Копысь

мястэчка ў Беларусі

Ко́пысь — мястэчка ў Беларусі, на левым беразе Дняпра. Уваходзіць у склад Аршанскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 842 чалавекі[1]. Знаходзіцца за 35 км ад Воршы, за 2 км ад чыгуначнай станцыі Копысь (лінія Ворша — Магілёў). Аўтамабільныя шляхі злучаюць мястэчка з Воршай і з шашой Ворша — Магілёў. Рачная прыстань.

Копысь
лац. Kopyś
Замчышча
Замчышча
Герб Копысі Сьцяг Копысі
Першыя згадкі: 1059
Магдэбурскае права: XVI стагодзьдзе
Краіна: Беларусь
Вобласьць: Віцебская
Раён: Аршанскі
Насельніцтва: 842 чал. (2018)[1]
Часавы пас: UTC+3
Тэлефонны код: +375 216
Паштовы індэкс: 211038
СААТА: 2236554000
Нумарны знак: 2
Геаграфічныя каардынаты: 54°19′28″ пн. ш. 30°17′30″ у. д. / 54.32444° пн. ш. 30.29167° у. д. / 54.32444; 30.29167Каардынаты: 54°19′28″ пн. ш. 30°17′30″ у. д. / 54.32444° пн. ш. 30.29167° у. д. / 54.32444; 30.29167
Копысь на мапе Беларусі ±
Копысь
Копысь
Копысь
Копысь
Копысь
Копысь
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Копысь — даўняе магдэбурскае места гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны), колішняя сталіца графства, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага[2].

Гісторыя рэдагаваць

Раньнія часы рэдагаваць

Першы пісьмовы ўпамін пра Копысь як горад Полацкага княства зьмяшчаецца ў Ніканаўскім летапісы і датуецца 1059 годам. У 1116 годзе князь смаленскі Вячаслаў захапіў паселішча.

У сярэдзіне XІІ стагодзьдзя ў Копысі знаходзіўся пункт збору гандлёвага мыта смаленскімі князямі з тавараў, што правозілі Дняпром, карчмарскай даніны з заезных дамоў.

Вялікае Княства Літоўскае рэдагаваць

У першай палове XІV ст. Копысь далучылася да Вялікага Княства Літоўскага[3]. У XІV—XVІІІ стагодзьдзях тут існаваў замак; местам валодалі Астроскія, Радзівілы. У XV—XІХ стагодзьдзях Копысь была цэнтарам мастацкага керамічнага рамяства, гэтак званай «копыскай кафлі»; тут выраблялі ўсе віды дэталяў абліцоўваньня комінаў. У 1508 годзе паселішча ўвайшло ў склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва. У 1597 годзе Крыштап Радзівіл «Пярун» запісаў фундуш на царкву Сьвятой Параскевы Пятніцы[a]. На 1651 год у месьце было 384 двары (зь іх 113 у прадмесьцях), на 1663 год — 17 вуліцаў[3].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Копысі і ваколіцаў ліцьвінамі: «…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин[b]-белорусец ис Копыси, мещанский сын» (1629 год)[5], «копышенин Гришка Мартинов <…> литвина… отпустили за рубеж» (1631 год)[6][7], «…литвин Сенька Иванов в роспросе сказал: из Копоси, посадского человека сын» (1633 год)[8].

За часамі вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1654 годзе мясцовае насельніцтва пад узьдзеяньнем манахаў Куцеінскага манастыра здало места маскоўскім захопнікам. У 1695—1744 гадох места належала да Нойбурскіх маёнткаў; паводле некаторых зьвестак атрымала Магдэбурскае права[3]. У гэты час Копысь мела наступны плян: да замка на захадзе далучаўся Рынак, на якім стаялі 80 крамаў, царква, вадзяны млын; уздоўж дарогі на Воршу месьціліся кальвінскі збор з плябаніяй (збудаваныя ў XVІ стагодзьдзі Крыштапам Радзівілам), Сьвятадухаўскай царква, карчма. Абнесенае астрогам і ўмацаванае гароднямі, места мела 6 брамаў, да якіх вялі галоўныя вуліцы.

У XVІІІ стагодзьдзі Копысь стала сталіцай графства. За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1707 годзе расейскія войскі поўнасьцю спалілі места[3]. На 1759 год тут было 22 вуліцы, 369 двароў; у Аршанскім прадмесьці 135 двароў[3].

Пад уладай Расейскай імпэрыі рэдагаваць

 
Герб, 1843 г.

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Копысь апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам павету (у 1777—1796 і 1802—1861 гадох). У 1778 годзе адбылося зацьверджаньне першага генэральнага пляну Копысі. 16 жніўня 1781 году места атрымала герб: «у зялёным полі чорны заяц»[9]. У Вайну 1812 году Копысь занялі францускія войскі, 12 лістапада тут цераз Дняпро з расейскім войскам перапраўляўся Міхаіл Кутузаў. У 1821 годзе ў месьце адкрылася земская народная вучэльня. На 1825 год у Копысі было 253 жылыя дамы (адзін мураваны, астатнія драўляныя), 6 цэркваў, 2 рэлігійныя ўстановы, 13 піцейных дамоў, 9 крамаў, земская народная вучэльня; на 1842 год — 355 драўляных і 1 мураваны будынак. У 1848 годзе тут пачала працаваць піваварня; у 1874, 1876 і 1877 гадох — кафляныя заводы.

На 1879 год у Копысі было 384 жылыя дамы (зь іх 2 мураваныя), дзейнічалі 7 праваслаўных цэркваў (адна мураваная і 6 драўляных), 2 каталіцкія касьцёлы (мураваны і драўляны), 2 земскія народныя вучэльні (жаночая і мужчынская), паштовая станцыя, 3 заезныя дамы, 8 корчмаў. У канцы ХІХ ст. у месьце мелася 3 камяніцы, 373 драўляныя будынкі; дзейнічалі 7 праваслаўных цэркваў, касьцёл, пратэстанцкая царква, сынагога і некалькі юдэйскіх малітоўных школаў; працавалі мужчынская і жаночая вучэльні, лякарня, аптэка[10]. У 1900 годзе адкрылася Копыская меская вучэльня, якую ў 1913 годзе пераўтварылі на вышэйшую пачатковую вучэльню. На 1911 год у месьце працавалі 15 кафляных заводаў, 4 паравыя млыны, піваварня, крухмальны і вінакурны заводы, лякарня, аптэка; дзейнічалі 7 праваслаўных цэркваў, сынагога, 3 юдэйскія малітоўныя дамы, 2 земскія народныя вучэльні, царкоўнапрыходзкая школа.

Найноўшы час рэдагаваць

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Копысь абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Копысь вярнулі БССР, дзе яна стала цэнтрам раёну (з 1930 году ў Аршанскім раёне). 27 верасьня 1938 году паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу. На 1940 год у Копысі працавалі льнозавод, 2 дахоўчатыя заводы, мэблевая фабрыка, машынна-трактарная станцыя, 2 млыны, сярэдняя, 2 пачатковыя і калгасная школы, кінатэатар, 3 клюбы, лякарня, 3 сталоўкі, 6 крамаў. У Другую сусьветную вайну зь ліпеня 1941 да 27 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

Насельніцтва рэдагаваць

Дэмаграфія рэдагаваць

  • XIX стагодзьдзе: 1825 год — 2265 чал.; 1879 год — 3164 чал.; 1881 год — 3132 чал.[11]; 1897 год — 3384 чал.[12], у тым ліку мяшчанаў 2475, сялянаў 731, шляхты 64, духавенства 18, купцоў 41 чалавек; пісьменных сярод месьцічаў было 39,6%[13].
  • XX стагодзьдзе: 1904 год — 3950 чал.; 1911 год — 5924 чал.; 1960 год — 1833 чал.; 1970 год — 1555 чал.[14]; 1997 год — 950 чал.[15]; 1998 год — 1,2 тыс. чал.[16]
  • XXI стагодзьдзе: 2006 год — 0,8 тыс. чал.; 2009 год — 910 чал.[17] (перапіс); 2016 год — 850 чал.[18]; 2017 год — 847 чал.[19]; 2018 год — 842 чал.[1]

Адукацыя рэдагаваць

У Копысі працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, цэнтар пазашкольнай работы.

Мэдыцына рэдагаваць

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць местачковыя паліклініка і лякарня.

Культура рэдагаваць

Дзейнічаюць дом культуры і бібліятэка.

Забудова рэдагаваць

Вуліцы і пляцы рэдагаваць

Афіцыйная назва Гістарычная назва
? Аршанская вуліца
? Горацкая вуліца
? Рынак пляц
? Шклоўская вуліца[20]

Эканоміка рэдагаваць

 
Мост цераз Дняпро

Прадпрыемствы машынабудаўнічай і будаўнічых матэрыялаў прамысловасьці: керамічны цэх «Воршабудматэрыялы», міні-пякарня, лясьніцтва.

У Копысі знаходзіцца філія раённага камбіната побытавага абслугоўваньня, пошта, прадпрыемствы гандлю.

Турыстычная інфармацыя рэдагаваць

Інфраструктура рэдагаваць

Копысь — традыцыйны цэнтар вытворчасьці мастацкай керамікі[21].

Славутасьці рэдагаваць

  • Замкавы Вал
  • Селішча Пасадзкае

Страчаная спадчына рэдагаваць

  • Збор кальвінскі
  • Капліца Сьвятой Параскевы Пятніцы (XIX ст.)
  • Касьцёл
  • Царква (XIX ст.)
  • Царква Сьвятога Спаса (XVII ст.)

Асобы рэдагаваць

Заўвагі рэдагаваць

  1. ^ НГАБ. Ф. 1731, воп. 1, спр. 33, с. 644
  2. ^ Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя» (Цьвярскі летапіс 1306 году); «литвин родом» пра Даўмонта Пскоўскага («Пролог», напісаны ў Пскове ў канцы XIV ст.[4]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

Крыніцы рэдагаваць

  1. ^ а б в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  2. ^ Ткачоў М. Замкі і людзі. — Мн., 1991. С. 57.
  3. ^ а б в г д ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 134.
  4. ^ Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 200.
  5. ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.
  6. ^ Записки Московского археологического института. Т. 14. — М., 1911. С. 66.
  7. ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 107—108.
  8. ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 442.
  9. ^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 175.
  10. ^ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
  11. ^ Sulimierski F. Kopyś // Słownik geograficzny... T. II. — Warszawa, 1881. S. 388.
  12. ^ БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 416.
  13. ^ Копысь на Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць
  14. ^ Шынкевіч А. Копысь // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 235.
  15. ^ Шынкевіч А. Копысь // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 234.
  16. ^ БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 415.
  17. ^ Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  18. ^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  19. ^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  20. ^ Русецкі Ю. Мастацкая культура Аршанскай зямлі ў канцы X — XIX стагоддзі. — Менск: БелЭн, 2002. С. 54.
  21. ^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі рэдагаваць