Салямон Рысінскі
Салямон Рысінскі (лац. Solomonis Risinius (Pantherus); каля 1560, в. Рысін, Полацкае ваяводзтва, Вялікае Княства Літоўскае, цяпер Себескі раён, Пскоўская вобласьць, Расея — 13 лістапада 1625[2][3], Дзяляцічы, цяпер Наваградзкі раён) — паэт-лацініст, філёляг, фальклярыст-парэміёляг. Першы вядомы чалавек, які назваў сябе «беларусам» (Leuсorussus), а сваю краіну «Беларусьсю» (Leucorossia).
Асабістыя зьвесткі | |
---|---|
Нарадзіўся | каля 1560[1] |
Памёр | 13 лістапада 1625 |
Род | Рысінскія[d] |
Дзейнасьць | пісьменьнік, паэт |
Біяграфія
рэдагавацьПаводле Я. Парэцкага і Ю. Крыжаноўскага, Саламон Рысінскі нарадзіўся ў вёсцы Рысіне на Полаччыне, але на падставе ўнівэрсытэцкіх мэтрык, дзё ён пішацца «de Cobelinszky» (Ляйпцыг) і «De Kobilinki» (Базэль), Г. Люлевіч лічыць месцам нараджэньня пісьменьніка вёску з назвай Кабыльнікі (ці Кабыльнік) на Віцебшчыне.
Сын дробнага шляхціча Хведара Рысінскага. Атрымаў добрую пачатковую адукацыю (дома і, мажліва, у адной з пратэстанцкіх школаў Вялікага Княства Літоўскага). Ведаў царкоўнаславянскую мову. Верагодна, працягнуў адукацыю ў Ляйпцыскім унівэрсытэце, куды прыехаў 25 жніўня 1582 году разам зь лекарам Янам Гасьлерам, колішнім настаўнікам полацкага ваяводы К. М. Дарагастайскага. У 1584 годзе быў хатнім настаўнікам у Жамойці (у якасьці выхавацеля і настаўніка працаваў і пазьней). У 1585 годзе быў у Сэціміне (Малая Польшча), дзе выкладаў у кальвінскай школе. Не пакідаў жаданьня прадоўжыць адукацыю, у лістах прасіў перавесьці яго ў Кракаў. У канцы таго ж году працаваў прыватным выкладнікам у Войнараве. Вёў перапіску з братамі Крыштафам і Станіславам Бучынскімі з Ольшына па пытаньнях паэтычнага мастацтва. Раіў ім ехаць па навуку ў Нямеччыну. Выпраўляючыся туды, браты Бучынскія ўзялі С. Рысінскага з сабой.
2 сьнежня 1585 году С. Рысінскі ўпісаны ў мэтрыку Альтдорфцкага ўнівэрсытэту як «Salamon Pantherus Leucorussus» (Leucorussus — грэцкае «беларус»). Увесну 1587 году разам з братамі Бучынскімі наладзіў падарожжа па прыдунайскіх мясцовасьцях Нямеччыны, наведаўшы шэраг гарадоў: Нюрнбэрг, Аўгсбург, Інгальштат і інш. За няпоўныя тры гады навучаньня ў Альтдорфе значна паглыбіў свае веды ў галіне клясычнай філязофіі. Пасябраваў з Конрадам Рытэрсгаўзэнам(de), пазьней вядомым паэтам і юрыстам. У 1588—1589 гадох падрыхтаваў разам зь ім крытычны разбор і камэнтары да твораў рымскага паэта Аўзонія.
У другой палове 1589 году пакінуў Альтдорф, каб суправаджаць у Прагу К. Рытэрсгаўзэна. Імаверна, што пасьля зноў працаваў настаўнікам у Малой Польшчы. Мяркуюць, што ў 1594—1596 гадох знаходзіўся ў Лейдэне. Каля 1596 году апынуўся на службе ў князя К. Радзівіла «Перуна» ў якасьці пэдагога яго сына Крыштапа. Выхавацелем дзяцей працаваў і пры двары Радзівілаў у Вільні, Койданаве і Валожыне ў наступныя гады.
У 1601 годзе разам суправаджаў свайго выхаванца Крыштапа, калі той выехаў навучацца за мяжу. Улетку таго ж году ўпісаў сваё імя ў мэтрыкі Ляйпцыскага ўнівэрсытэту. У чэрвені 1602 годзе яны былі ўжо ў Гайдэльбэргу, адкуль у пачатку 1603 году падаліся ў Базэль. Праўдападобна, што пісьменьнік узяў ўдзел у далейшым падарожжы па Эўропе.
Вярнуўся на радзіму ў пачатку 1604 году. У пачатку XVII ст. браў чынны ўдзел у рэлігійным жыцьці беларускіх пратэстантаў. Прымаў удзел у арганізацыі пратэстанцкай школы ў Слуцку, для якой напісаў статут[4]. Браў удзел у працы сынодаў 1609—1612 і 1617—1620 гадох, на якіх абараняў інтарэсы свайго патрона, займаў высокія пасады ў кальвінісцкай грамадзе. Лічыўся знаўцам гісторыі кальвінізму ў Вялікім Княстве Літоўскім. У 1609 годзе яму было даручана выправіць і дапоўніць кракаўскі канцыянал, для якога ён зрабіў новы пераклад некаторых псалмаў і выдаў яго ў Любчы ў 1614 годзе. Працаваў таксама над кальвінскім катэхізісам. З 1620 году займаўся выхаваньнем сына К. Радзівіла «Перуна» Януша, які навучаўся ў кальвінскай школе ў Вільні.
У кастрычніку 1625 году, будучы пры двары жонкі К. Радзівіла — Ганны, нечакана занядужаў празь некалькі дзён сканаў «ад апаплексіі, паяднанай з эпілепсіяй»[3]. Пахаваны пры кальвінскім зборы ў Любчы.
Бібліяграфія
рэдагаваць- Epistolarum Salomonis Pantheri libros duos. Aldorphii, 1587.
- Exercitationum epistolicarum ad Ausonium virum consularem libri duo. Aldorphii, 1589.
- Psalmy Dawida podlug dawnych not wierszem polskim. Lubecz ad Chronum, 1614.
- Proverbiorum Polonicorum a Solomone Rysinio Collectorum Centuriae Decem et Octo. Lubecz ad Chronum, 1618.
- Solomonis Rysinii Sarmatae, ad epistolas L. Annaei Senecae, philosophi Stoici, notarum sive conjecturarum liber. Noribergae, 1620.
- Trumpas pasakojimas apie garsiuosius sviesiausiojo didiko, Birzu ir Dubingiu kunigaikscio Kristupo Radvilos zygius. Vilnius: Lietuviu literaturos ir tautosakos institutas, 2000. 253 p.
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Salamon Rysinski // CERL Thesaurus (анг.) — Consortium of European Research Libraries.
- ^ Рысінскі Саламон // БЭ. — Мн.: 2001 Т. 13. С. 519.
- ^ а б Жлутка, А. Саламон Рысінскі // Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў: У 2 т. Т. 1. — Менск: Беларуская навука, 2007. С. 646.
- ^ Коршунаў А. Рысінскі Саламон // ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 159—160.
Літаратура
рэдагаваць- Жлутка, А. Саламон Рысінскі // Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў: У 2 т. Т. 1. — Менск: Беларуская навука, 2007. — С. 642—657.
- Коршунаў А. Рысінскі Саламон // ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. — С. 159—160.
- Латышонак, А. Навуковыя крыніцы самаакрэслення Саламона Рысінскага як беларуса // Рэфармацыя і грамадства: XVI стагоддзе : Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі. — Менск: Беларускі кнігазбор, 2005. — С. 126—131;
- Рысінскі Саламон // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 13: Праміле — Рэлаксін. — 576 с. — ISBN 985-11-0216-4 — С. 519.
- Narbutas, S. Risinskis, Saliamonas. Trumpas pasakojimas apie garsiuosius šviesiausiojo didiko Biržų ir Dubingių kunigaikščio Kristupo Radvilos žygius / parengė, iš lot. k. vertė ir pratarmę parašė S. Narbutas. — Vilnius : LLTI, 2000. — 253 p. (лет.)
- Korotynski, W. Salomon Rysinski. Studium // Kurier Wilenski. Nr. 132, 1863. — S. 6. (пол.)
- Lulewicz, H. Rysinski Salomon / H. Lulewicz // Polski Slownik Biograficzny, T. XXXIII/4, Z. 139. — Wroclaw etc., 1992. — S. 553—557. (пол.)
- Порецкий, Я. И. Соломон Рысинский: Solomo Pantherus Leucorussus (конец XVI — начало XVII в.) / Я. И. Порецкий. — Минск: Издательство БГУ, 1983. — 158 с. (рас.)