Беларуская нумізматыка

Беларуская нумізматыка — тэрытарыяльная галіна нумізматыкі.

Пачаткі

Станаўленьню нумізматыкі як навукі папярэднічаў у гісторыі працяглы пэрыяд зьбіраньня манэт. На землях Беларусі захапленьне манэтамі пашырылася ў 2-й палове XVII стагодзьдзя.

Найперш гэта багатая манэтна-мэдальная калекцыя Радзівілаў у Нясьвіжы, якая існавала ў XVI—XVIII стагодзьдзях.

Мікалай Радзівіл Чорны (1515—1585) меў першую вядомую на землях Беларусі калекцыю манэт у Нясьвіжы. Значную калекцыю складалі скарбы, якія знаходзілі сяляне, апрацоўваючы яго зямлю. Для манэт адмыслова былі зроблены дзьве вялізныя шафы з шуфлядкамі. Усе манэты былі раскладзены па асобных ячэйках, абшытых аксамітам, раскладзеныя ў шуфлядках па краінах і па месту біцьця. У калекцыі пераважна былі манэты ВКЛ і Рэчы Паспалітай — дукаты, талеры, пенязі, шэлегі, арабскія, рымскія, галяндзкія і іншыя грашовыя знакі.

Мікалай Радзівіл Сіротка (1549—1616) працягнуў збор калекцыі. У наноў збудаваным замку ў Нясьвіжу Сіротка зьмясьціў нумізматычную калекцыю ў адмысловым пакоі.

У 1812 годзе, пасьля сыходу францускага войска, расейскія часткі захапілі ў Нясьвіжы сярод іншага 12 209 залатых і срэбраных манэт ды мэдалёў. Усе яны былі перададзены ў 1813 годзе Харкаўскаму ўнівэрсытэту, пры якім у 1807 годзе быў заснаваны музэй.

Крыху меншую, але таксама вялікую і славутую калекцыю старажытнасьцяў мелі Сапегі. Так званы «Сапежынскі збор» у Ружанах меў нумізматычную калекцыю. Потым той збор дзяліўся паміж спадкаемцамі, а асноўная частка перавезена ў Дзярэчын. Пасьля паўстаньня 1831 году калекцыю сканфіскавалі. Далейшы лёс яе невядомы.

Частка з «Сапежынскага збору» трапіла да Ганны Казіміраўны Сапега (па мужы Яблонская) (1728—1800). Тая, жывучы ў Сямяцічах на Гарадзеншчыне, стварыла «Кабінэт натуральнай гісторыі», дзе ў другой зале разам з вырабамі мастацтва была выстаўлена й нумізматычная калекцыя.

Вядома, што Альбэта Агінская (? — пам. 1767) у сваім маёнтку Лучай паміж Глыбокім і Паставамі зьбірала антыкварыят, плаціла сваім сялянам, калі яны знаходзілі ў зямлі старыя рэчы ці манэты.

Мікалай Румянцаў распачаў збор сваёй калекцыі ў пачатку 1820-х гадоў. У лісьце ад 7 лістапада 1821 году ён пісаў, што ў належачым яму Гомелі знайшлі збан са срэбнымі манэтамі Жыгімонта Вазы 1620-х гадоў. У 1822 годзе да калекцыі патрапіў скарб манэтаў Арабскага Халіфату IX—X стагодзьдзя, знойдзены таксама ў Гомелі. Напрыканцы таго самага году да Румянцава патрапіў скарб з-пад Магілёву, які зьмяшчаў арабскія манэты VIII—IX стагодзьдзяў. Тады ж Румянцаў набывае скарб з Трокаў і шукае зьвесткі пра скарб, адкапаны ў Віцебску. У 1825 годзе ўсходняе аддзяленьне Румянцаўскага збору налічвае 950 манэт. У 1828 годзе ў калекцыі 524 антычных грэчаскіх манэт. Па сьмерці Румянцава ў 1826 годзе яго калекцыя трапляе ў казённае ведамства (Санкт-Пецярбург) і ў 1831 годзе выстаўляецца для прагляду. У 1861 годзе калекцыя трапляе ў Маскву, дзе складае аснову Румянцаўскага музэю.

Буйным зьбіральнікам манэт у 1840—1860 гадах быў Яўстах Тышкевіч. Ён перадаў у створаны Віленскі музэй старажытнасьцяў 3072 манэты. Той музэй меў асобны аддзел, дзе выстаўляліся манэты і мэдалі, падзеленыя па дзяржавах. У 1858 годзе нумізматычны збор Віленскага музэю налічваў 3264 манэт (539 антычных, 283 усходніх, 426 расейскіх, 2016 літоўскіх, польскіх і заходнеэўрапейскіх). У 1879 годзе манэт было ўжо 4659 (319 Старажытнай Грэцыі, 160 старажытнарымскіх, 720 ўсходніх, 1318 расейскіх, 2142 літоўскіх, польскіх і заходнеўэрапейскіх) ды 1283 мэдаля.

Юзаф Сьлізень у сярэдзіне XIX стагодзьдзя ў сваім маёнтку Мсьціжы (Барысаўскі павет) сярод іншых старажытных рэчаў меў вялікі збор манэт.

Значную калекцыю манэт меў у 1880—1890-я і Марачэўскі (Вільня), уладальнік маёнтку Хожава Вілейскага павету. Напачатку XX стагодзьдзя — Брадоўскі (Вільня). У 1870—1890-я вельмі актыўна на Міншчыне пачаў зьбіраць манэты Генрых Татур — значная частка яго калекцыі патрапіла ў 1921 годзе ў Беларускі музэй у Вільні.

У той самы час на Міншчыне таксама вядомы вялікі збор Эмэрыка Чапскага, які выпускаў таксама і каталёгі манэт Рэчы Паспалітай. У 1894 годзе частка калекцыі была перавезена ў Кракаў, дзе склала аснову музэю імя Чапскага.

У 1880-х гадох распачаў працу ў Віцебску музэй Вацлава Федаровіча, дзе былі манэты, знойдзеныя ў Віцебскай, Менскай і Магілёўскай губэрнях.

Напрыканцы XIX стагодзьдзя рэгістрацыя і збор манэтных скарбаў паступова пераходзіць да музэяў, якія стварылі ў 1870—1880 гадах пры статыстычных камітэтах Віленскай, Менскай, Гарадзенскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрнях. Багатыя німізматычныя калекцыі мелі Віцебскі царкоўна-археалягічны музэй, Менскі царкоўна-археалягічны музэй.

Нумізматыка ў БССР

Міжваенны пэрыяд

Ліхалецьце Першай сусьветнай вайны, рэвалюцыяў і перасоўваньне па беларускай зямлі розных акупацыйных войскай ня лепшцм чынам спрыяла захаваньню манэтных збораў, ня кажучы ўжо пра вывучэньне і новыя дасьледваньні.

Замежнае войска й проста злодзеі расьцягнулі большасьць збораў. Вядома, напрыклад, што ў 1920 годзе польскае войска вывезла зь Менску Беларускі абласны музэй разам з манэтным зборам.

У 1918 годзе Антон Брадоўскі падараваў частку сваёй калекцыі (4,5 тыс. манэт і мэдалёў) Віцебскаму губэрнскаму музэю.

Пасьля падзелу Беларусі й ўсталяваньня міру ў Заходняй Беларусі й БССР пачаўся падлік захаванага і аднаўленьне страчанага.

Найлепшыя зборы манэт ў Савецкай Беларусі ў міжваенны пэрыяд захоўвалі:

Беларускі Дзяржаўны музэй у Менску (заснаваны 19 лістапада 1922 году на падставе калекцый менскага царкоўна-археалягічнага музэю, менскага гарадзкога музэю, музэяў з Горак, Амсьцілава і Чэрыкава. У 1927 годзе налічваў 14 тысяч манэт, зь якіх 11 тысяч са скарбаў, знойдзеных на землях Беларусі)
Віцебскі абласны краязнаўчы музэй (у лістападзе 1918 году меў перавезены Віленскі вайсковы збор)
Гомельскі абласны краязнаўчы музэй (створаны ў 1919 годзе, з нацыяналізаваных прыватных збораў — аснова калекцыя Паскевічаў)
Магілёўскі абласны краязнаўчы музэй (створаны ў 1919 на падставе былога Магілёўскага царкоўна-археалягічнага музэю і калекцыі беларускага этнографа Еўдакіма Раманавіча Раманава)

У Заходняй Беларусі:

Гарадзенскі гісторыка-археалягічны музэй (заснаваны ў 1922 годзе на падставе калекцыі Юзафа Ядкоўскага. Працягваў працу пасьля ўваходу ў склад Беларусі й пасьля вайны)
Віленскі беларускі музэй

Большасьць са збораў згаданых музэяў загінулі падчас Другой сусьветнай вайны ці былі назаўсёды перавезены ў музэі РСФСР.

Навуковыя нумізматычныя працы ў міжваенны пэрыяд у БССР былі распрацаваныя слаба. Першымі працамі па нумізматыцы лічацца два артыкулы, надрукаваныя у 1927 годзе дырэктарам Беларускага дзяржаўнага музэю Паўлам Харламповічам у Гісторыка-археалягічным зборніку. Адзін артыкул пра праскія грошы XIV—XV стагодзьдзя ў манэтных скарбах, другі — апісваў манэтныя скарбы на землях Беларусі.

Дасюль не надрукаваны нумізматычныя працы Н. Н. Шчакаціхіна. У Дзяржаўным Эрмітажы захоўваюцца два ягоныя рукапісы «Топография кладов с литовскими монетами на территории древнего Литовского государства» (1933—1934) і «Очерк истории литовской монеты 16—17 веков», першая частка (1932—1937). Вядома, што ў 1929 годзе Шчакаціхін падрыхтаваў да друку «Обзор монетных находок Белоруссии за 1926—1928 гг.» ды «Описание монетных находок на территории Минска». Аднак лёс тых прац невядомы.

У Заходняй Беларусі ў 1933 годзе Юзаф Ядкоўскі апісаў на польскай мове скарбы, знойдзеныя ў 1928—1930 гадох.

Пасьляваенны пэрыяд

Нумізматычныя досьледы аднавіліся на Беларусі толькі ў 1960-я гады. Аднак мелі спарадычны характар. Першым сталым дасьледнікам і заснавальнікам сучаснай беларускай нумізматыкі стаўся Валянцін Рабцэвіч. Дзякуючы яму і на падставе яго ўласнай калекцыі ў БДУ быў заснаваны нумізматычны кабінэт.

Сучасны стан

Пасьля абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі ў 1991 годзе грамадзтва пачало праяўляць зацікаўленасьць да беларускай нумізматыкі, як, зрэшты, і да ўсёй гісторыі Беларусі. У СМІ і гістарычных выданьнях пачалі зьяўляцца артыкулы пра грошы ВКЛ. Выдаюцца значныя працы: энцыкляпэдыя «Археалёгія і нумізматыка Беларусі» ў 1993 годзе, значная праца Валянціна Рабцэвіча «Нумизматика Беларуси» зьяўляецца ў 1995 годзе.

Пасьля на нейкі прамежак часу надыходзіць зацішша. І толькі на пачатку XXI стагодзьдзя адбываецца ўздым беларускай нумізматыкі. У «Банкаўскім весьніку» рэгулярна друкуюцца артыкулы, прысьвечаныя манэтам ВКЛ. У 2005 годзе выходзіць першы каталёг-цэньнік «Монеты Великого княжества Литовского, 1492—1707», праз два гады пабачылі сьвет дзьве кнігі на беларускай мове: навукова-папулярная «Манеты беларускай даўніны» Дзьмітрыя Гулецкага і даведнік «Манеты Беларусі да 1707 года» Дзьмітрыя Гулецкага, Аляксандра Грамыкі, Аляксандра Крываручкі. Матэрыялы па нумізматыцы друкуюцца ў энцыкляпэдыі «Вялікае Княства Літоўскае». У Беларусі адбываюцца міжнародныя нумізматычныя канфэрэнцыі. У 2008 годзе выходзіць на прыватную ініцыятыву беларускіх калекцыянэраў кніга «Калекцыйная спадчына Вялікага княства», дзе найбольш друкуецца матэрыялаў па нумізматыцы.

Глядзіце таксама

Нумізматыка

Літаратура

Археалогія і нумізматыка Беларусі: Энцыклапедыя. — Менск: БелЭн, 1993. — 702 с.: іл. ISBN 5-85700-077-7.
Дзьмітры Гулецкі, Аляксандр Грамыка, Аляксандр Крываручка. Манеты Беларусі. да 1707 года: даведнік. — Менск: выд. І.П. Логвінаў, 2007.
Дзьмітры Гулецкі. Манеты беларускай даўніны. — Менск: Беларусь, 2007.
Генадзь Каханоўскі. Вытокі музейнай справы на Беларусі // Беларускі Гістарычны Часопіс №2-1994. С. 79—86
Віктар Какарэка, Ільля Шталенкоў. Монеты Великого княжества Литовского, 1492—1707: каталёг. — Менск: УП «Экоперспектива», 2005.
Валянцін Рабцэвіч. Нумизматика Беларуси. — Мінск: Полымя, 1995.
Иван Синчук. Клады Беларуси: законодательство и практика. Минск : РУП «Минсктиппроект», 2003.
Іван Сінчук. Беларуска-літоўская нумізматычная бібліяграфія 1950—2000. Мінск : ДУ «Нацыянальная бібліятэка Беларусі», 2017.
Павал Харламповіч. Праскія грошы ў беларускіх манэтных скарбах // Гісторыка-археалягічны зборнік №1. — Менск, 1927.
Павал Харламповіч. Манэтныя скарбы, знойдзеныя ў Беларусі // Гісторыка-археалягічны зборнік №1. — Менск, 1927.