Гомон (1884)

«Гомон» (Ѓоман) — першая нелегальны часопіс на беларускай і расейскай мовах. Выйшла ўсяго толькі два нумары часопіса — № 1 (люты-сакавік 1884 г.) і № 2 (15 лістапада 1884 г.), а тыраж быў абмежаваны.

Гомон
Адрас	Менск
Выдавец	Гоман
Дата заснаваньня	1884
Дата закрыцьця	1884
Мова	беларуская, расейская

Гісторыя

Гісторыя часопіса «Гомон» зьвязана з групай прыхільнікаў арганізацыі «Народная воля» — ураджэнцаў беларускіх губэрняў, асяродкі якой паўсталі ў розных унівэрсытэцкіх гарадах Расейскай імпэрыі, але найбольш выразна дзейнічалі ў Санкт-Пецярбургу. У пачатку 80-х гадоў частка радыкальна настроеных пецярбурскіх студэнтаў — выхадцаў зь Беларусі спрабавала незалежна ад Выканаўчага камітэта «Народнай волі» ўзяць на сябе кіраўніцтва нелегальнымі гурткамі, якія існавалі на радзіме. Праграмныя дакумэнты, якія характарызыюць іх погляды: «Гоман» — орган беларускай народніцкай групы, два нумары якога выйшлі ў 1884 годзе й дзьве гектаграфаваныя запіскі: «Лісты аб Беларусі» і «Пасланьне да землякоў-беларусаў», аўтараў якіх паліцэйскія чыноўнікі адносілі да беларускай арганізацыі. Два апошнія дакумэнты разам з «Гоманам» даюць магчымасьць з большай паўнатой і дакладнасьцю меркаваць аб поглядах беларускіх народнікаў і аб існаваньні сярод іх розных плыняў. «Лісты пра Беларусь» задуманы аўтарамі як сэрыя зваротаў да беларускай інтэлігенцыі. Кожны зь лістоў павінен быў быць працягам папярэдніх. Вядомы толькі першы ліст, датыравайны 16 сьнежня 1882 году й падпісаны «Даніла Баравік». Па зьместу выданьня бачна, што «Лісты пра Беларусь» павінны былі зьявіцца своеасаблівым органам пэўнай палітычнай групы беларускай інтэлігенцыі. Аўтары не ідуць далей за патрабаваньняў прадастаўленьня Беларусі мясцовага самакіраваньня й абласной самастойнасьці ў рамках Расейскай імпэрыі й не ставяць пытаньня аб неабходнасьці зьвяржэньня самадзяржаўя, а іх умераная праграма накіравана на паляпшэньне эканамічнага й палітычнага становішча беларускага народа шляхам паступовых рэформ і саступак з боку ўрада. Ліст заклікае мясцовую інтэлігенцыю да дзейнасьці, накіраванай на вывучэньне свайго народа, паступовае паляпшэньне яго побыту. Такая праграма не магла задаволіць рэвалюцыйна настроеную моладзь. І гэтая нездаволенасьць яскрава выявілася ў «Пасланьні да землякоў-беларусаў» ад 1 студзеня 1884 году, падпісаным псэўданімам «Шчыры беларус». «Пасланьне» зьявілася адказам на «Лісты аб Беларусі». «Шчыры беларус» вітае выхад ліста як факт абуджэньня да грамадзкага жыцьця беларускай інтэлігенцыі, аднак аўтар «Пасланьня» не ўхваляе яго зьмест у цэлым. У адрозьненьне ад «Лістоў аб Беларусі», «Пасланьне» прапануе сваім чытачам праграму ў традыцыях рэвалюцыйнага народніцтва й бачыць асноўную задачу беларускай групы ў тым, каб арганізаваць барацьбу «ў імя даўно ўсьвядомленых агульначалавечых прынцыпаў: свабоды, роўнасьці, братэрства, а таксама эканамічнага прынцыпу, выяўленага словамі: прылады працы-працаўнікам». Аўтар ненавідзеў царызм і заклікаў да барацьбы зь ім. У гэтым яго вялізная заслуга як патрыёта сваёй радзімы й рэвалюцыянэра, у гэтым вялікае значэньне яго «Пасланьня да землякоў-беларусаў».

На сходках 1880/81 навучальнага году радыкальна настроенае беларускае студэнцтва Пецярбурскага ўнівэрсытэту стварае ініцыятыўную групу па абʼяднаньні ўсіх рэвалюцыйных гурткоў з ураджэнцаў Беларусі як у Пецярбургу так і ў Беларусі ў адну агульную арганізацыю. Яна выпусьціла заяву й па словах Марцэла Янчэўскага, які чытаў гэту заяву «Ад сацыяльна-рэвалюцыйнай беларускай народнай партыі», што зьяўлялася праграмай будучай партыі, павінна была стаць дапаможнай групай «Народнай волі». У стварэньні партыі актыўны ўдзел прымалі студэнт ураджэнец Віцебску Аляксандар Марчанка й сябра «Народнай волі» Ігнат Грынявіцкі. Першага Марцэл Янчэўскі называў аўтарам заявы. Грынявіцкага, які забіў Аляксандра II, «Гоман» лічыў «адным з гарачых заснавальнікаў беларускай мясцовай фракцыі». Са шматлікіх судовых спраў і сьледчых матэрыялаў высьветлены ў асноўным склад беларускага гуртка й яго кіраўнічае ядро, зьвесткі пра якіх трапілі ў паліцэйскія дакумэнты. Узначальвалі гурток студэнты Пецярбурскага ўнівэрсытэту Аляксандар Іванавіч Марчанка (*2 чэрвеня 1860 г. Амсьціслаўскі павет) й Xаім-Ізраіль Аронавіч Ратнер (*24 лістапада 1864 г. Шклоў), у склад яго ўваходзілі ўраджэнцы Беларусі — студэнты трэцяга курсу фізыка-матэматычнага факультэта Ўрбан Баніфацьсьвіч Крупскі (выхаванец Слуцкай гімназіі) й Мартын Іванавіч Стацкевіч (ураджэнец Віленскай губэрні), слухач Санкт-Петярбургскага тэхналягічнага інстытуту Станіслаў Іванавіч Касьцюшка-Буйніцкі (ураджэнец Віцебскай губэрні). 3ь дзейнасьцю беларускага гуртка былі зьвязаны землямер зь Менску Лявонці Міхайлавіч Насовіч, пецярбурскі наборнік Балеслаў Міхайлавіч Рынкевіч, вядомы нарадаволец Марцэліт-Эдмунд Янчэўскі, былы гродзенскі гімназіст Л. Гарадзішча, пісар Віцебскага натарыюса Арцём Аляксеевіч Высоцкі, слухачка сталічных жаночых курсаў Аляксандра Аркадзьеўна Ратнер і іншыя. Беларуская група мела і сваю паліграфічную «базу» — гэктограф. «Гомон» № 1 быў знойдзены 23 сакавіка 1884 году пры вобшуку пецярбурскай кватэры, якую арандаваў Хаім Ратнер, якога варта лічыць рэдактарам. Там жа былі канфіскаваны гэктограф, на якім друкаваўся часопіс, 32 асобнікі выпуску й матэрыялы другога нумару. Аднак частка групы пазьбегла арышту. Гамонаўцы, якія засталіся на волі, здолелі аднавіць выданьне свайго органа, і 15 лістапада 1884 г. выйшаў у Менску другі й апошні нумар «Гомону». Невядомымі засталіся й наступныя выданьні народнікаў, месца іх выданьня, выдаўцы, а таксама іншыя факты, зьвязаныя зь іх выданьнем.

Зьмест

Аўтары «Гомона» фактычна ўпершыню ў палітычным дыскурсе XIX ст. выказалі ідэю, што Беларусь павінна стаць аўтаномным субʼектам палітычнага жыцьця. Абапіраючыся на ідэі фэдэралізму, папулярныя ў тыя часы ў народніцкім асяродзьдзі, беларускія народнікі бачылі месца Беларусі ў якасьці асобнай адзінкі будучай фэдэральнай Расеі. Яны пісалі: «Беларуская народнасьць, захаваўшы сваю адасобленасьць, павінна будзе, без сумневу, заняць у Расеі такое самае месца, якое імкнуцца заняць іншыя больш-менш буйныя народнасьці». Аўтары часопіса, як студэнты расійскіх унівэрсытэтаў, мелі доступ да шматлікай навуковай літаратуры па праблемах народнага разьвіцьця, а таксама да этнаграфічных дасьледаваньняў беларускага народа, што актыўна праводзіліся ў другой палове XIX ст. Зьяўленьне «Гомона» магло азначаць паступовы пераход ад фазы вывучэньня народа да фазы актыўнага агітаваньня. Паводле высноў сучасных беларускіх дасьледчыкаў, «гоманаўцы» былі першымі, хто сфармуляваў нацыянальны праект i вобраз будучыні Беларусі, а не апеляваў да пошуку сэнсаў у мінулым. Празь сем гадоў пасьля выданьня «Гомона» амаль падобныя ідэі на працэсы разьвіцьця беларускага народа й яго мовы ў лісьце выказваў малады Мітрафан Доўнар-Запольскі — будучы вядомы беларускі гісторык, які выкарыстоўваў нават падобныя словазлучэньні «Мы, беларусы...». У № 2 надрукавана нацыянальная праграма партыі «Народная воля», у якую ўваходзіў Ігнат Грынявіцкі.

Бібліяграфія

• Публицистика белорусских народников / складаньне, падрыхтоўка тэкстаў С. X. Александровіча, прадмова, камэнтары І. С. Александровіч. — Менск: БДУ, 1983. — 134 с. — 2000 ас.

Крытыка, рэцэнзіі

• Лев Тихомиров. Запросы времени. // Вѣстник Народной Воли : революционное социально-политическое обозрѣние. — Женева: 1885. — С. 237—243, 225—270.
• Wroń.(pl) Z powodu odezwy białoruskiej.  (пол.) // Przedświt (L'Aurore) : miesięcznik polityczno-społeczny, organ Polskiej Partyi Socyalistycznej. — 1903 R. 23. — № 2. — С. 53—57.

Глядзіце таксама

• «Гоман» ― беларуская народніцкая пецярбурская група ў 1880-х роках.

Літаратура

Александровіч С. Яны выдавалі «Гомон». // Літаратура і мастацтва : газэта. — 1970, 14 жніўня. — № 46 (2507). — С. 10, 11. Сцяпан Александровіч. Пуцявіны роднага слова : праблемы развіцця беларускай літаратуры і друку другой паловы XIX ― пачатку XX стагоддзя. — Менск: Выдавецтва БДУ, 1971. — С. 52. — 245 с. — 1400 ас. Сцяпан Александровіч. Яны выдавалі «Гоман» // Кнігі і людзі : даследаванні, архіўныя знаходкі, успаміны, эсэ. — Менск: Мастацкая літаратура, 1976. Сцяпан Александровіч. Выбраныя творы / укладаньне, прадмова і камэнтар Язэпа Янушкевіча; навуковы рэдактар Адам Мальдзіс. — Менск: Беларуская навука, 2020. — 701 с. — (Беларускі кнігазбор). — 400 ас. — ISBN 978-985-08-2647-3 М. В. Біч, М. А. Тарасаў. «Гомон».// Беларуская савецкая энцыкляпэдыя. У 12 т. / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя; Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1971. — Т. 3. Веды — Графік. — 608 с. — С. 555. Біч, М. Я. «Гоман». // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 5: Гальцы — Дагон. — 576 с. — ISBN 985-11-0090-0 — С. 330. Біч, Міхась. «Гоман». // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя. — 527 с. — ISBN 985-11-0041-2 — С. 60 . Аляксандар Горны. «Мы, беларусы...»: роля часопіса «Гомон» у беларускім нацыябудаўніцтве. // Роднае слова : часопіс. — 2024, ліпень. — № 7 (439). — С. 76—78. Hryb. T. U 50-tyja uhodki časopisi «Homan»  (бел.) // Iskry Skaryny : часопіс. — 1934. — № 3. — С. 31—35. Тамаш Грыб. Выбранае: з газеты «Грамадзянін»; з часопісаў: «Селянская Доля», «Студэнская Думка», «Золак», «Іскры Скарыны», «Калосьсе»; З неапублікаванага пры жыцці; Ліставанне; Сучаснікі пра Тамаша Грыба / Укладаньне, уступнае слова Наталлі Гардзіенкі, Лявона Юрэвіча; каментары Андрэя Бучы, Наталлі Гардзіенкі, Лявона Юрэвіча; бібліяграфія Андрэя Бучы. — Менск: Беларускі кнігазборКнігазбор. — 484 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны; Спадчына: агледзіны; кніга 32). — 200 ас. — ISBN 978-985-7180-28-8 Пётр Дарошчонак. Часопіс «Гомон» — абвеснік ідэі нацыянальнай беларускасці. // Роднае слова : часопіс. — 2024. — № 7 (439). — С. 72—76. — ISSN 0234—1360. Antoni Łuckiewicz. Narodowolcy-Białorusini i ich organ «Ноmon».  (пол.) // Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Wilnie, 17-20 września 1935 r : Referaty. — Lwów: Polskie Towarzystwo Historyczne, 1935. — С. 87—99. Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленьне / укладаньне, навуковая рэдактура, пераклады, камэнтары, прадмова: Анатоль Сідарэвіч. — Вільня, Беласток: Інстытут беларусістыкі, Беларускае гістарычнае таварыства, 2009. — 650 с. — ISBN 978-83-60456-11-8 Проф. У. Пічэта. Формы нацыянальнага й опозыцыйнага руху на Беларусі. // Полымя : часопіс. — 1924. — № 2 (10). — С. 142—162.

Рышард Радзік. Беларусы на фоне нацыятворчых працэсаў у грамадствах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. // Беларускі Гістарычны Агляд : часопіс. — 2011. — Т. 18. — № Сш. 1—2. — С. 99—122. Рышард Радзік . Вытокі сучаснай беларускасці. Беларусы на фоне нацыятворчых працэсаў у Цэнтральна-Усходняй Еўропе XIX ст. = Ryszard Radzik. Między zbiorowością etniczną a wspόlnotą narodową. Białorusini na tle przemian narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej XIX stulecia / Lublin : Wydawnictwo UMCS, 2000 / пераклад з польскай; навуковыя рэдактары: Станіслаў Рудовіч, Сяргей Токць. — Менск: Медысонт, 2012. — 371 с. — (Бібліятэка часопіса «Беларускі Гістарычны Агляд»). — 99 ас. — ISBN 978-985-6982-71-5 Рыгор Семашкевіч. Беларускі літаратурна-грамадскі рух у Пецярбурзе (канец XIX ― пачатак XX ст.). — Менск: Выдавецтва БДУ, 1971. — С. 27. — 132 с. — 1000 ас. Ад. Станкевіч. «Mužyckaja Prauda» i «Гомон»: Сінтэтычны нарыс. // «Калосьсе» : часопіс. — 1935. — № 1. — С. 34—39. Станкевіч, Адам. Да гісторыі беларускага палітычнага вызваленьня : з нагоды 70-лецьця сьмерці Кастуся Каліноўскага рэдактара «Mużyckaj Praŭdy» (†1864) і 50-лецьця «Гоману» (1884). — Вільня: Шлях моладзі, 1935. — 128 с. Адам Станкевіч. З Богам да Беларусі : збор твораў / укладаньне, навуковая рэдактура, напісаньне камэнтароў і прадмовы: Алесь Пашкевіч, Андрэй Вашкевіч. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2008. — 1097 с. — 1000 ас. — ISBN 978-80-86961-13-3 Адам Станкевіч. «Mužyckaja Prauda» i «Гомон»: Сінтэтычны нарыс. // Аўтар праекта і галоўны рэдактар Кастусь Цьвірка; укладаньне Лідзіі Савік, Міхася Скоблы, Кастуся Цьвіркі; прадмова Анатоля Сідарэвіча; камэнтар Міхася Скоблы, Кастуся Цьвіркі Расстраляная літаратура : творы беларускіх пісьменнікаў, загубленых карнымі органамі бальшавіцкай улады. — Менск: Кнігазбор, 2008. — С. 222—229. — ISBN 978-985-6852-74-2. Цікоцкі М. Я . З гісторыі беларускай журналістыкі XIX стагоддзя. — Менск: Выдавецтва Белдзяржуніверсітэта, 1960. — 127 с. — 1300 ас. Ad. Sol. Stankiewicz Adam. Da historyi biełaruskaha wyzwaleńnia. Wilnia 1935.  (пол.) // Przegląd Wileński : часопіс. — 30 listopada 1935. — № 21. — С. 9, 10. История СССР с древнейших времен до наших дней в даух сериях, в двенадцати томах / редколегия тома: С. С. Волк, Ш. М. Левин, В. Д. Молчанов (отв. редактор), А. С. Нифонтов, А. Ф. Смирнов. — М: Наука, 1968. — Т. 5. Развитие капитализма и подъем революционного движения в пореформенной России. — С. 390—395. — (Первая серия, тома I—VI. С древнейших времен до 1917 года). — 45 200 ас. Лосинский, Николай Борисович. Революционно-народническое движение в Белоруссии. 1870-1884 гг. / научный редактор — Кожушков, Анатолий Иосифович. — Менск: Наука и техника, 1983. — 223 с. — 1050 ас. С. М. Самбук . Общественно-политическая мысль Белоруссии во второй половине XIX века : (по материалам периодической печати). — Менск: Наука и техника, 1976. — С. —. — 184 с. — 1100 ас.