Мойшэ Кульбак

Мо́йшэ Ку́льбак, Майсе́й Ку́льбак (ід. משה קולבאַק‎; 20 сакавіка 1896, Смаргонь Ашмянскага павету Віленскай губэрні — 29 кастрычніка 1938, Менск, БССР) — беларуска-габрэйскі паэт, пісьменьнік, перакладнік. Вядомы перадусім сваімі раманамі «Зэлмэняне», «Мэсія з роду Эфраіма», «Панядзелак» і паэмамі «Райсн», «Вільня». Раман Мойшэ Кульбака «Зэлмэняне» або «Зэльманцы» стаў клясыкай літаратуры на ідышы, адзін з найзначнейшых раманаў, напісаных у Беларусі ў 1930-х гадах. Пісаў пераважна на мове ідыш, але ў пачатку творчасьці спрабаў пісаць і на іўрыце.

Мойшэ Кульбак
на ідышы: משה קולבאַק‎
Мойшэ Кульбак, фота 1928 году
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	20 сакавіка 1896(1896-03-20) Смаргонь, Віленская губэрня, Расейская імпэрыя
Памёр	29 кастрычніка 1937(1937-10-29) (41 год) Менск, БССР, СССР
Пахаваны	невядома
Бацькі	Саламон Кульбак Сіма Кульбак
Жонка	Зэльда Барысаўна Кульбак (1897—1973)
Дзеці	Элі Кульбак, Рая Кульбак
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці	паэт, празаік, драматург, перакладнік
Гады творчасьці	1916—1937
Мова	ідыш і іўрыт
Значныя творы	Зэлмэняне Райсн Вільня Мэсія з роду Эфраіма Панядзелак Бойтра
Творы ў Вікікрыніцах
Мойшэ Кульбак у Вікісховішчы

Біяграфія

Дзяцінства і маладосьць

Памятная дошка ў Вільні на будынку дому, дзе жыў Мойшэ Кульбак

Нарадзіўся 20 сакавіка 1896 году ў Смаргоні ў сям’і служачага (прыказчыка ў лесагандлёвым прадпрыемстве) Саламона й Сімы Кульбакаў. Іўрыцкія крыніцы падаюць дату нараджэньня пісьменьніка 5 красавіка 1896 году, на зыходзе сьвята Песах і вясновага раўнадзенства. Бацька Мойшэ, Саламон Кульбак, паходзіў з сям’і рамесьнікаў і быў наймалодшым сярод сямнаццаці братоў. У дзяцінстве Мойшэ Кульбак часта наведваў свайго дзядулю ў Кабыльніку й потым у адным зь вершаў апісаў мястэчка. Навучаўся ў габрэйска-расейскай народнай школе, па вечарах ў рэфармаваным хэдары, пасьля — у Валожынскім, Сьвянцянскім і Мірскім ешыботах (1909—1914). Здаў экстэрнам экзамэн на званьне настаўніка, працаваў выхавацелем у сірочым доме Коўны, настаўнікам у школах і гімназыях Смаргоні, Менску, Вільні. У 1918 годзе жыў у Менску, дзе быў лектарам на габрэйскіх настаўніцкіх курсах, у пачатку 1919 году выехаў у Вільню. У Вільні, дзе ён працаў настаўнікам, у 1920 годзе адбыўся вялякі творчы дэбют (дагэтуль паэт апублікаў толькі верш Зорачкі) маладога пісьменьніка томам пазэыі Шірім (на ідышы: שירים‎, Вершы), пасьля чаго паэт хутка стаў узнаваны ў віленскім літаратурным асяродку. У 1920—1923 гадах жыў і працаваў суфлёрам у Бэрліне. У 1923 годзе вярнуўся ў Вільню. У 1923—1928 гадах жыў у Вільні, дзе ў 1927 годзе яго абралі старшынёй «габрэйскага ПЭН-клюба». У Вільні Кульбак працаў настаўнікам літаратуры ў габрэйскай гімназыі і Габрэйскай Настаўніцкай Сэмінарыі. У Вільні паэт напісаў аднаіменную паэму.

Вяртаньне ў Менск

У кастрычнік 1928 году Мойшэ Кульбак вырашыў вярнуцца ў Менск. 19 кастрычніка 1928 году Мойшэ Кульбак купіў квіток на ранішні цягнік Вільня-Менск і ўвечары быў ужо ў Менску, які сустрэў паэта ранішнім сьнегам. Віленская ґазэта «Vilner Tog» («Віленскі дзень») так пісала пра пераезд паэта зь Вільні ў Менск:

	«Вільня губляе натхнёнага паэта, які апяваў прыроду Літвы, і асабліва Вільні, у чароўных вершах і паэмах. Паэма Кульбака «Вільня» — самы глыбокі й прыгожы твор пра наша места».

21 кастрычніка 1928 году ў менскай ґазэце «Звязда» было апублікавана кароткае паведамленьне аб прыезьдзе Кульбака ў Менск:

	«У Менск прыехаў з Вільні вядомы яўрэйскі паэта Кульбак. Пісьменьнік застаецца на сталай рабоце ў СССР».

У Менску Мойшэ Кульбак працаваў у рэдакцыях рэспубліканскіх пэрыядычных выданьняў, у габрэйскім сэктары АН БССР. Сябра Саюза пісьменьнікаў БССР з 1934 году. Быў супрацоўнікам розных выданьняў на ідыш Акадэміі Навук БССР. У 1934—1937 гадах — чалец рэдакцыі габрэйскага часопіса «Штэрн».

У 1937 годзе арыштаваны. Расстраляны ўначы з 29 на 30 кастрычніка 1937 году. Рэабілітаваны Вышэйшай калегіяй Вярхоўнага Суда СССР 15 сьнежня 1956 году. Асабовая справа № 8179-с захоўваецца ў архіве КДБ Беларусі.

Сям’я

Жонка Зэльда Кульбак (1897—1973), настаўніца сярэдняй школы, была арыштаваная 5 лістапада 1937 году ў Менску. 28 лістапада асобнай нарадай пры НКУС асуджаная як «член сям’і ворага народу» да 8 гадоў працоўна-папраўчых лягераў і этапаваная праз Воршу ў Акмолінскі лягер жонак здраднікаў Радзімы НКУС Казаскай ССР. Вызваленая 5 лістапада 1945 году.

Дзеці Ілья і Рая. Ілья (Элі) загінуў ад рук нацыстаў у 1942 годзе ў мястэчку Лапічы Магілёўскай вобласьці. Рая (Раіса) Кульбак-Шавель жыве ў Ізраілі.

Творчасць

Чыставы рукапіс паэмы Rajsn, якую Кульбак даслаў для публікацыі ў часопісе Di cukunft.

Анатоль Наліваеў. «Мошэ Кульбак». 1984.

З жонкай і сынам у 1930 годзе

Мойшэ Кульбак у 1936 годзе

Спачатку пісаў вершы на іўрыце, але неўзабаве перайшоў на ідыш. Друкавацца пачаў восеньню 1916 году, першая публікацыя — верш «Зорачка» («Штэрндл»), які хутка атрымаў папулярнасьць як народная песня. Аўтар зборнікаў «Вершы» (Вільня, 1920), «Новыя вершы» (Варшава, 1922), «Паэмы і вершы» (Мінск, 1929), раманаў «Мэсія сын Эфраіма» (Бэрлін, 1924), «Панядзелак» (Варшава, 1926). Для дзяцей напісаў казку «Вецер, які гняваўся» (Вільня, 1921).

Аўтар драмы «Якаў Франк» (Вільня, 1923), п’ес «Разбойнік Бойтра» (была надрукавана ў менскім часопісе «Штэрн» у 1936 годзе, пастаўлена Маскоўскім дзяржаўным габрэйскім тэатрам у тым жа годзе, Беларускім дзяржаўным габрэйскім тэатрам у 1937 годзе, габрэйскім драматычным калектывам Віленскага дома культуры прафсаюзаў у 1961 годзе, а тэль-авіўскім Камэрным тэатрам — у 1996 годзе; перакладзена на беларускую мову Фэліксам Баторыным пад назвай «Бойтра», 2014), «Бэньямін Магідаў» (рыхтавалася да пастаноўкі ў 1937 годзе; рукапіс страчаны пасля арышту аўтара).

Пераклаў на мову ідыш паасобныя вершы Янкі Купалы, Якуба Коласа, п’есу Мікалая Гогаля «Рэвізор» (1933), зрабіў літаратурную апрацоўку перакладу на ідыш рамана Мікалая Астроўскага «Як гартавалася сталь(ru)» (1937). Разам з З. Вітэнзонам падрыхтаваў да друку (пераклаў на ідыш асобныя творы, выступіў у якасьці ўкладальніка) зборнік «Рэвалюцыйныя навэлы» (1931).

Паэт і пэдагог Рыгор Рэлес лічыў, што на творчасьць Мойшэ Кульбака, асабліва на п’есу «Бойтра», пэўны ўплыў аказала творчасьць Янкі Купалы.

Збор твораў Мойшэ Кульбака ў 1929 годзе быў выдадзены ў Вільні ў 3 тамах. У Менску выйшлі «Вершы і паэмы» (1929), раман «Зэлмэняне» (кн. 1, 1931; кн. 2, 1935; пазьней выходзіў у перакладах на беларускую, расейскую, ангельскую, нямецкую, францускую), паэма «Дзісенскі Чайлд-Гарольд» (1933), «Выбранае» (1934), у Маскве — зборнік вершаў і паэм «Чалавек добры» (1979). Творы Мойшэ Кульбака на ідышы і ў перакладах выдаваліся таксама ў Аргентыне, ЗША, Ізраілі, Францыі і іншых краінах.

У пачатку творчасьці творы Кульбака зьмяшчаюць ідылічныя матывы, на зьмену ім прыходзяць адзначаныя пячаткай «чырвонага часу» урбаністычныя карціны зь некалькі сюрэалістычнымі вобразамі вясковых габрэяў, арганічна зьвязаных з прыродай краю. Пазьней піша шэраг гістарычных твораў зь філязафічным падтэкстам (раман «Машыёх бэн Эфраім» («Мэсія сын Эфраіма»), 1924), у якіх гістарычныя й бытавыя рэаліі пафарбаваны ў фантастычныя тоны з элемэнтамі габрэйскага містыцызму, фальклёрнымі матывамі й экспрэсыяністычным гратэскам. Проза Кульбака, якая ўвабрала найноўшыя павевы заходнеэўрапэйскай філязофіі й літаратуры, зь ягонай мовай, рафінаванай, але трывала зьвязанай з народнай прамовай, так і не змагла арганічна ўвайсьці ў савецкую літаратуру.

Шлоймэ Бэліс у 1980 годзе так узгадваў пра Мойшэ Кульбака:

	Толькі ён зьяўляўся на парозе - ён адразу станавіўся пераможцам. Чытаньне Кульбака! Гэта быў канцэрт! Велізарнае мастацкае задавальненьне! Гіпнатычны сэанс! Ён набіраў поўныя грудзі паветра й зацягваў, завываючы так нібы выдыхаючы душу. <…> Сухашчавы, з падоўжана-цёмным тварам, зь цёмнымі вачыма, якія блішчалі, як антрацыт, і гарэлі знутры смуткам, марай і нудой; доўгая чорная непаслухмяная чупрына над шырокім нізкім ілбом. Ён яе энэргічна адкідаў моцным кідком галавы, калі яна яму падала на вочы... ...Ён выкарыстоўваў элемэнтарную клясычную рыфму ў самай неклясычнай мове – габрэйскай. Ён застаўся пры поўнай рыфме ў той час, калі іншыя паэты лічылі яе ледзь не ганьбай, адсталасьцю, нават грубіянствам, праявай недахопу майстэрства, быццам бы ў салонах пачалі карыстацца мовай мужыка, ці чалядніка. Кульбак не прытрымліваўся ўсёй гэтай «прыгожасьці». Ён мне аднойчы ў гутарцы сам сказаў: рыфма павінна быць, як звон, і яны ў яго такі, як званы: «Гэй, Антоша, засьпявай і зайграй на бандуры шурэ, бурэ, мурэ, турэ»..

Беларускія пераклады

У 1960 годзе ў Менску выйшаў раман «Зельманцы» ў перакладзе на беларускую мову Віталя Вольскага. Пераклад Віталя Вольскага патрапіў пад цэнзуру. Па меркаваньні Сяргея Шупы зь перакладу 1960 году зьнікла каля 12,5% арыгінальнага тэксту, прычым часам былі выкрасьленыя важныя думкі, заўвагі, вобразы аўтара, цэлыя сюжэтныя павароты; часам проста абрывалася лёгіка апавяданьня. У 2015 годзе раман быў перавыдадзены і трапіў у спіс кніг году паводле шэрагу экспэртаў. П’еса «Разбойнік Бойтра» перакладзена на беларускую Фэліксам Баторыным пад назвай «Бойтра» для часопісу «Дзеяслоў» (2014). Асобныя вершы Мойшы Кульбака перакладалі з ідыш на беларускую Эдзі Агняцьвет, Сьцяпан Гаўрусёў, Васіль Жуковіч, Генадзь Кляўко, Язэп Семяжон, Андрэй Хадановіч ды іншыя вядомыя паэты. У 1970 годзе ў Менску выйшаў паэтычны зборнік Майсея Кульбака «Выбранае», у 2016 — двухмоўны (на ідыш і беларускай) зборнік «Eybik/Вечна». У 2016 годзе таксама зьявіліся пераклады казкі «Вецер, які гняваўся» і апавяданьня «Муня-птушкавод і яго жонка Малкелэ». У 2018 і 2019 гадах выдадзены раманы «Панядзелак» і «Мэсія з роду Эфраіма» ў перакладзе Сяргея Шупы.

• Панядзелак: маленькі раман / Мойшэ Кульбак. — Прага : Вясна, 2018. — 146, [1] с.
• Мэсія з роду Эфраіма: раман / Мойшэ Кульбак. — Прага : Вясна : Мінск, Янушкевіч, 2019. — 190 с.

У 2022 годзе выйшаў двухтомнік Мойшэ Кульбака. Першы том быу выдадзены на ідыш, мове арыгіналу; у другі том уключылі лацінскую трансьлітарацыю вершаў ды іх пераклад на беларускую мову.

У 2024 годзе выйшаў пераклад Сяргея Шупы раману «Зэлмэняне».

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — С. 9. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).
• Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Т. 3. Карчма — Найгрыш. — С. 155. — 751 с — 10 000 экз.
• Кульбак Майсей Саламонавіч. — Мн.: Зміцер Колас, 2007. — ISBN 978-985-6783-38-6.
• Кульбак Майсей // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. — Т. 3. — С. 456.
• Беларускія пісьменнікі (1917—1990). Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі; Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Маст. літ., 1994. — 653 с іл. — ISBN 5-340-00709-X. — С. 311.
• Мойшэ Кульбак
• מרדכי ססר, «משה קולבאַק — המשורר המעונה» (אויף העברעיִש)
• Krzysztof Czyżewski: Słowo o Mosze Kulbaku. W: Mosze Kulbak: Mesjasz z rodu Efraima. Sejny: Fundacja Pogranicze i Ośrodek «Pogranicze — sztuk, kultur, narodów», 2016, s. 133—153, seria: Ex Oriente. ISBN 978-83-61388-27-2.
• Kulbak Mosze. Wirtualny Sztetl. Muzeum Historii Żydów Polskich Polin
• Шалит Ш. «Эй, возьмите меня с собой!» (Моше Кульбак, 1896—1937) // Шалит Ш. На круги свои…: Лит. страницы на евр. тему. Иерусалим: Филобиблион, 2005. С. 157—177.
• Эми Ариель. Маленькое путешествие во времени. Из цикла Окно в

Вонкавыя спасылкі

• Творы Мойшэ Кульбака ў арыгінале ў зборах бібліятэкі Polona
• Лекцыя Андрэя Хадановіча аб Мойшэ Кульбаку
• I частка, II частка, III частка, IV частка — лекцыі Сяргея Шупы аб Мойшэ Кульбаку
• Майсей Кульбак (1896—1937). Адкрытая лекцыя Вольфа Рубінчыка на YouTube
• Лекцыя Андрэя Хадановіч пра растраляных паэтаў
• Рая Кульбак, дачка расстралянага паэта. Радыё Свабода. Людзі.
• Творы на сайце «ПрайдзіСвет»
• Старонка у facebook, прысвечаная Майсею Кульбаку
• Расстраляныя літаратары. Мойша Кульбак, вытанчаны паэт з «трацкісцка-тэрарыстычнай арганізацыі» // Радыё Свабода, 06 кастрычніка 2017