Савецкая рэспубліка

Формы дзяржавы
Палітычныя рэжымы
	Дэмакратыя; Імітацыйная · Лібэральная · Прадстаўнічая · Прамая Аўтарытарызм; Карпаратыўны · Дататалітарны · Посткаляніяльны Таталітарызм;
Формы дзяржаўнага ладу
	Унітарная дзяржава · Фэдэрацыя · Канфэдэрацыя; Садружнасьць · Пратэктарат · Асацыяваная дзяржава · Дамініён · Кондамініюм · Імпэрыя · Гегемон · Джамахірыя;
Формы дзяржаўнага кіраваньня
	Манархія; Абсалютная · Саслоўна-прадстаўнічая · Канстытуцыйная · Дуалістычная · Фэадалізм · з рэспубліканскімі элемэнтамі · Ангельскі абсалютызм Рэспубліка; Парлямэнцкая · Прэзыдэнцкая · Зьмяшаная · Супэрпрэзыдэнцкая · Савецкая · Дырэкторыя · Тэакратычныя
	Іншае Гібрыдны рэжым · Тэхнакратыя · Матрыярхат · Патрыярхат · Дэвалюцыя · Аўтакратыя · Дыктатура · Ваенная дыктатура · Таталітарызм · Тыранія · Ваенна-бюракратычны рэжым · Расавая квазідэмакратыя · Султаніцкі рэжым · Інфармацыйная аўтакратыя · Анархія · Анархізм · Вольная асацыяцыя · Безьдзяржаўнае грамадзтва · Арыстакратыя · Анакратыя · Герантакратыя · Клептакратыя · Крытархія · Мэрытакратыя · Ноакратыя · Партыкратыя · Плутакратыя · Тэхнакратыя · Тэакратыя · Дэспатызм
	рэд · пр · разм

Саве́цкая рэспу́бліка (па-расейску: советская республика) — форма дзяржаўнага кіраваньня, характэрная для савецкіх рэспублік, якія ўтваралі бальшавікі. Утварала сабой псэўдадэмакратычную форму рэспублікі (Беларуская ССР, Украінская ССР, Грузінская ССР і іншыя).

Асновай улады ў такіх рэспубліках былі Саветы. Савецкая ўлада паводле ленінізма — праўленьне працоўных мас, неабходнае для пабудовы сацыялізма .

Фармальна савецкая рэспубліка характэрызуецца наступнымі прыкметамі:

з 1905 па 1936 гады Саветы фармаваліся праз працоўныя калектывы (фабрык і заводаў, з 1917 году таксама рот і караблёў), а не паводле тэрытарыяльнага прынцыпу (як у парлямэнт);
адзіная сыстэма органаў дзяржаўнай улады ў асобе саветаў, якія дзейнічаюць на непрафэсійнай аснове: Саветы рабочых дэпутатаў, Саветы салдацкіх дэпутатаў, Саветы сялянскіх дэпутатаў, Саветы матроскіх дэпутатаў, Саветы парабкавых дэпутатаў; Саветы дэпутатаў працоўных; Саветы народных дэпутатаў;
адсутнасьць адрозьненьняў паміж дзяржаўнымі органамі й органамі мясцовага самакіраваньня (адсутнасьць самога паняцьця «мясцовае самакіраваньне»);
не прызнаецца прынцып падзелу ўладаў: Саветы ажыцьцяўляюць як прадстаўнічую (заканадаўчую), так і выканаўчую ўладу (непасрэдна або праз свае выканаўча-распарадчыя органы);
часьцей за ўсё адсутнічаюць аднаасобны кіраўнік дзяржавы й органы канстытуцыйнага нагляду;
дэпутаты саветаў фармальна адказныя перад сваімі выбарнікамі, зьвязаныя іх наказамі й могуць быць адкліканыя.

Характэрыстыка

Для дадзенага тыпу праўленьня асноватворнымі (фармальна) зьяўляюцца наступныя рысы:

Прынцып падзяленьня ўлады не прызнаецца, так як кіруючая ў грамадзтве марксісцка-ленінская тэорыя адпрэчвала гэты прынцып, як ігнаруе клясавую прыроду дзяржавы;
Дзейнічае прынцып дэмакратычнага цэнтралізму;
Функцыі парлямэнта выконваюць або самі Саветы, або іх палаты;
Функцыі кіраўніка дзяржавы выконваюць калегіяльныя органы — Прэзыдыюмы саветаў (у Саюзе ССР — Усесаюзнага й рэспубліканскага ўзроўняў);
Дзейнічае імпэратыўны дэпутацкі мандат — дэпутаты падсправаздачныя насельніцтву й могуць быць ім адкліканы ў выпадку неапраўданьня даверу;
Няма адрозьненьня паміж дзяржаўнымі органамі й органамі мясцовага самакіраваньня (у тэорыі й дзяржаўнай практыцы Савецкай Рэспублікі само паняцьце «мясцовае самакіраваньне» не ўжываецца);
Функцыі кіраўніка ўрада выконваюць калегіяльныя органы — бюро або Прэзыдыюмы Саветаў Народных камісараў, альбо Саветаў міністраў;
Функцыі кіраўніка заканадаўчай улады выконваюць калегіяльныя сьпікеры — прэзыдыюмы саветаў або Зьездаў Саветаў;
У Саветы абіраюцца й беспартыйныя, часам іх было больш, чым партыйных.

Ленін аб савецкай уладзе

Ленін аб савецкай уладзе ў прамове Што ёсьць савецкая ўлада?

Сутнасьць яе (…) складаецца ў тым, што (…) цяпер кіруюць дзяржавай, прытым у масавым ліку, як раз тыя клясы, якіх капіталізм прыгнятаў.
…улада дзяржавы пабудавана ў нас у Расеі такім чынам, што толькі рабочыя, толькі працоўныя сяляне, выключаючы эксплюататараў, складаюць масавыя арґанізацыі — Саветы, і гэтым саветам перадаецца ўся дзяржаўная ўлада.

…яна дае магчымасьць пераходзіць да сацыялізму. Савецкая ўлада ёсьць шлях да сацыялізму, знойдзены масамі працоўных і таму — верны, і таму-непераможны.

Віды савецкіх рэспублік

Савецкія рэспублікі можна падпадзяліць на 3 групы:

Савецкія рэспублікі, у якіх вышэйшы орган улады — Зьезд саветаў. У прамежках, паміж зьездамі дзейнічаюць Цэнтральны Выканаўчы камітэт (па сутнасьці — Вярхоўны Савет) і Савет народных Камісараў, які фармуецца ЦВК. Дэпутаты Цэнтральнага Выканаўчага камітэта выбіраюцца зь ліку дэлегатаў Зьезда саветаў. Народныя камісары прызначаюцца зь ліку дэпутатаў ЦВК. Такім чынам, сыстэма саветаў фармавалася шляхам шматступеневых выбараў. Прыклады такіх рэспублік: СССР (да 1936 году), БНСР, Літбел, Рэспубліка Іскалату (Савецкая Латвія)^[1] і г. д. Удзельнічаць у выбарах у такіх рэспубліках мог толькі працоўны народ. Саветы складаліся зь беспартыйнага народа й бальшавікоў.
Савецкія рэспублікі, у якіх вышэйшы орган улады — Вярхоўны Савет. Ён і Саветы ўсіх узроўняў абіраюцца наўпрост народам (усім народам, так як да 1936 году сацыялізм лічыўся пабудаваным і «шкодных» элемэнтаў ужо не было). Савет Народных Камісараў / Савет Міністраў фармуецца Вярхоўным Саветам. Народныя камісары / міністры прызначаюцца зь ліку дэпутатаў Вярхоўнага Савета. Прыклады такіх савецкіх рэспублік: СССР (1936—1989) і Тувінская Народная Рэспубліка.
Савецкія рэспублікі, у якіх адзіным вышэйшым органам улады зьяўляліся Саветы. Кіраўніком дзяржавы зьяўляецца ягоная старшыня (або старшыня яго прэзыдыюма), а ўрадам — выканаўчы камітэт. Такая прылада абумоўлена малым тэрытарыяльным памерам. Прыклады такіх савецкіх рэспублік: Рэспубліка Найсаара, Тарнабжэская Рэспубліка, Лабінская Рэспубліка, Савецкі Лімэрык і г. д.

Крытыка рэалізацыі савецкіх рэспублік у СССР

Выбарчае заканадаўства СССР меркавала спаборны характар выбараў у Саветы: абмежаваньні колькасьці вылучаемых кандыдатаў у адной акрузе не існавала, быў вызначаны парадак правядзеньня перабалатаваньня двух кандыдатаў, якія набралі найбольшую, але не абсалютную большасьць галасоў, для ўдзелу ў паўторным галасаваньні. Аднак да 1989 году выбары былі, як правіла, безальтэрнатыўнымі. Па некаторых высновах, рады не валодалі рэальнай уладай^[2] і што манаполія на ўладу ў краіне фактычна належала наменклатуры. Разам з тым, ва ўмовах аднапартыйнай сыстэмы ў СССР, абірацца ў Саветы мелі права ВЛКСМ, прафсаюзы, а таксама любыя грамадзкія арґанізацыі. А да сярэдзіны 1918 году (да бунту Левых эсэраў, гэта значыць задоўга да абмяркоўванага тут СССР) існавала шматпартыйная сыстэма.

Існавала таксама тэндэнцыя павелічэньня колькасьці беспартыйных дэпутатаў. Так напрыклад на I Зьезьдзе Саветаў СССР беспартыйных было ўсяго 5,7%, а ўжо на III Зьезьдзе Саветаў СССР беспартыйных было 20,4%^[3]; у Вярхоўным Савеце СССР I скліканьня беспартыйных было менш 1/5, а ў Вярхоўным Савеце СССР VIII скліканьня — ужо 54% беспартыйных.

Гісторыя

Лютаўская рэвалюцыя

У Расейскай імпэрыі наступіла крыза. Бальшавікі гэтым скарысталіся, і пачалі паўстаньне, у выніку якога Расея была падзелена на Расейскую рэспубліку, а бальшавікі пачалі рыхтавацца да зьмены ўлады.

Кастрычніцкі пераварот

25 кастрычніка (7 лістапада) 1917 году прайшоў пераварот, у выніку якога была абвешчана РСФСР. У 1918 годзе бальшавіцкія рэспублікі былі ўтвораны на тэрыторыі БНР, УНР і краін Цэнтральнай Азіі. Гэтыя рэспублікі праіснавалі да 1991 году за межамі СССР.

Крыніцы

^ Першая рэспубліка (рас.)
^ Джылас М. Новый класс (рас.)
^ Расейская імпэрыя — Параўнальны аналіз дэлегатаў I, II, III Усезьвязнага зьездаў Архіўная копія ад 2012-11-26 г. (рас.)

Вонкавыя спасылкі

У. І. Ленін, Што ёсьць савецкая ўлада? (анг.) ў «Вікікрыніцах»

[1] Першая рэспубліка (рас.)

[2] Джылас М. Новый класс (рас.)

[3] Расейская імпэрыя — Параўнальны аналіз дэлегатаў I, II, III Усезьвязнага зьездаў Архіўная копія ад 2012-11-26 г. (рас.)

[1]

[2]

[3]