Ліст 28-мі
Ліст 28-мі — адкрыты ліст беларускіх культурніцкіх і навуковых дзеячоў да Міхаіла Гарбачова, савецкага кіраўніка, падпісаны 15 сьнежня 1986 року.
Ідэя зьявілася ў Зьмітра Санько і Яўгена Куліка ўвосені 1986 року ў сувязі з здушэньнем беларускімі ўладамі ўсялякіх праяваў нацыянальнага адраджэньня. Пасьля складаньня першапачатковага тэксту пачаўся таемны збор подпісаў з дапамогай сябраў аб’яднаньня „Паддашак“.
Ліст быў трэцім з шэрагу сьнежаньскіх зваротаў на адрас Міхаіла Гарбачова. 13 сьнежня да яго зьвярнуліся ўдзельнікі Рэспубліканскай нарады маладых пісьменьнікаў, 14-га — сябры Саюзу пісьменьнікаў[1][2]. Самым вядомым стаў трэці, падпісаны 28-ю прадстаўнікамі творчай інтэлігенцыі Беларусі (адсюль і назва).
20 сьнежня 1986 Віктар Маркавец перадаў ліст адрасату праз прыймальню ЦК КПСС у Маскве. У ім было асьветленае катастрафічнае абмежаваньне магчымасьцей ужываць беларускую мову ў асьвеце, культуры і штодзённым жыцьці. Пратэстуючы проці дыскрымінацыі, аўтары высунулі праграму нацыянальнага Адраджэньня — «паляпшэньня стану роднай мовы, культуры і патрыятычнага выхаваньня» на Беларусі.
12 студзеня 1987 року у Менск прыехала камісія з ЦК КПСС, прадстаўнікі якой правялі гутаркі па нацыянальным пытаньні ў творчых саюзах БССР[1]. Камісія выклікала на гутарку ў ЦК КПБ і падпісантаў ліста[3].
У лютым 1987 року Міхаіл Гарбачоў перавёў 1-га сакратара ЦК КП(б)Б Мікалая Сьлюнькова ў Маскву і прызначыў замест яго Яфрэма Сакалова, які заявіў, што ў БССР існуе поўная свабода разьвіцьця беларускай мовы[3]. Пасьля гэтага да Міхаіла Гарбачова быў напісаны шырэйшы зварот, вядомы пад назвай „Ліст 134-х“[4].
У 1987 року Юры Туронак вывез тэкст „Ліста 28-мі“ ў Заходнюю Эўропу. Пасьля перакладу на ангельскую мову ліст быў апублікаваны ў выданьні Згуртаваньня беларусаў Вялікай Брытаніі „Лісты да Гарбачова“ накладам 200 асобнікаў[3]. У траўні-чэрвені ліст быў апублікаваны беларусамі ЗША ў газэце „Беларус“. У Беларусі ўпершыню апублікаваны ў 2005 року[4].
Падпісанты рэдагаваць
- Эдуард Агуновіч, сябра Саюзу мастакоў СССР, заслужаны работнік культуры БССР
- Вячаслаў Адамчык, сябра Саюзу пісьменьнікаў СССР, ляўрэат Літаратурнай прэміі імя Івана Мележа
- Мікола Арочка, доктар філялягічных навук, вядучы спэцыяліст Інстытуту літаратуры АН БССР, сябра Саюзу пісьменьнікаў СССР
- Рыгор Барадулін, сябра Саюзу пісьменьнікаў СССР, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР імя Янкі Купалы і прэміі Ленінскага камсамолу Беларусі
- Янка Брыль, народны пісьменьнік БССР, ляўрэат Дзяржаўных прэміяў СССР і БССР, ляўрэат Літаратурнай прэміі імя Якуба Коласа
- Васіль Быкаў, народны пісьменьнік БССР, ляўрэат Ленінскай прэміі
- Васіль Вітка, сябра Саюзу пісьменьнікаў СССР, заслужаны дзяяч культуры БССР, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР, ляўрэат міжнароднай прэміі Г.-К. Андэрсэна
- Вячаслаў Вярэніч, кандыдат філялягічных навук
- Аляксей Дудараў, сябра Саюзу пісьменьнікаў СССР, сябра Саюзу тэатральных дзеячоў СССР, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР, ляўрэат прэміі Ленінскага камсамолу
- Эдвард Зайкоўскі, кандыдат гістарычных навук
- Генадзь Каханоўскі, кандыдат гістарычных навук, сябра Саюзу пісьменьнікаў СССР
- Уладзімер Конан, доктар філязофскіх навук, вядучы супрацоўнік Інстытуту філязофіі і права АН БССР, сябра Саюзу пісьменьнікаў СССР
- Анатоль Кудравец, сябра Саюзу пісьменьнікаў СССР, галоўны рэдактар часопісу „Нёман“
- Яўген Кулік, сябра Саюзу мастакоў СССР
- Яўген Лаўрэль, старэйшы навуковы супрацоўнік Навукова-дасьледчага інстытуту пэдагогікі Міністэрства асьветы БССР
- Яўген Лецка, кандыдат філялягічных навук, сябра Саюзу пісьменьнікаў СССР
- Максім Лужанін, сябра Саюзу пісьменьнікаў СССР, заслужаны дзяяч мастацтваў БССР, ляўрэат Літаратурнай прэміі імя Якуба Коласа
- Леанід Лыч, кандыдат гістарычных навук
- Віктар Маркавец, сябра Саюзу мастакоў СССР, ляўрэат прэміі Ленінскага камсамолу Беларусі
- Леў Мірачыцкі, кандыдат гістарычных навук
- Пімен Панчанка, народны паэт БССР, ляўрэат Дзяржаўных прэміяў СССР і БССР
- Валянціна Пархоменка, заслужаная артыстка БССР, ляўрэатка Ўсесаюзнага конкурсу артыстаў эстрады, дыплямантка Сусьветнага фэстывалю моладзі і студэнтаў
- Алесь Разанаў, сябра Саюзу пісьменьнікаў СССР
- Алесь Рашчынскі, сябра Саюзу кампазытараў СССР
- Уладзімер Содаль, сябра Саюзу журналістаў СССР, рэдактар тэлечасопісу „Роднае слова“ Дзяржтэлерадыё БССР
- Стэфанія Станюта, народная артыстка БССР, ляўрэатка Дзяржаўнай прэміі БССР
- Васіль Талстой, кандыдат гістарычных навук
- Леанід Шчамялёў, народны мастак БССР, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР
Крыніцы рэдагаваць
- ^ а б Зьміцер Санько. Лісты да Гарбачова // Наша слова. — 10 ліпеня 2019. — № 28 (1439).
- ^ Мартинович, Денис (26 студзеня 2020) Как беларусский язык стал государственным Кругагляд. TUT.BY. Праверана 3 сакавіка 2021 г.
- ^ а б в Навумчык, Сяргей (2 сакавіка 2021) «Ліст 28-мі» альбо як Гарбачоў беларускую мову ратаваў. Радыё „Свабода“. Праверана 3 сакавіка 2021 г.
- ^ а б Зьміцер Санько. Лісты да Гарбачова // Наша слова. — 17 ліпеня 2019. — № 29 (1440). — С. 6.
Літаратура рэдагаваць
- Гісторыя Беларусі найноўшага часу ў дакументах і матэрыялах. Хрэстаматыя / уклад. Юрась Бачышча; нав. рэд. Алесь Смалянчук. — Вільня: ЭГУ, 2008. — 366 с. — ISBN 978-9955-773-20-7
- публ. Т. М. Кузьмичёва «Требуются решительные действия по спасению родного языка, родной культуры…». Письма белорусских писателей, артистов и ученых М. С. Горбачёву. 1986—1987 гг. // Исторический архив. — М.: РОССПЭН, 2004. — № 6. — С. 5—30.
- Віктар Маркавец. Дзёньнікавыя нататкі 1986—1987 гадоў (пра „Ліст 28-мі“ да М. Гарбачова) // Veritas : Бюлетэнь БГА «Ветэраны Адраджэньня». — 2006. — № 1 (4).
- Зьміцер Санько. „Ліст 28-мі“ // Veritas : Бюлетэнь БГА «Ветэраны Адраджэньня». — 2005. — № 1 (3). — С. 6.
Вонкавыя спасылкі рэдагаваць
- TUT.BY. „Патрабуюцца рашучыя дзеяньні для яе ратаваньня“. 30 гадоў таму беларуская мова стала дзяржаўнай(недаступная спасылка) // Hrodna.life, 26 студзеня 2020