Вікіпэдыя

Славацкая мова

заходнеславянская мова

Слава́цкая мо́ва (Аўдыё па-славацку: slovenčina (зьвесткі), slovenský jazyk) — славянская мова індаэўрапейскай моўнай сям’і. Утварае чэска-славацкую падгрупу ў заходнеславянскай групе[3][4] (разам з чэскай, польскай, горна- і дольнасорбскай мовамі). Зьяўляецца афіцыйнай мовай Славацкай рэспублікі і адной з афіцыйных моваў Эўрапейскага зьвязу.

Славацкая
slovenčina
Ужываецца ў Славаччыне, Чэхіі, ЗША, Вугоршчыне і іншых краінах
Рэгіён Цэнтральная Эўропа
Колькасьць карыстальнікаў каля 5,2 мільёнаў[1]
Клясыфікацыя Індаэўрапейская

 Славянская
  Заходнеславянскія
    Славацкая

Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў Славаччыне, Эўразьвязе і Ваяводзіне (Сэрбія)
Рэгулюецца Славацкая Акадэмія Навук (Лінгвістычны інстытут Людавіта Штура)
Статус: 1 дзяржаўная[d][2]
Пісьмо лацінскае пісьмо
Коды мовы
ISO 639-1 sk
ISO 639-2(Б) slo
ISO 639-2(Т) slk
ISO 639-3 slk
SIL slo

Славацкую мову ўжывае больш за 5 мільёнаў чалавек (2013)[5], зь іх у Славаччыне — 4,34 млн чалавек (2012)[6]. Таксама носьбіты жывуць у Чэхіі, Сэрбіі, Вугоршчыне, Румыніі, Аўстрыі, Харватыі, Канадзе, ЗША, Аўстраліі, Украіне і інш.[5]. У шэрагу дзяржаваў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы, у якіх славакі, як правіла, расьселеныя кампактна, славацкая мае статус рэгіянальнае мовы[7].

Славацкія дыялекты даволі адрозныя паміж сабой. Вылучаюць тры буйныя групы дыялектаў:

  • усходнеславацкія дыялекты;
  • цэнтральнаславацкія;
  • заходнеславацкія[8].

У аснове пісьмовасьці ляжыць лацінская графіка. Самыя раньнія помнікі ўласна славацкай пісьмовасьці датаваныя канцом XV—XVI стагодзьдзем, пры гэтым славакізмы сустракаюцца ў чэскіх, нямецкіх і лацінскіх крыніцах больш раньняга пэрыяду[9]. Да XVIII стагодзьдзя літаратурнай мовай славакаў была чэская, у сярэдзіне XIX стагодзьдзя кадыфікаваная славацкая літара­тур­ная мова галоўным чынам на базе сярэднеславацкага дыялекту.

Да асаблівасьцей славацкае мовы (частка зь якіх вылучае яе сярод астатніх славянскіх моваў) адносяць такія фанэтычныя рысы, як наяўнасьць у сыстэме вакалізму нароўні з кароткімі даўгіх галосных і ўзыходных дыфтонгаў i̯a, i̯e, i̯u, u̯o, якія ўтвараюць доўгі склад; наяўнасьць спэцыфічнай фанэмы /ä/ (выйшла з ужываньня ў сучаснай мове); распаўсюджаньне рытмічнага закону, паводле якога склады з доўгімі галоснымі (а таксама дыфтонгамі) ня могуць ісьці адзін за другім у межах аднаго слова; у сыстэме кансанантызму — прымяненьне даўгіх і кароткіх складаўтваральных санорных [l̥], [l̥̄], [r̥], [r̥̄], якія выступаюць функцыянальнымі эквівалентамі галосных; перавага няпарных цьвёрдых зычных, наяўнасьць толькі цьвёрдай r і двух тыпаў l (мяккай ľ і сярэдняй l) і да т. п.

З уласьцівых славацкай мове рысаў марфалёгіі адзначаныя такія, як наяўнасьць канчатку -ovia ў адушаўлёных назоўніках у форме назоўнага склону множнага ліку; распаўсюджваньне канчатку -m ва ўсіх дзеясловаў цяперашняга часу ў форме 1-й асобы адзіночнага ліку і да т. п.

Назва

рэдагаваць

Саманазвы славацкага народу (Slovák — «славак», Slovenka — «славачка») і славацкае мовы (slovenský jazyk, slovenčina, slovenská reč) маюць агульнаславянскія карані. Slovák утворанае заменай суфіксу ў слове па-праславянску: *slověninъ «славянін», а Slovenka наўпрост узыходзіць да праслав. *slověnъka «славянка»[10]. Падобную саманазву мае яшчэ адна славянская мова — славенская (slovenski jezik, slovenščina)[11].

Лінгвагеаграфія

рэдагаваць

Арэал і колькасьць

рэдагаваць
 
Распаўсюджаньне славацкай мовы ў Славаччыне[12]
 
Славацкая мова між астатніх моваў Славаччыны[13]

Паводле колькасьці носьбітаў славацкая мова займае трэцяе месца ў заходнеславянскіх моваў пасьля польскай і чэскай[14]. Асноўны арэал славацкае мовы — тэрыторыя Рэспублікі Славаччына. Паводле вынікаў перапісу 2011 року, роднай мовай славацкую назвали 4 240 453 чалавекі (78,6% насельніцтва краіны), славацкай насьледуюць вугорская (508 714; 9,4%), цыганская (122 518; 2,3%) і русінская (55 469; 1,0%) мовы[13]. Пры гэтым у грамадзкім жыцьці славацкай карыстаюцца 4 337 695 жыхароў Славаччыны (80,4%)[6], у якасьці мовы дамашняга ўжываньня славацкую пазначылі 3 954 149 чалавек (73,3%)[15]. Пераважная большасьць носьбітаў славацкае мовы — этнічныя славакі. Да гэтага этнасу сябе аднесьлі 4 352 775 чалавек (80,7%)[16].

Носьбіты славацкае мовы пражываюць таксама на частцы тэрыторыяў суседніх дзяржаваў, якія разам са Славаччынай даўней уваходзілі ў склад Вугорскага каралеўства: у Вугоршчыне (9888 з 29 647 вугорскіх славакаў назвалі славацкую роднай, агулам ёю ў Вугоршчыне размаўляюць 16 266 чалавек, 2011)[17] і Ўкраіне, найбольш у раёнах Закарпацьця (2633 з 6397 славакаў)[18][19]. Акрамя гэтага, па-славацку размаўляюць жыхару шэрагу іншых тэрыторыяў былога Вугорскага каролеўства, якія не мяжуюць са Славаччынай: жыхары Румыніі, у асноўным у раёнах Трансыльваніі і Банату (12 574 з 13 654 славакаў назвалі славацкую роднай, агулам ёй у Румыніі размаўляюць 12 802 чалавекі, 2011)[20], жыхары Сэрбіі, галоўным чынам у аўтаномным краі Ваяводзіна (49 796 з 52 750 сэрбскіх славакаў назвалі славацкую роднай, пры гэтым у Ваяводзіне пражываюць 47 760 носьбітаў славацкае з 50 321 славака, 2011)[21][22] і Харватыі, у асноўным на ўсходзе краіны — у Вукаварска-Срэмскай і Асіецка-Баранскай жупаніях (3792 з 4753 харвацкіх славакаў, 2011)[23][24].

 
Распаўсюджаньне славацкае мовы ў Чэхіі[25]

Акрамя таго, носьбіты славацкай жывуць у шэрагу раёнаў суседніх са Славаччынай Аўстрыі і Чэхіі, якія некалі ўваходзілі ў склад Аўстра-Вугорскай імпэрыі (а разам з Чэхіяй Славаччына большую частку XX стагодзьдзя да таго ж складала адзіную Чэхаславацкую дзяржаву). Так, у Чэхіі жывуць паводле зьвестак перапісу 2011 року 235 475 носьбітаў славацкай мовы як роднай[25], што ёсьць найбольшай славацкамоўнай дыяспарай у сьвеце. Славакі расьселеныя ў Чэскай Рэспубліцы, як правіл, дыспэрсна, за выняткам вобласьці Мараўская Славаччына, жыхары якой маюць чэскую самасьвядомасьць, але шэраг дасьледчыкаў адносіць іхнія гаворкі да славацкае мовы[26]. У Аўстрыі жывуць 10 234 славацкамоўных, 2001[27]. У суседняй Польшчы 765 грамадзянаў размаўляюць па-славацку, зь іх 648 польскіх славакаў назвалі гэтую мову роднай, 2011[28].

Акрамя Славаччыны і пералічаных вышэй дзяржаваў славацкая мова распаўсюджаная сярод славацкіх імігрантаў і іхніх нашчадкаў у краінах Заходняй Эўропы, у краінах Амэрыкі, у тым ліку ў ЗША (агульная колькасьць славакаў у гэтай краіне складае 510 тыс. чалавек, але актыўна карыстаецца славацкай параўнальна невялікая частка славацкай дыяспары, 2000) і ў Канадзе (17 580 чалавек, 2011)[29]. Па-славацку размаўляюць у Аўстраліі (4990 з больш як 10 000 славакаў, 2011)[30], у Расеі (1445 носьбітаў мовы, зь якіх 324 славакі, 2010)[31][32], а таксама ў іншых краінах.

 
Распаўсюджаньне славацкай мовы ў Вугоршчыне[17]
 
Славацкія населеныя пункты ў Ваяводзіне (Сэрбія)
 
Расьсяленьне найбуйнейшай дыяспары славакаў у ЗША

Славацкая мова за мяжой ужываецца як у літаратурнай, так і ў дыялектнай формах. Славацкія гаворкі зазвычай неаднародныя[26]. Так, напрыклад, у Закарпацкай вобласьці Ўкраіны прадстаўленыя такія зьмяшаныя гаворкі, як абаўска-шарыска-зэмплінскія, зэмплінска-абаўска-шарыскія, зэмплінска-вускія, вуска-сотацкія й іншыя[33]. Выкарыстаньне гаворак усходнеславацкага дыялекту ці іхні ўплыў на славацкую літаратурную мову, у тым ліку ў друку, было адзначанае між славакаў у ЗША на пераломе XIX—XX стагодзьдзяў[34].

Агулам колькасьць славацкамоўных жыхароў у сьвеце складае больш за 5,2 млн чалавек[5] (паводле іншых зьвестак — ад 5,0 да 5,5 млн чалавек). Зь іх больш за 1 млн славакаў (зь якіх актыўна карыстаюцца славацкай мовай 0,4 млн чалавек) пражываюць па-за межамі Славаччыны[35].

Паводле вынікаў перапісу і ацэначных зьвестак у розных дзяржавах колькасьць носьбітаў славацкае мовы выглядае наступным чынам:

Краіны сьвету колькасьць
(чал.)		 год перапісу
(ацэнкі)
Чэхія 235 475[a] 2011[25]
Сэрбія 49 796 2011[21]
Канада 17 580 2011[29]
Вугоршчына 16 266 2011[17]
Румынія 12 802 2011[20]
Аўстрыя 10 234 2001[27]
Аўстралія 4990 2011[30]
Харватыя 3792 2011[23]
Украіна 2633 2001[18]
Расея 1445 2010[31]
Польшча 765 2011[28]

Абэцэда

рэдагаваць

У славацкім альфабэце выкарыстоўваюцца лацінскія літары (малыя і вялікія), некаторыя з дыякрытычнымі знакамі.

Лацінская літара Славацкая назва літары Лацінская літара Славацкая назва літары
A a а кратке M m эм
Á á а длге N n эн
Ä ä а прэгласковане Ň ň нь
B b бэ O o о кратке
C c цэ Ó ó о длге
Č č чэ Ô ô о с воканём
D d дэ тврдэ P p пэ
Ď ď дь мекке Q q квэ
Dz dz дз R r эр кратке
Dž dž дж Ŕ ŕ эр длге
E e э кратке S s эс
É é э длге Š š эш
F f эф T t тэ тврдэ
G g гэ Ť ť ть мекке
H h га U u у кратке
Ch ch ха Ú ú у длге
I i і мекке кратке V v вэ
Í í і мекке длге W w вэ двоітэ
J j й X x ікс
K k ка Y y і тврдэ кратке
L l эл тврдэ Ý ý і тврдэ длге
Ĺ ĺ эл длге Z z зэт
Ľ ľ ль мекке Ž ž жэт

Крыніцы і заўвагі

рэдагаваць
  1. ^ Slovak. A language of Slovakia (анг.). Ethnologue. Праверана 24 ліпеня 2015 г.
  2. ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  3. ^ Селищев А. М. Славянское языкознание. Западнославянские языки. — Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР. — М.: 1941. — С. 22.
  4. ^ Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 274—275. — ISBN 5-87444-216-2
  5. ^ а б в Slovak. A language of Slovakia (анг.). Ethnologue (2013). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  6. ^ а б Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 12. Obyvateľstvo SR podľa najčastejšie používaného jazyka na verejnosti (славацк.). Štatistický úrad Slovenskej republiky (2011).
  7. ^ List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages (анг.). Council of Europe (21.10.2014). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  8. ^ Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 15. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3
  9. ^ Krajčovič R., Žigo P. Dejiny spisovnej slovenčiny. — Bratislava: Vydavateľstvo Univerzity Komenského, 2006. — С. 8. — 252 с. — ISBN 80-223-2158-3
  10. ^ Селищев А. М. Славянское языкознание. Западнославянские языки. — Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР. — М.: 1941. — С. 28.
  11. ^ Дуличенко А. Д. Южнославянские языки. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 198—199. — ISBN 5-87444-216-2
  12. ^ Juhaščíková Ivana, Škápik Pavol, Štukovská Zuzana (03.07.2012) Základné údaje zo Sčítania obyvateľov, domov a bytov 2011, obyvateľstvo podľa materinského jazyka (славацк.). Štatistický úrad Slovenskej republiky. Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  13. ^ а б Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 11. Obyvateľstvo SR podľa materinského jazyka (славацк.). Štatistický úrad Slovenskej republiky (2011).
  14. ^ Slavic West (анг.). Ethnologue (2013). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  15. ^ Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 13. Obyvateľstvo SR podľa najčastejšie používaného jazyka v domácnosti (славацк.). Štatistický úrad Slovenskej republiky (2011). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  16. ^ Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 10. Obyvateľstvo SR podľa národnosti (славацк.). Štatistický úrad Slovenskej republiky (2011). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  17. ^ а б в Population census 2011. Data. National data. 1. Retrospective data 1.1. Number and characteristics of the population. 1.1.6. Nationality, mother tongue. 1.1.6.2. Population by nationality, mother tongue, language spoken with family members or friends and affinity with nationalities’ cultural values (анг.). Hungarian central statistical office (2011).
  18. ^ а б Всеукраинская перепись населения 2001. Регионы Украины. Результат выбора. Распределение населения по национальности и родному языку. Украина (рас.). Государственный комитет статистики Украины (2003—2004). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  19. ^ Всеукраинская перепись населения 2001. Результаты. Основные итоги переписи. Национальный состав населения. Закарпатская область (рас.). Государственный комитет статистики Украины (2003—2004). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  20. ^ а б Recensământul populației și al locuințelor 2011. Rezultate. Rezultate definitive RPL 2011. Tab10. Populaţia stabilă după limba maternă – judeţe, municipii, oraşe, comune. Tab11. Populaţia stabilă după etnie şi limba maternă, pe categorii de localităţi (рум.). Institutul Naţional de Statistică (2011). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  21. ^ а б Попис у Србији 2011. Резултати. Коначни резултати. База података. Становништво према вероисповести, матерњем језику и националној припадности. Становништво према матерњем језику (сэрб.). Република Србија. Републички завод за статистику (2011). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  22. ^ Попис у Србији 2011. Резултати. Коначни резултати. База података. Становништво према националној припадности (сэрб.). Република Србија. Републички завод за статистику (2011). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  23. ^ а б Popisi. Popis stanovništva 2011. Tablice. Po gradovima/općinama. 5. Stanovništvo prema materinskom jeziku po gradovima/općinama, popis 2011 (харв.). Republika Hrvatska — Državni zavod za statistiku (2011). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  24. ^ Popisi. Popis stanovništva 2011. Tablice. Republika Hrvatska. 1. Stanovništvo prema narodnosti — detaljna klasifikacija, popis 2011 (харв.). Republika Hrvatska — Državni zavod za statistiku (2011). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  25. ^ а б в Tab. 614b Obyvatelstvo podle věku, mateřského jazyka a pohlaví (чэс.). Český statistický úřad (21.10.2014). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  26. ^ а б Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 18. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3
  27. ^ а б Statistiken. Bevölkerung. Volkszählungen, Registerzählung, Abgestimmte Erwerbsstatistik. Bevölkerung nach demographischen Merkmalen. Bevölkerung 2001 nach Umgangssprache, Staatsangehörigkeit und Geburtsland (ням.). Statistik Austria (2008). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  28. ^ а б Obszary tematyczne. Ludność. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna — NSP 2011 (пол.). Główny Urząd Statystyczny (2013). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  29. ^ а б 2011 Census of Canada: Topic-based tabulations. Detailed Mother Tongue (232), Knowledge of Official Languages (5), Age Groups (17A) and Sex (3) for the Population Excluding Institutional Residents of Canada and Forward Sortation Areas (анг.). Statistics Canada (2011).
  30. ^ а б Countries and regions. Slovak Republic. Slovak Republic country brief. Bilateral relationship (анг.). Australian government. Department of Foreign Affairs and Trade (2014). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  31. ^ а б Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство. 5. Владение языками населением Российской Федерации (рас.). Федеральная служба государственной статистики (2001—2013). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  32. ^ Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство. 1. Национальный состав населения (рас.). Федеральная служба государственной статистики (2001—2013). Праверана 25 кастрычніка 2014 г.
  33. ^ Bartko L., Dzendzelivska N. J., Lipták Š. K charakteristike slovenských nárečí na Zakarpatskej Ukrajine // Slavica Slovaca, roč. 33. — Bratislava: 1998. — № 1. — С. 6.
  34. ^ Švagrovský Š., Ondrejovič S. Východoslovenský jazykový separatizmus v 19. a 20. storočí (Poznámky k Východoslovenskému slovníku). — Bratislava: 2004. — № 3. — С. 129—150.
  35. ^ Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 275. — ISBN 5-87444-216-2
  1. ^ З агульнае колькасці ў 235 475 чалавек, якія пазначылі ў адказе на пытаньне перапісу пра родную мову славацкую, 154 465 чалавек падалі яго як адзіную родную мову, 76 660 чалавек пазначылі дзьве родныя мовы — чэскую і славацкую, 2250 чалавек — славацкую і вугорскую, 2100 чалавек — славацкую і цыганскую.

Глядзіце таксама

рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць
Вікіпэдыя мае вэрсію
славацкай мовай
Гэта — накід артыкула. Вы можаце дапамагчы Вікіпэдыі, пашырыўшы яго.
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Славацкая_мова&oldid=2268375»