Цяцерын
Цяце́рын[1] — вёска ў Беларусі, на беразе Цяцерынскага вадасховішча. Цэнтар сельсавету Круглянскага раёну Магілёўскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 477 чалавек. Знаходзіцца за 9 км на поўдзень ад Круглага, за 31 км ад чыгуначнай станцыі Талачын; каля аўтамабільнай дарогі Бялынічы — Шклоў.
| Цяцерын лац. Ciacieryn | |
 Цяцерынская ГЭС | |
| Краіна: | Беларусь |
| Вобласьць: | Магілёўская |
| Раён: | Круглянскі |
| Сельсавет: | Цяцерынскі |
| Вышыня: | 171 м н. у. м. |
| Насельніцтва: | 477 чал. (2010) |
| Часавы пас: | UTC+3 |
| Тэлефонны код: | +375 2234 |
| Паштовы індэкс: | 213195 |
| Нумарны знак: | 6 |
| Геаграфічныя каардынаты: | 54°9′21.3″ пн. ш. 29°45′40.1″ у. д. / 54.155917° пн. ш. 29.761139° у. д.Каардынаты: 54°9′21.3″ пн. ш. 29°45′40.1″ у. д. / 54.155917° пн. ш. 29.761139° у. д. |
Цяцерын на мапе Беларусі ±   Цяцерын | |
 Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
| |
Цяцерын — даўняе мястэчка гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны), старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага[2].
Гісторыя
рэдагавацьВялікае Княства Літоўскае
рэдагавацьУпершыню Цяцерын упамінаецца ў «Сьпісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх» (1390-я гады)[3]. За вялікім князем Вітаўтам, у 1-й трэці XV ст. паселішча з воласьцю знаходзілася ў валоданьні князя Лугвена (Сямёна) Альгердавіча. У 1430 годзе ўпамінаецца ў акце ўзьвядзеньня Сьвідрыгайлы на сталец ВКЛ. У дакумэнце за 1468 год значыцца «дань медовая Тетеринская» Ануфрыеўскаму манастыру каля Амсьціслава.
У 1501 годзе вялікі князь Аляксандар перадаў двор Цяцерын зь сёламі на рацэ Друці сваёй жонцы Алене. Пазьней ім валодалі князі Мсьціслаўскія, Збараскія, Сапегі (у 1624 годзе ў валоданьні Льва Сапегі[a]), Агінскія. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў мястэчка ўвайшло ў склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва.
Пад уладай Расейскай імпэрыі
рэдагавацьУ выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Цяцерын апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Магілёўскім павеце Магілёўскай губэрні. Расейскія ўлады адабралі мястэчка ў Агінскіх і перадалі фэльдмаршалу Салтыкову. Пазьней яно разам зь некалькімі вёскамі перайшло да Ёсіфа Ліпскага.
На 1846 год у Цяцерыне было 102 двары[4], на 1848 год — 66 двароў. На 1860 год у мястэчку было 78 двароў, дзеялі 3 царквы і юдэйскі малітоўны дом, працаваў бровар. У 1864 годзе расейскія ўлады з мэтай маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага адкрылі ў Цяцерыне народную вучэльню. На 1897 год у мястэчку было 94 двары, дзеялі царква і сынагога, працавалі народная і рамесная вучэльні, царкоўна-прыходзкая школа, фэльчарска-акушэрскі пункт, крэдытнае таварыства, пошта, крама; існавалі аднайменныя маёнтак і млын (5 двароў). У 1912 годзе адкрылася сельская рамесная навучальная майстэрня.
За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Цяцерын занялі войскі Нямецкай імпэрыі[5].
Найноўшы час
рэдагаваць25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Цяцерын абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У сакавіку 1924 году Цяцерын вярнулі БССР, дзе ён стаў цэнтрам сельсавету Круглянскага раёну. На 1926 год у мястэчку было 148 двароў, працавалі школа 1-й ступені, фэльчарска-акушэрскі пункт, бібліятэка, хата-чытальня (з 1924 году), народны дом, крама. У 1928 годзе статус Цяцерына панізілі да вёскі. На 1940 год у вёсцы было 129 двароў. У Другую сусьветную вайну з 1941 да 1944 году Цяцерын знаходзіўся пад акупацыяй Трэцяга Райху
У 1956 годзе ў Цяцерыне збудавалі гідраэлектрастанцыю. На 2001 год у вёсцы было 195 двароў.
Насельніцтва
рэдагавацьДэмаграфія
рэдагаваць- XIX стагодзьдзе: 1826 год — 537 чал.; 1848 год — 541 чал.; 1860 год — 416 чал.; ~1890 год — 356 чал., зь іх 245 праваслаўных, 4 каталікі і 107 юдэяў[6]; 1897 год — 593 чал. у мястэчку Цяцерыне, 31 чал. у маёнтку Цяцерыне і 27 чал. у млыне Цяцерыне
- XX стагодзьдзе: 1926 год — 658 чал.; 1940 год — 632 чал.; 1999 год — 472 чал.
- XXI стагодзьдзе: 2001 год — 483 чал.[7]; 2003 год — 482 чал.[8]; 2010 год — 477 чал.
Інфраструктура
рэдагавацьУ Цяцерыне працуюць сярэдняя школа, лякарня, паліклініка, дом культуры, бібліятэка, камбінат побытавага абслугоўваньня і пошта.
Турыстычная інфармацыя
рэдагавацьСтрачаная спадчына
рэдагаваць- Царква (XVIII ст.)
- Сынагога (XIX ст.)
Заўвагі
рэдагаваць- ^ Аддзел рукапісаў Бібліятэкі Віленскага ўнівэрсытэту. Ф. 4, спр. 34354.
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Магілёўская вобласць: нарматыўны даведнік / І. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. Лемцюговай. — Менск: Тэхналогія, 2007. — 406 с. ISBN 978-985-458-159-0. (djvu). С. 228.
- ^ Ткачоў М. Замкі і людзі. — Мн., 1991. С. 146.
- ^ Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Круглянскага р-на. — Мн.: БелЭН, 1996.
- ^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 435.
- ^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
- ^ Słownik geograficzny... T. XV, cz. 1. — Warszawa, 1900. S. 338.
- ^ Шчарбатаў А. Цяцерына // ЭГБ. — Мн.: 2003 Т. 6. Кн. 2. С. 130.
- ^ БЭ. — Мн.: 2003 Т. 17. С. 199.
Літаратура
рэдагаваць- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17: Хвінявічы — Шчытні. — 512 с. — ISBN 985-11-0279-2
- Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Круглянскага р-на. — Мн.: БелЭН, 1996. — 586, [2] с. ISBN 985-11-0054-4.
- Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын. — 616 с. — ISBN 985-11-0276-8
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880.
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XV, cz. 1: Abablewo — Januszowo. — Warszawa, 1900.