Вікіпэдыя

Гісторыя Горак

Горкі — магдэбурскае места гістарычнай Аршаншчыны, даўняя сталіца графства. За часамі нацыянальна-вызвольнага паўстаньня Горы-Горкі былі адзіным местам колішняга Вялікага Княства Літоўскага вызваленым з-пад расейскага панаваньня. Галоўная мясцовая славутасьць — Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія, адна з найстарэйшых вышэйшых навучальных установаў Беларусі. Захаваўся комплекс яе старых клясыцыстычных карпусоў.

Вялікае Княства Літоўскае рэдагаваць

 
Земляробчы інстытут, 1856 год

Першы пісьмовы ўпамін пра Горкі як сяло ў складзе Горы-Горацкага маёнтку зьмяшчаецца ў Літоўскай мэтрыцы і датуецца 1514 годам. Мясьціна знаходзілася ў валоданьні князя Друцкага-Горскага. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) паселішча ўвайшло ў склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва.

У 1584 годзе Горкі перайшлі да Сапегаў. У 1619 годзе Леў Сапега надаў месту[1] «Статут аб вольнасьцях» і «малое Магдэбурскае права». У гэты час паселішча было цэнтрам маёнтку, тут штогод праводзіліся кірмашы. У 2-й палове XVII стагодзьдзя Юры Станіслаў Сапега меў тытул графа «на Горы-Горках».

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у сакавіку 1659 году жыхары Горак узьняліся на ўзброеную барацьбу з усходнімі захопнікамі і доўга трымалі ў аблозе ў Вялікіх Гарах аддзел маскоўскіх салдатаў. У 1676 годзе ў месьце існавалі праваслаўнае брацтва і школа. Паводле інвэнтару, на 1683 год — 510 будынкаў, 2 прадмесьці (Казімерава Слабада і Зарэчча), 3 Рынкі, працавалі рамесьнікі 28 спэцыяльнасьцяў[1].

За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) Горкі знаходзіліся ў зоне ваенных дзеяньняў. У ліпені — жніўні 1708 году тут разьмяшчаліся расейскія войскі на чале з А. Меншыкавым і Б. Шарамецьцевым. 9 ліпеня — 16 жніўня 1708 году ў Горках спыняўся цар маскоўскі Пётар I. У 1717 годзе мястэчка з ваколіцамі набыў князь А. Меншыкаў і валодаў ім да высылкі ў Сыбір (1727). З 1732 году паселішча было ў валоданьні графа М. А. Патоцкага.

Пад уладай Расейскай імпэрыі рэдагаваць

 
Земляробчы інстытут. Н. Орда, 1877

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Горкі апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Аршанскім павеце. На 1780 у мястэчку дзейнічалі 3 цэрквы і касьцёл. У 1799 у Горках і навакольных вёсках спыняўся расейскі паэт Г. Дзяржавін, які напісаў тут вершы «Горкі», «Млынар», «Вішы» і інш. У кан. ХVIII ст. мясьціна перайшла ў валоданьне графа Л. Салагуба. У 1809 у Горы-Горацкім маёнтку пачала працаваць мануфактура з фарбавальняй. У 1828 за невыкананьне забавязаньня забясьпечваць харчаваньнем армію Кутузава ў вайну 1812 году, расейскі ўрад канфіскаваў маёнтак у Л. Салагуба.

15 жніўня 1840 адбылося ўрачыстае адкрыцьцё Горы-Горацкай земляробчай школы (з 1848 году — Горы-Горацкі земляробчы інстытут). Дзякуючы працы Эдуарда Рэга, прафэсара батанікі, паводле праекту італьянскага архітэктара А. Кампіёні на тэрыторыі інстытуту заснавалі дэндрарый. У 1841 пачала працаваць Горацкая мэтэастанцыя. У 1846 у мястэчку, а ў 1847 у Казімераўскай Слабадзе адкрыліся пачатковыя народныя школы. У 1852 выйшаў першы том «Запісак Горы-Горацкага земляробчага інстытуту». У пэрыёдыку разьмяшчаліся матэрыялы пра працу навучальнай фэрмы, адлюстроўваліся дасягненьні сельскагаспадарчай навукі таго часу. У 1857 у мястэчку ўтварыўся легальны прафэсарска-студэнцкі клюб. Яго ўдзельнікі абмяркоўвалі надзённыя пытаньні і будучую сялянскую рэформу з скасаваньнем прыгоннага права. 26 сьнежня 1861 Горкі сталі цэнтрам павету Магілёўскай губэрні і зноў атрымалі статус места. У 1862 тут сфармавалася падпольная студэнцкая арганізацыя, якая рыхтавалася да ўдзелу ў паўстаньні К. Каліноўскага. У яе склад уваходзілі С. Віскоўскі, В. Дамарацкі, В. Антановіч, Р. Чарвінскі, З. Міткевіч, С. Дымкевіч і іншыя. Яны разам зь іншымі студэнтамі адкрылі для сялянскіх дзяцей народную школу, выкладаньне ў якой вялося на беларускай мове. 21 красавіка 1862 паўсотні студэнтаў зладзілі ў фальварку Шыманоўка палітычную акцыю, у часе якой сьпявалі патрыятычныя і рэвалюцыйныя песьні. 24 красавіка 1863 аддзел Л. Зьвяждоўскага, паплечніка К. Каліноўскага, вызваліў места з-пад расейскага панаваньня, але неўзабаве царскія карнікі здушылі выступленьне. У 1864 за ўдзел мясцовых студэнтаў і выкладнікаў у паўстаньні расейскія ўлады зачынілі земляробчы інстытут і перавялі яго ў Санкт-Пецярбург.

 
Панарама мястэчка, 1882

27 жніўня 1867 адбылося афіцыйнае зацьверджаньне гербу Горак: «у залатым полі тры чорныя горкі, з кожнага вырастае адзін зялёны колас»[2]. У 1873 у ваколіцах места каля вёскі Пнёўшчына на правым беразе ракі Лядня, на складзеным з камянёў кургане быў знойдзены гранітны валун пірамідальнай формы з рунічнымі ці фінікійскімі надпісамі: «Помнік Ваала. Тут мы яго выдзеўбалі (высеклі)». У 1881 на земскія сродкі праклалі два масты праз Парасіцу і Проню. У кан. XIX ст. у Горках зьявіліся паштовая станцыя, аптэка, пачаў працаваць чыгуналіцейны завод, мэтэастанцыя. У 1902 у месьце арганізаваная першая сацыял-дэмакратычная група. На 1904 у Горках працавалі 10 гатэляў і нумароў, 7 заезных дамоў, 5 шынкоў, харчэўняў і чайных. Вуліцы асьвятляла 45 ліхтароў. Дзейнічалі прыватная бібліятэка, таварыства дапамогі бедным, прыватная друкарня, чатыры царквы, пры адной зь якіх — школа граматы (царкоўна-прыходзкая начатковая школа). Падобная школа абслугоўвала і жыдоўскае насельніцтва. 16 студзеня 1905 у мірнай дэманстрацыі супраць расейскага царызму забітыя горацкія навучэнцы Ф. Ярафееў і П. Бруцэр. У 1917 узьнікла Сэкцыя вучняў горацкіх сельскагаспадарчых школаў, якая займалася вывучэньнем беларускай мовы, пашырэньнем цікавасьці мясцовага насельніцтва да нацыянальнай культуры, ладзіла выступы моладзевага тэатра.

Найноўшы час рэдагаваць

25 сакавіка 1918 згодна з Трэцяй Устаўной граматай Горкі абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 у адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР[3], аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР (у Гомельскай, а з 1922 — у Смаленскай губэрні). 7 красавіка 1919 горацкія сярэднія сельскагаспадарчыя ўстановы рэарганізаваныя ў Горацкі сельскагаспадарчы інстытут. 10 кастрычніка 1919 пачала працаваць моладзевая арганізацыя Беларуская сэкцыя студэнтаў. Яна мела на мэце пашыраць сьвядомасьць паміж беларусамі, знаёміць зь літаратурай, тэатральнымі творамі, гісторыяй, культурным і эканамічным становішчам Беларусі і дапамагаць беларускаму нацыянальнаму руху. У 1921 збудаваны будынак чыгуначнай станцыі «Беларускія Горкі» (з 1930 году — «Пагодзіна»). У 1924 Горкі вярнулі БССР, дзе яны сталі цэнтрам раёну. У 1925—1929 у БДСГА выкладаў Ян Серада, у 1926—1928 — Максім Гарэцкі. 28 лістапада 1925 места наведалі народныя пісьменьнікі Янка Купала і Якуб Колас. У 1926 у Горках жыў і працаваў загадчыкам катэдры беларускай мовы, літаратуры і гісторыі БДСГА Максім Гарэцкі. 22 кастрычніка 1930 выйшаў першы нумар раённай газэты «Ленінскі шлях».

У 1930-я было брутальна перапынена рэлігійнае жыцьцё ў Горках. На загад камуністычных уладаў былі зьнішчаныя старадаўнія драўляныя цэрквы і зачынены мураваныя, Сьвята-Мікалаеўская царква была перабудавана ў Акадэмічную бібліятэку, а слабадзкая Спаса-Ўзьнясенская царква была перароблена ў склад, апошняя аднавіла сваю дзейнасьць у час нямецкай акупацыі і дзейнічае па сёньня. У Другую сусьветную вайну з 12 ліпеня 1941 да 26 чэрвеня 1944 Горкі знаходзіліся пад нямецкай акупацыяй.

У 1948 сельскагаспадарчы інстытут рэарганізавалі ў Беларускую сельскагаспадарчую акадэмію. 5 жніўня 1959 адкрылася паветраная лінія Горкі — Менск, пачаў працаваць аэрапорт. У 1967 на рацэ Парасіца стварылі першае ў месьце штучнае возера. У 1975 у Горках збудаваны мэмарыял «Тужлівая маці», ля яго запалены «Вечны агонь». У 1984 заснаваны Горацкі раённы гісторыка-этнаграфічны музэй. У 1987 пачаў працаваць мескі стадыён. У кан. 1980-х арганізаваны незалежны «Клюб выбаршчыкаў» начале зь Я. Мажугіным. У 1999 выйшаў першы нумар прыватнай горацкай газэты «Региональные ведомости». У 2007 пачаў працу сайт www.horki.info. У 2009 выйшаў першы нумар агульнапалітычнай газэты «УзГорак».

Галерэя рэдагаваць

Места рэдагаваць

  • Горкі на старых здымках
  •  
    Вуліца Амсьціслаўская
  •  
    Вуліца Аршанская
  •  
    Вуліца Аршанская
  •  
    Вуліца Паштовая
  •  
    Рынак
  •  
    Пляц Сынагогальны. Сынагога
  •  
    Меская ўскраіна
  •  
    Зарэчча

Казімераўская Слабада рэдагаваць

  • Казімераўская Слабада
  •  
    Царква
  •  
    Царква
  •  
    Вуліца
  •  
    Вуліца

Інстытут рэдагаваць

  • Сельскагаспадарчая акадэмія (Земляробчы інстытут)
  •  
    да 1918
  •  
    1925
  •  
    1916
  •  
    1910-я
  •  
    да 1918
  •  
    С. Юркоўскі, да 1900
  •  
    С. Юркоўскі, да 1900
  •  
    С. Юркоўскі, да 1900
  •  
    С. Юркоўскі, да 1900
  •  
    С. Юркоўскі, да 1900
  •  
    С. Юркоўскі, да 1900
  •  
    С. Юркоўскі, да 1900
  •  
    да 1918
  •  
    1930-я
  •  
    1930-я
  •  
    1930-я

Крыніцы рэдагаваць

  1. ^ а б Ліўшыц У. Горкі // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 546.
  2. ^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 151.
  3. ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

Літаратура рэдагаваць

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Гісторыя_Горак&oldid=2324176»