Сан-Марына

	Сан-Марына; італ. Serenissima Repubblica di San Marino
Сьцяг	Герб
	Нацыянальны дэвіз: Libertas
	Дзяржаўны гімн: «Inno Nazionale della Repubblica»
Афіцыйная мова	італьянская
Сталіца	Сан-Марына
Найбуйнейшы горад	Дагана
Форма кіраваньня Капітаны-рэгенты	Парлямэнцкая рэспубліка; Марыя Люіза Бэрці; Мануэль Ч’явата
Плошча; • агульная; • адсотак вады	223-е месца ў сьвеце; 61,2 км²; 0
Насельніцтва; • агульнае (2021); • шчыльнасьць	191-е месца ў сьвеце; 33 600; 520/км²
СУП; • агульны (2022); • на душу насельніцтва	192-е месца ў сьвеце; $1,62 млрд; $47 700
Валюта	Эўра (EUR)
Часавы пас; • улетку	CET (UTC+1); СEST (UTC+2)
Незалежнасьць	3 верасьня 301
Дамэн верхняга ўзроўню	.sm
Тэлефонны код	+378

Рэспубліка Сан-Марына (па-італьянску: Repubblica di San Marino (зьвесткі), [sam maˈriːno], па-раманьёльску: Ripóbblica d' San Marein), таксама Найсьвятле́йшая рэспу́бліка Сан-Мары́на (па-італьянску: Serenissima Repubblica di San Marino) — краіна ў Паўднёвай Эўропе, з усіх бакоў абкружаная Італіяй. Пятая з найменшых краінаў сьвету паводле тэрыторыі і найменшая краіна ў Савеце Эўропы паводле колькасьці насельніцтва. Плошча складае 61 км², насельніцтва налічвае больш за 33 тыс. чалавек. Сталіцай зьяўляецца горад Сан-Марына.

Краіна разьмяшчаецца на паўночна-ўсходнім схіле Апэнінскіх гор, ня мае выхаду да мора.

Сан-Марына — самая старажытная незалежная краіна ў сьвеце. Яна была заснаваная 3 верасьня 301 году каменячосам Марынусам з Арбы, ад якога й займела назву. Сан-Марына кіруецца па Leges Statutae Republicae Sancti Marini — шасьці зборніках законаў, напісаных лацінай у XVI стагодзьдзі. Паводле канстытуцыі, парлямэнт (Вялікая і генэральная рада), кожныя паўгады абірае двух капітанаў-рэгентаў, якія маюць аднолькавыя паўнамоцтвы.

У наш час эканоміка краіны грунтуецца на фінансавым сэктары, прамысловасьці, сфэры паслугаў, продажах і турызьме. Сан-Марына ёсьць адной з самых заможных краінаў у сьвеце паводле паказчыку сукупнага унутранага прыбытку на чалавека, а таксама зьяўляецца адным з самых разьвітых рэгіёнаў Эўропы. Эканоміка адрозьніваецца высокай стабільнасьцю з адным з самым нізкім узроўнем беспрацоўя ў Эўропе, а таксама адсутнасьцю зьнешняй запазычанасьці краіны і наяўнасьцю прафіцыту. Тым ня меней, Сан-Марына займае толькі 44-е месца паводле індэксу разьвіцьця чалавечага патэнцыялу, што ёсьць адным з найгоршых паказьнікаў у Заходняй Эўропе.

Гісторыя

Выява сьвятога Марына, заснавальніка Рэспубліка Сан-Марына

Узьнікненьне Сан-Марына адносяць да 301 году. Паводле паданьня, два каменячосы, Марына і Леа, прыбылі ў Рыміні з далмацкага вострава Раб. Пасьля, уцякаючы ад рэлігійных перасьледаў Дыяклетыяна, Марына заснаваў рэлігійны ордэн на гары Тытан. Падчас набегаў варварскіх плямёнаў на Рым узьніклая ў пячоры ў гары Тытана хрысьціянская супольнасьць ўмацавала схілы гэтай гары мурамі і валамі. Пазьней Марына быў прылічаны да ліку сьвятых, адкуль прыстаўка «Сан», а зь ёй і назва краіны. Афіцыйнай датай заснаваньня лічыцца 3 верасьня 301 року. Сан-Марына лічыцца найстаражытнейшай з сучасных дзяржаваў Эўропы.

Пазьней Сан-Марына ўваходзіла ў Равэнскі экзархат і Лянгабардзкае каралеўства. Упершыню назва «Найсьвятлейшая Рэспубліка Сан-Марына» зьяўляецца ў дакумэнтах X стагодзьдзя. Да атрыманьня незалежнасьці ў 855 г. знаходзілася пад пратэктаратам суседняга герцагства Урбіна. У XI—XIII стагодзьдзях уладаньні рэспублікі пашырыліся за кошт купленых ці далучаных суседніх участкаў зямлі. У 1295—1302 гг. склаўся рэспубліканскі лад. У 1263 быў створаны першы Статут, які ў 1797 быў прызнаны Напалеонам, а ў 1815 — Венскім кангрэсам.

У 1320 да Сан-Марына далучылася грамада К’езануова, у 1463 — Монтэджардына, Сэравальле, Фаэтана ды Ф’ёрэнтына. З тае пары граніцы дзяржавы не зьмяняліся. У 1503 рэспубліку Сан-Марына захапіў Чэзарэ Борджыя, сын Папы рымскага Аляксандра VI. Але ўжо праз паўгады Папа Юліюс II аднавіў ейны сувэрэнітэт.

Канстытуцыя, ці Статут Сан-Марына (1600)

У 1739 Сан-Марына акупавалі папскія войскі кардынала Джуліё Альбэроні, аднак у 1740 Папа Клімэнт XII прызнаў незалежнасьць рэспублікі. У XIX стагодзьдзі Сан-Марына часта было прытулкам італьянскім рэвалюцыянэрам, у тым ліку карбанарыям; у 1849 г. тут знайшоў прытулак Джузэпэ Гарыбальдзі, які адыходзіў са сваім аддзелам з Рымскай рэспублікі пад націскам аўстрыйскіх і папскіх войскаў.

Пасьля ўтварэньня адзінай Італьянскай дзяржавы (1861) Сан-Марына ў 1862 заключыла з Італіяй дамову пра сяброўства і добрасуседзкія адносіны (пацьверджаная ў 1872, 1897 і 1953 гадох). У 1909 уведзена ўсеагульнае выбарчае права для мужчынаў (для жанчынаў — у 1960).

У Першай сусьветнай вайне (1914—1918) Сан-Марына выступіла на баку Антанты, надаўшы 15 жаўнераў. З прыходам у Італіі да ўлады фашыстаў (1922) у Сан-Марына таксама актывізаваліся фашысцкія элемэнты, якія захапілі ўладу ў 1923. Сан-Марынская фашысцкая партыя была ва ўладзе да 1943 року, пачаўся наступ на дэмакратычныя інстытуты.

У час Другой сусьветнай вайны (1939—1945) Сан-Марына абвясьціла нэўтралітэт, а пасьля дзяржаўнага перавароту ў Італіі фашысты страцілі ўладу і ў ёй. Тым ня менш, у чэрвені 1944 тэрыторыю дзяржавы бамбардавала англа-амэрыканская авіяцыя, а ў верасьні 1944 акупавалі нямецкія войскі.

Пасьля вайны Сан-Марына стала першай краінай з дэмакратычна абраным камуністычным кіраўніцтвам: на парлямэнцкіх выбарах 1945 перамог блёк антыфашысцкіх партыяў, да 1957 большасьць у парлямэнце належала кааліцыі левых партыяў на чале з Камуністычнай (заснаваная ў 1921) і Сацыялістычнай партыямі (заснаваная ў 1903). У гэтыя гады былі нацыяналізаваныя некаторыя прадпрыемствы. У кастрычніку 1957 італьянскія кіроўныя колы арганізавалі блякаду Сан-Марына, зь іх дапамогай правыя сілы ажыцьцявілі дзяржаўны пераварот. Кампартыя і Сацыялістычная партыя былі адхілены ад кіраваньня. З 1957 ва ўлады — кааліцыйныя ўрады, якія ўзначальваюцца Хрысьціянска-дэмакратычнай партыяй (ХДП; заснавана ў 1948); пасьля парлямэнцкіх выбараў 1974 сфармаваны ўрад з прадстаўнікоў ХДП і сацыялістаў.

У 1988 року Сан-Марына ўвайшло ў Раду Эўропы, у 1992 — у ААН. Не ўваходзячы ў Эўрапейскі Зьвяз і Эўразону, выкарыстоўвае валюту эўра.

У 2022 року Сан-Марына адной з апошніх краінаў Эўропы ўхваліла аборты.

Геаграфія

Сан-Марына — анкляў у Паўднёвай Эўропе, аточаны італьянскімі абласьцямі Марке ды Эмілія-Раманьня, прыкладна за 10 км ад Адрыятычнага ўзьбярэжжа. Большая частка тэрыторыі горная, разьмешчаная на Апэнінскім хрыбце. Найвышэйшы пункт — гара Монтэ-Тытана вышынёю 749 м н. у. м.; найніжэйшы — рака Аўза — 55 м. Значных вадаёмаў краіна ня мае.

Сан-Марына — адна з трох краінаў сьвету (разам з Ватыканам і Лесота), цалкам аточаная іншымі краінамі. Пятая найменшая паводле плошчы краіна сьвету і трэцяя — Эўропы (пасьля Ватыкану і Манака).

Клімат — вільготны субтрапічны. Лета цёплае і сухое, зіма — халодная. Амаль штогод выпадае сьнег.

Палітыка

Сан-Марына — парлямэнцкая прадстаўнічая дэмакратычная рэспубліка. Кіруюць дзяржавай два капітаны-рэгенты. Старшыня ўраду — сакратар у замежных і палітычных справах. Заканадаўчы орган — Вялікая і генэральная рада.

У аснове Канстытуцыі Сан-Марына ляжаць уставы яшчэ 1600 року.

Упершыню капітаны-рэгенты былі абраныя ў 1243 року. Пераабіраюцца Радай штопаўгады. Рада — аднапалятны заканадаўчы орган з 60 дэпутатаў, якія абіраюцца на пяцігадовы тэрмін усеагульным галасаваньнем. Права голасу маюць грамадзяне, якія дасягнулі 18-гадовага веку.

Вялікая і генэральная рада, акрамя прыняцьця законаў, ухваляе бюджэт і абірае капітанаў-рэгентаў, Дзяржаўны кангрэс (выканаўчы орган зь дзесяці сакратароў), Раду дванаццаці (найвышэйшы юрыдычны орган), Дарадчую камісію і Ўрадавыя зьвязы.

Капітанаў-рэгентаў абіраюць з прадстаўнікоў двух канкурэнтных партыяў на паўгадовы тэрмін: 1 красавіка і 1 кастрычніка. Пасьля сканчэньня іхніх паўнацмоцтваў грамадзяне краіны ў трохдзённы тэрмін маюць права паскардзіцца на дзейнасьць капітанаў-рэгентаў, пасьля чаго супраць іх можа быць распачаты судовы працэс. Практыка выбару двух кіраўнікоў дзяржавы паходзіць з часоў Рымскай рэспублікі.

Сан-Марына — першая краіна ў сьвеце паводле колькасьці жанчынаў на чале дзяржавы. Паводле стану на кастрычнік 2014 імі станавіліся ўжо 15 жанчынаў, у тым ліку трое — двойчы. У 2007 року ўпершыню капітанам-рэгентам быў абраны 58-гадовы інвалід Мірка Тамасоні. У 2022 року адным з капітанаў-рэгентаў упершыню ў сьвеце стаў адкрыты гей Паолё Рандэльлі.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Сан-Марына дзеліцца на дзевяць грамадаў, якія называюцца castelli (то бок «замкі»).

Найбольшы населены пункт — Дагана ў кастэлі Сэравальле.

Меншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі — 43 парафіі, або кураты (італ. curazie).

Культура

Вежа Гуаіта, адна з трох вежаў Сан-Марына

Галоўнымі культурнымі славутасьцямі Сан-Марына зьяўляюцца тры вежы, якія разьмешчаны на трох піках Монтэ-Тытана ў сталіцы. Яны намаляваныя як на сьцягу краіны, гэтак і на ейным гербе. Вежы маюць наступныя назовы: Гуаіта, найстарэйшая з трох, была пабудавана яшчэ XI стагодзьдзі; Чэста, якая разьмешчана на самай высокай кропцы Монтэ-Тытана, пабудавана ў XIII стагодзьдзі; Мантале, якая ўсё яшчэ знаходзіцца ў прыватнай уласнасьці, была пабудавана XIV стагодзьдзі.

Гістарычны цэнтар Сан-Марына й гара Монтэ-Тытана зь ліпеня 2008 году зьяўляюцца аб’ектам Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО^[1]. З 1985 году ў Сан-Марына функцыянуе ўнівэрсытэт. З 1983 году ў Сан-Марына была адкрыта Міжнародная акадэмія навук Сан-Марына.

Акрамя таго, вядомы на ўвесь сьвет сан-марынскі торт Torta Di Tre Monti («торт з трох вежаў»), які складаецца са слаістых вафельных плястынаў, аздобленых шакалядам.

Эканоміка

Сан-Марына не ўваходзіць у Эўрапейскі Зьвяз, аднак мае дазвол на выкарыстаньне эўра ў якасьці ўласнае валюты і на біцьцё ўласных манэтаў. Да пераходу на эўра нацыянальнай валютай была сан-марынская ліра.

Паводле ўзроўню жыцьця Сан-Марына прыпадабняецца Італіі. Асноўныя галіны эканоміка: банкаўская, электронная і керамічная. Сельская гаспадарка акцэнтаваная на вырабе віна і сыру. Большасьць прадукцыі Сан-Марына ўвозіць з Італіі. Значную частку даходу дзяржавы складае продаж паштовых марак. Больш за 22% СУП Сан-Марына прыносіць турыстычная сфэра.

Разам з Андорай Сан-Марына лідзіруе ў сьвеце паводле колькасьці аўтамабіляў на чалавека.

Крыніцы

^ San Marino Historic Centre and Mount Titano. UNESCO World Heritage Centre

Вонкавыя спасылкі

[1] San Marino Historic Centre and Mount Titano. UNESCO World Heritage Centre

[1]