Ялоўка

	Ялоўка; лац. Jałoŭka
	польск. Jałówka
	; Вуліца вёскі
Герб Ялоўкі
Магдэбурскае права:	1545
Краіна:	Польшча
Ваяводзтва:	Падляскае
Павет:	Беластоцкі
Гміна:	Міхалова
Насельніцтва:	305 чал. (2013)
Часавы пас:	UTC+1
летні час:	UTC+2
Тэлефонны код:	+48 85
Паштовы індэкс:	16-050
Нумарны знак:	BIA
Геаграфічныя каардынаты:	53°0′19.000″ пн. ш. 23°54′19.000″ у. д. / 53.00527778° пн. ш. 23.90527778° у. д.Каардынаты: 53°0′19.000″ пн. ш. 23°54′19.000″ у. д. / 53.00527778° пн. ш. 23.90527778° у. д.
	Ялоўка на мапе Польшчы Ялоўка
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Ялоўка (неадназначнасьць).

Ялоўка^[2]^[3]^[4] (польск. Jałówka) — вёска ў Польшчы, на рацэ Ялоўцы. Уваходзіць у склад гміны Міхалова Беластоцкага павету Падляскага ваяводзтва. Насельніцтва на 2013 год — 305 чалавек.

Ялоўка — даўняе магдэбурскае мястэчка гістарычнай Ваўкавышчыны (частка Наваградчыны), на этнічнай тэрыторыі беларусаў.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Упершыню Ялоўка ўпамінаецца ў XVI ст. як мястэчка ў Ваўкавыскім павеце Наваградзкага ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага. Раней тут, відаць, існаваў цэнтар адміністрацыі Ялоўскай пушчы, найбольш заходняй часткі Ваўпянскай пушчы. Мястэчка засялялася беларусамі з паўднёвых прытокаў Росі (на 1623 год тут налічвалася толькі 4 палякі, 4 летувісы і 2 вугорцы^[5]).

21 сьнежня 1545 годзе вялікі князь Жыгімонт Стары надаў Ялоўцы Магдэбурскае права. Ужо ў пачатку XVI ст. у мястэчку існавала царква, пазьней вялікая княгіня Бона Сфорца фундавала тут касьцёл. 21 студзеня 1589 году кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза заснаваў у Ялоўцы войтаўства. У пачатку ХVІІ ст. староста ялоўскі Ян Станіслаў Сапега заснаваў тут першую школу. У XVII ст. мястэчка стала цэнтрам нягродавага староства, якое трымалі Гарайны. Войны сярэдзіны ХVІІ ст. спустошылі Ялоўку, таму чарговы староста Юры Караль Глябовіч вызваліў мяшчанаў ад падаткаў і дапамагаў у адбудове спаленых хатаў^[5].

У 1766 годзе Ялоўскае нягродавае староства трымаў кашталян берасьцейскі Ян Гарайн, які сплаціў зь яго кварты 3751 злоты і 28 грошаў. Згодна з пастановай сойму 1773—1775 гадоў староства перайшло да пісара земскага і дэпутата ваўкавыскага Міхала Булгарына на 50 гадоў з выплатай на карысьць скарбу Вялікага Княства Літоўскага 15 тыс. злотых штогод. У канцы XVIII ст. у Ялоўцы зьявіліся першыя юдэі, якія спачатку належалі да кагалу ў Сьвіслачы^[6]. 18 студзеня 1792 году кароль і вялікі князь Станіслаў Аўгуст Панятоўскі надаў мястэчку герб: «у блакітным полі выява Сьвятога Мацьвея»^[3].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Герб з прывілею 1792 г.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Ялоўка апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам воласьці Ваўкавыскага павету Гарадзенскай губэрні. У 1859 годзе тут пачалося будаваньне новага касьцёлу. Неўзабаве расейскія ўлады адабралі будынак у каталікоў і перадалі яго Ўрадаваму сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскаму патрыярхату), а ў 1861 годзе заснавалі новую царкву Аляксандра Неўскага. У час нацыянальна-вызвольнага паўстаньня на каталіцкую Сёмуху 1863 году Ялоўку заняў паўстанцкі аддзел Валерага Ўрублеўскага. З гэтай прычыны ў 1866 годзе расейскія ўлады ліквідавалі каталіцкую парафію, якую далучылі да сьвіслацкай парафіі. Мясцовыя каталікі атрымалі дазвол на стварэньне парафіі Сьвятога Антонія толькі ў 1907 годзе і ў 1910—1915 гадох збудавалі ў мястэчку новы касьцёл^[5]. У другой палове XIX ст. у Ялоўцы дзеялі 2 царквы, расейская сельская прыходзкая вучэльня. Большасьць жыхароў займаліся земляробствам, сярод рамесьнікаў пераважалі цесьляры і катляры. У выніку хуткага росту жыдоўскай грамады ў мястэчку заснавалі самастойную гміну з 2 сынагогамі^[6].

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Ялоўку занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ялоўка абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР^[7]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Ялоўка апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам гміны Ваўкавыскага павету Беластоцкага ваяводзтва. Польскія ўлады ў 1922 годзе перарабілі царкву Аляксандра Неўскага пад касьцёл Перамяненьня Пана і Сьвятога Міхала. З 1933 году касьцёл стаў цэнтрам самастойнай (другой у мястэчку) парафіі^[5]. У 1937—1939 гадох ксяндзом у Ялоўцы быў Янка Семашкевіч.

У 1939 годзе Ялоўка ўвайшла ў БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 году стала цэнтрам сельсавету Сьвіслацкага раёну Беластоцкай вобласьці. Статус паселішча панізілі да вёскі. У Другую сусьветную вайну з 1941 да 1944 году Ялоўка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху. 24 чэрвеня 1941 году ў выніку нямецкага наступленьня згарэлі 55 жылых дамоў, 250 гаспадарчых пабудоў і драўляная царква^[5]. Пад канец 1942 году нацысты вывезьлі зь Ялоўкі ўсіх жыдоў (каля 600 чал.), сьпярша ў часовы лягер пад Ваўкавыскам, а потым у лягер сьмерці ў Трэблінку^[6]. У ліпені 1944 году пры адступленьні нацысты зьнішчылі касьцёл Сьвятога Антонія, новабудаваную царкву і сынагогу^[5]. 16 жніўня 1945 году ўлады СССР перадалі паселішча Польшчы. Праваслаўныя жыхары толькі ў 1958—1966 гадох збудавалі новую мураваную царкву Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа^[5]. Па Другой сусьветнай вайны Ялоўку далучылі да гміны Міхалова. З прычыны блізкага знаходжаньня ад дзяржаўнай граніцы (за 1 км ад яе) і аддаленасьці ад камунікацыйных шляхоў паселішча хутка пачало занепадаць.

Мястэчка на старых здымках
Дзеці, 1916 г.
Рынак, 1925—35 гг.
Рынак, 1929 г.
Рынак, 1929 г.

Рынак. Узьвіжанская царква 1929 г.
Касьцёл, каля 1935 г.
Сынагога, 1929 г.
Сынагога, 1929 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

XVIII стагодзьдзе: 1781 год — 1658 чал.^[5]
XIX стагодзьдзе: 1830 год — 330 муж., зь іх шляхты 1, духоўнага стану 1, мяшчанаў-юдэяў 217, мяшчанаў-хрысьціянаў і сялянаў 111^[8]; 1878 год — 1091 чал., зь іх 668 юдэяў^[9]; 1830 год — 707 чал., зь іх хрысьціянаў 346 і юдэяў 401^[5]; 1897 год — 1311 чал., зь іх 743 юдэі
XX стагодзьдзе: 1912 год — 2920 чал.; 1921 год — 1211 чал., зь іх паводле веры 394 каталікі, 229 праваслаўныя і 588 юдэі, паводле нацыянальнасьці 1163 чал. запісалі палякамі, 5 беларусамі, 40 жыдамі і 3 іншай нацыянальнасьці^[10]; 1939 год — 5 тыс. чал.
XXI стагодзьдзе: 2009 год — 291 чал.; 2013 год — 305 чал.

Канфэсійны і нацыянальны склад

Жыхары Ялоўкі каталіцкай веры (парафія Перамяненьня Пана^[11]) маюць польскую нацыянальную ідэнтыфікацыю, тым часам этнічныя беларусы ў большасьці праваслаўныя (прыход Узьвіжаньня Сьвятога Крыжа).

Турыстычная інфармацыя

Славутасьці

Касьцёл Перамяненьня Пана (1859, 1922)
Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (1956—1960)

Страчаная спадчына

Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага (1910—1915, зруйнаваны ў 1944)

Галерэя

Краявіды Ялоўкі
Касьцёл Перамяненьня Пана
Крыжаўзьвіжанская царква
Царкоўная званіца
Вуліца

Крыніцы

^ Główny Urząd Statystyczny. Bank Danych Lokalnych. (пол.) Праверана 16 чэрвеня 2015 г.
^ Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny / red. S. Glinka, A. Obrębska-Jabłonowska, J. Siatkowski. T. 1. — Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk, 1980. S. 49. [1]
^ ^а ^б Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 257.
^ Насевіч В. Ваўкавыскі павет // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 395.
^ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з Nos L. Monografia Gminy Michałowo. Białystok: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Michałowskiej, 1996. [2]
^ ^а ^б ^в Jałówka. Historia. (пол.) Wirtualny Sztetl. Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Праверана 16 чэрвеня 2015 г.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 412.
^ Słownik geograficzny... T. III. — Warszawa, 1882. S. 388.
^ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 5. Województwo białostockie. S. 96. [3]
^ Parafia Przemienienia Pańskiego (Jałówka) (пол.) Parafie. Archidiecezja Białostocka. Праверана 16 чэрвеня 2015 г.

Літаратура

Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy. — Warszawa, 1882.

Вонкавыя спасылкі

Ялоўка, Radzima.org

[gus-1] Główny Urząd Statystyczny. Bank Danych Lokalnych. (пол.) Праверана 16 чэрвеня 2015 г.

[atlas-2] Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny / red. S. Glinka, A. Obrębska-Jabłonowska, J. Siatkowski. T. 1. — Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk, 1980. S. 49. [1]

[citou-3] а ^б Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 257.

[4] Насевіч В. Ваўкавыскі павет // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 395.

[gminamichałova-5] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з Nos L. Monografia Gminy Michałowo. Białystok: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Michałowskiej, 1996. [2]

[virtštetł-6] а ^б ^в Jałówka. Historia. (пол.) Wirtualny Sztetl. Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Праверана 16 чэрвеня 2015 г.

[at-7] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

[8] Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 412.

[9] Słownik geograficzny... T. III. — Warszawa, 1882. S. 388.

[autonazwa2-10] Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 5. Województwo białostockie. S. 96. [3]

[michparkatkry-11] Parafia Przemienienia Pańskiego (Jałówka) (пол.) Parafie. Archidiecezja Białostocka. Праверана 16 чэрвеня 2015 г.

[2]

[3]

[4]

[1]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]