылка)
  40. ^ Акварели Арасланова (рас.)
  41. ^ Я. А. Зайцаў

Літаратура рэдагаваць

  • Блакітная кніга Беларусі: энцыкл / Рэдкал.: Н. А. Дзісько, М. М. Курловіч, Я. В. Малашэвіч і інш.; Маст. В. Г. Загародні. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — ISBN 5-85700-133-1 С. 296—297.
  • Энцыклапедыя прыроды Беларусі: у 5 т. Т. 4: Недалька ― Стаўраліт / Рэдкал.: І. П. Шамякін (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1985. — 598 с.
  • Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил.
  • Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1—2. — Л., 1971.

Вонкавыя спасылкі рэдагаваць

Каардынаты: 53°54′10.21″ пн. ш. 31°00′50.02″ у. д. / 53.9028361° пн. ш. 31.0138944° у. д. / 53.9028361; 31.0138944

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Проня&oldid=2454618»