Тадэвуш Рэйтан
Тадэ́вуш Рэ́йтан (1741, маёнтак Грушаўка Наваградзкага павету, хрост давершаны 20 ліпеня 1742 у Ляхавічах — 8 жніўня 1780) — вайсковы і палітычны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага.
.jpg) Тадэвуш Рэйтан | |
 Герб Рэйтан | |
| Асабістыя зьвесткі | |
|---|---|
| Нарадзіўся | 20 жніўня 1742[1] |
| Памёр | 8 жніўня 1780[1] (37 гадоў) |
| Пахаваны | |
| Род | Рэйтаны |
| Бацькі | Дамінік Міхаіл Рэйтан Тэрэза з Валадковічаў |
| Дзейнасьць | палітык |
| Подпіс | 
|
- Вікіпэдыя мае артыкулы пра іншых асобаў з прозьвішчам Рэйтан (неадназначнасьць).
Тадэвуш Рэйтан — актыўны ўдзельнік «падзельнага» сойму Рэчы Паспалітай, які разам зь нешматлікімі іншымі пасламі рашуча процідзеяў анэксіі зямель дзяржавы[2].
Біяграфія
рэдагавацьПаходжаньне, адукацыя і кар’ера
рэдагавацьПаходзіў зь літоўскага шляхецкага роду Рэйтанаў гербу ўласнага, сын Дамініка Міхала, падкаморага наваградзкага, і Тэрэзы з Валадковічаў, унук Міхала, скарбніка мазырскага. Меў брата Міхала, пісара земскага наваградзкага, быў траюрадным братам Тадэвуша Касьцюшкі[3]. Маці паходзіла з старажытнага беларускага шляхецкага роду. Яе родны дзядзька, Фэліцыян Валадковіч, быў мітрапалітам Уніяцкай царквы ў Рэчы Паспалітай.
Нарадзіўся ў 1740 годзе, 20 ліпеня 1742 году бацькі давяршылі яго хрост[4].
Навучаўся ў езуіцкім калегіюме (Нясьвіж або Наваградак), служыў у прыватным войску Радзівілаў. Паводле некаторых зьвестак, браў удзел у Барскай канфэдэрацыі[2].
З мастацкага твору Генрыка Жавускага вынікае, што скасаваў заплянаванае вясельле, калі пабачыў у доме сваёй нявесты партрэт маскоўскага гаспадара Пятра I.
«Падзельны» сойм
рэдагавацьШляхецкі соймік Наваградзкага ваяводзтва 22 сакавіка 1773 году абраў Тадэвуша Рэйтана паслом на сойм 1773—1775 гадоў, дзе плянавалася зацьвердзіць першы падзел Рэчы Паспалітай. Разам з пасламі ад Наваградзкага павету Самуэлем Корсакам і ад Менскага павету Станіславам Багушэвічам(be) спрабаваў сарваць сойм, каб не дазволіць зацьверджаньня падзелу дзяржавы.
Чатыры дні разам з аднадумцамі (амаль выняткова зь Вялікага Княства Літоўскага) не дазваляў маршалку А. Панінскаму ўзначаліць сойм. Сваю пазыцыю паслы абгрунтоўвалі законнымі падставамі: гэтае паседжаньне сойму паводле чаргі мусіла праходзіць у Горадні, а не ў Варшаве, а маршалкам яго мусіў быць ліцьвін, а не паляк. Апроч таго, сойм склікаўся не як канфэдэрацкі, а як звычайны, і пачынаць яго пад знакам канфэдэрацыі было незаконна[5].
Спачатку прарасейскія сілы ўпрошвалі Тадэвуша Рэйтана, каб саступіў. Потым хацелі, як і іншых, падкупіць грашыма. Урэшце, канфэдэрацкі суд прыняў пастанову пазбавіць яго «маёмасьці і гонару» і выгнаць з краіны. Аднак прадстаўнік Наваградзкага павету застаўся непахісным.
.jpg)
Асабліва драматычны характар падзеі набылі ў часе патрыятычнай прамовы Самуэля Корсака, у якой той выкрываў паслоў-здраднікаў. Не чакаючы заканчэньня выступу, яны пачалі выходзіць з залі. У адказ Тадэвуш Рэйтан лёг крыжом перад выхадам і закрычаў:
|
Забіце мяне, затапчыце, але не забівайце Бацькаўшчыны! | 
|
На наступны дзень расейскі амбасадар Штакельбэрг выставіў каралю і вялікаму князю Станіславу Аўгусту Панятоўскаму ўльтыматум: альбо безумоўнае падпарадкаваньне, альбо ўвядзеньне ў Варшаву 50-тысячнага расейскага войска.
Маніфэст
рэдагаваць.jpg)
Канфэдэрацкі суд пагражаў Тадэвушу Рэйтану крымінальным пакараньнем і канфіскацыяй маёнтку, адначасна яго спрабавалі купіць за грошы, але наваградзкі дэпутат не саступіўся сваім прынцыпам і поглядам. 1 сьнежня 1773 году склаў маніфэст, дзе канстатаваў нелегітымнасьць канфэдэрацыі і трактатаў аб падзеле Рэчы Паспалітай.
Дзякуючы супраціву паслоў пераважна зь Вялікага Княства Літоўскага іншыя краіны даведаліся, што ў Рэчы Паспалітай няма «агульнай згоды» на падзел. Па завяршэньні сойму Тадэвуш Рэйтан вярнуўся ў Грушаўку, дзе дапісваў «Дыярыўш майго пасольства» (зьнік у пазьнейшыя часы).
У літаратуры сустракаюцца розныя зьвесткі датычна сьмерці Тадэвуша Рэйтана. Паводле гісторыка Зьмітра Юркевіча, у пачатку жніўня 1780 году зь візытам пашаны ў сядзібу Рэйтанаў завітаў расейскі генэрал. Ім мог быць генэрал Іван Міхельсон, які ў тыя часы, паводле наяўных судовых справаў, бываў у Наваградзкім ваяводзтве. За год да гэтага ён набыў у Міхала Рэйтана фальваркі вакол места Невеля на Полаччыне. Убачыўшы, што брат гасьцінна прымае ў Грушаўцы прадстаўніка ворагаў, Тадэвуш Рэйтан пачаў гнаць таго з двара. Відаць, спалоханыя сваякі гвалтам зачынілі Тадэвуша Рэйтана ў цагляным флігелі — «мураванцы», у якім той жыў па вяртаньні з сойму. Пабіўшы шыбы, Тадэвуш Рэйтан паспрабаваў вырваць краты, але вырвацца ня змог. Прытым ён моцна скалечыўся, ад чаго і памёр на другі дзень здарэньня 8 жніўня 1780 году (таксама існуе міт, нібы ён скончыў жыцьцё самагубствам, які ня мае дакумэнтальных падставаў[6]). Напярэдадні сьмерці Тадэвуш Рэйтан спавядаўся ксяндзу, якога, як пісала з словаў сьведкі пляменьніца Салямэя Рэйтан, «да апошняй хвіліны трымаў за руку»[6].
Спачыў у касьцёле места Ляхавічаў. Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) у 1867 годзе ўлады Расейскай імпэрыі гвалтоўна адабралі касьцёл ў каталікоў і перарабілі яго пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы). У 1966—1967 гадох савецкія ўлады зруйнавалі гэты будынак. Існуе здагадка, што ў 1867 годзе труну Тадэвуша Рэйтана маглі перапахаваць на мескіх могілках[6].
Памяць
рэдагавацьЯшчэ сучасьнікі лічылі Тадэвуша Рэйтана нацыянальным героем[2]. Чатырохгадовы сойм 1788—1792 гадоў абвясьціў яго «вартым нацыянальнай жалобы», а ягоныя дзеяньні — «узорам для перайманьня».
У наш час у Беларусі і Польшчы Тадэвуш Рэйтан лічыцца прыкладам патрыятызму і самаадданасьці. Яму прысьвячаюцца шматлікія мастацкія творы, у тым ліку аповесьці Генрыка Жавускага, карціна Яна Матэйкі «Рэйтан» (1864—1866), нарыс Юльяна Нямцэвіча «Жыцьцё Тадэвуша Рэйтана» (1818) ды іншыя. Тадэвуша Рэйтана ўславіў Адам Міцкевіч у сваёй паэме «Пан Тадэвуш».
У сярэдзіне XIX стагодзьдзя ў Грушаўцы паставілі бюст Тадэвушу Рэйтану (цяпер у Нацыянальным музэі ў Кракаве), у 1993 годзе — мэмарыяльны знак. У 1997 годзе ў Ляхавічах прайло рэгістрацыю грамадзкае аб’яднаньне «Гістарычнае аб’яднаньне „Тадэвуш Рэйтан“» (цяпер не існуе). У 2013 годзе куратарская група фэстывалю «Дах» заснавала Арт-суполку імя Тадэвуша Рэйтана.
Галерэя
рэдагавацьМалярства
рэдагаваць- Творы малярства
-
Невядомы мастак, 1751—1775 гг. -
Невядомы мастак, XVIII ст. -
Невядомы мастак, каля 1800 г. -
Т. Мельцарэвіч, 1840 г.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Графіка
рэдагаваць- Графічныя партрэты
-
У. Аляшчынскі, 1836 г. -
J. Hopwood, 1839—1841 гг. -
А. Аляшчынскі, 1839—1842 гг. -
Невядомы мастак, каля 1830 г.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Крыніцы
рэдагаваць- ^ а б Tadeusz Reytan (Rejtan, Reyten) h. własnego // Польскі біяграфічны інтэрнэт-слоўнік (пол.)
- ^ а б в ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 528.
- ^ Юркевіч З. Рэйтан і Касцюшка — браты, Наша Ніва, 1 лютага 2017 г.
- ^ Зьміцер Юркевіч. Помнікі тваёй краіны // Ігуменскі тракт. — 17 верасьня 2013. — № 30 (45). — С. 6.
- ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Вільня, 2002.
- ^ а б в Журавлевич С. Миллион евро для Грушевки: райисполком получил грант на реставрацию усадьбы Тадеуша Рейтана, TUT.BY, 12 лістапада 2017 г.
Літаратура
рэдагаваць- 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць- Уладзімер Арлоў (08.08.2006) Імёны Свабоды: Тадэвуш Рэйтан. Радыё Свабода. Праверана 26 студзеня 2011 г.
- Генрык Жавускі. Тадэвуш Рэйтан (з «Успамінаў пана Севярына Сапліцы, парнаўскага чэсьніка»). Беларуская электронная бібліятэка. Праверана 26 студзеня 2011 г.
- Зміцер Юркевіч, арт-суполка імя Тадэвуша Рэйтана. Помнікі тваёй краіны // Зьвязда, 17 верасьня 2013 г. Праверана 4 лістапада 2013 г.
- Фільм: «Обратный отсчёт. Тадеуш Рейтан: Белорусский Дон Кихот»
- Рэйтан. Перазагрузка Звязда, 20.01.2015