Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь

Нацыяна́льны архі́ў Рэспу́блікі Белару́сь — дзяржаўны архіў Беларусі, заснаваны ў траўні 1927 году ў Менску.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь
Абрэвіятура	НАРБ
Дата ўтварэньня	28 траўня 1927 (97 гадоў таму)
Тып	архіў
Юрыдычны статус	дзяржаўная ўстанова
Мэта	захоўваньне архіўнага фонду Беларусі
Штаб-кватэра	Менск, Першамайскі раён, прасп. Незалежнасьці, д. 116
Месцазнаходжаньне	Беларусь
Каардынаты
Кіраўнік	Андрэй Дземянюк
Матчына кампанія	Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь
Сайт	narb.by
Колішняя назва	Цэнтральны архіў Кастрычніцкай рэвалюцыі БССР (да ліпеня 1938 г.), Цэнтральны дзяржаўны архіў Кастрычніцкай рэвалюцыі і сацыялістычнага будаўніцтва БССР (да траўня 1993 г.), Беларускі дзяржаўны архіў (да чэрвеня 1995 г.)

НАРБ захоўвае дакумэнты органаў дзяржаўнай улады і кіраваньня Беларусі, рэспубліканскіх, партыйных, камсамольскіх, прафсаюзных, грамадзкіх і каапэратыўных установаў, ВНУ, установаў Часовага ўраду Расеі на землях Беларусі, беларускіх нацыянальных і нямецкіх акупацыйных установаў часоў акупацыі Нямеччынай і Польшчай, асабістыя фонды дзяржаўных і грамадзкіх дзеячоў Беларусі з сакавіка 1917 году да нашых дзён. Дакумэнты адлюстроўваюць падзеі Лютаўскай рэвалюцыі і кастрычніцкага перавароту, усталяваньня савецкай улады ў Беларусі, утварэньня Беларускай Народнай Рэспублікі і Беларускай ССР, дзейнасьць Камуністычнай партыі Беларусі і Ленінскага камсамолу Беларусі, аднаўленьне народнай гаспадаркі і разьвіцьцё культуры ў 1920-я гады, сацыялістычнае будаўніцтва, народна-вызваленчы рух у Заходняй Беларусі, нямецкі акупацыйны рэжым, барацьбу беларускага народа супраць акупантаў, разьвіцьцё партызанскага руху і патрыятычнага падпольля ў гады Нямецка-савецкай вайны, аднаўленьне і разьвіцьцё гаспадаркі і культуры ў пасьля ваенны час, станаўленьне сувэрэннай Рэспублікі Беларусь. Архіў вядзе навукова-дасьледчую дзейнасьць, распрацоўвае пытаньні дакумэнтазнаўства, тэорыі і мэтодыкі архівазнаўства. Рыхтуе дакумэнтальныя выданьні.

Чытальня

На 2023 год чытальня НАРБ большую частку году працавала з аўторка па суботу ў адпаведнасьці з раскладам. Улетку расклад працы з панядзелка па чацьвер быў з 9:00 да 17:00, у пятніцы — з 9:00 да 16:00. Да працы ў чытальні дапускаюцца асобы якія маюць дакумент аб пасьведчаньні асобы.

24 траўня 2022 г. Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь ухваліла Пастанову № 119 «Аб зацьвярджэньні Правіл работы дзяржаўных архіваў». Паводле 108 і 111-га артыкулаў, «Вопісы выдаюцца на тэрмін, ня большы за 5 дзён, вопісы, якія маюцца тольеі ў аным экземпляры і захоўваюцца цэнтралізавана, дапускаюцца да выдачы па дазволе кіраўніцтва архіва — на 1 дзень».

Паслугі

На 2023 год Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь ажыцьцяўляў за плату:

• выкананьне работ па забесьпячэньні цэласьці дакумантаў Нацыянальнага архіўнага фонду Рэспублікі Беларусь (НАФ);
• правядзеньне навукова-тэхнічнай апрацоўкі дакумэнтаў;
• часовае захоўваньне дакумантаў недзяржаўнай часткі НАФ; часовае захоўваньне дакумэнтаў, якія не ўваходзяць у склад НАФ;
• апісаньне і прыём дакумэнтаў на захоўваньне;
• распрацоўку праектаў лякальных прававых актаў і мэтадычных дакумэнтаў у сфэры архіўнай справы і справаводзтва;
• мэтадычная дапамога ўладальнікам дакумэнтаў, якія не зьяўляюцца крыніцамі камплектаваньня дзяржаўных архіваў, у арганізацыі ўліку, захоўваньня і выкарыстаньня іх дакумэнтаў;
• інфармацыйнае забесьпячэньне карыстальнікаў у адпаведнасьуі зь іх запытамі ў парадку, зацьверджаным заканадаўствам;
• адказ на запыты пра жыцьцяпіс і радавод, якія тычацца маёмасных і спадчынных правоў;
• капіяваньне архіўных дакумэнтаў;
• падбор, сыстэматызацыя дакумэнтаў для выкарыстаньня ў радыё- і тэлеперадачах, напісаньні твораў навукі, літаратуры і мастацтва, кансультаваньне па ім (паслугі па выкарыстаньні кінафотафонадакумэнтаў);
• падрыхтоўка па запытах выставы дакумэнтаў, лекцыі і экскурсіі па архівах.

Таксама НАРБ адказваў на пісьмовыя і электронныя запыты аб:

1. удзеле ў партызанскім і падпольным руху ў Беларусі;
2. раскулачваньні, пазбаўленьні выбарчых правоў і высяленьні;
3. узнагароджаньні ордэнамі і мэдалямі за працоўныя заслугі, а таксама шматдзетных маці;
4. знаходжаньні ў нацысцкіх канцлягерах і турмах;
5. знаходжаньні на акупаванай тэрыторыі Беларусі;
6. знаходжаньні на прымусовай працы ў гады Вялікай Айчыннай вайны;
7. рэпрэсіях і рэабілітацыі;
8. працоўным стажы і заробку.

Будова

Паводле стану на 1 студзеня 2017 Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь зьмяшчаў 1244 фонды, якія ўлучалі 3434 вопісы і 1 106 989 адзінак захоўваньня, а таксама 2486 дакумэнтаў. Архіў складаецца з 9 аддзелаў:

1. забесьпячэньня захаванасьці дакумэнтаў і фондаў;
2. справаводзтва і фармаваньня Нацыянальнага архіўнага фонду;
3. фондаў асабістага паходжаньня;
4. аўтаматызаваных архіўных тэхналёгіяў;
5. інфармацыйна-пошукавых сыстэмаў;
6. навукова-тэхнічнай апрацоўкі дакумэнтаў;
7. выкарыстаньня дакумэнтаў і інфармацыі;
8. публікацыяў;
9. арганізацыі кадравай работы.

Мінуўшчына

28 траўня 1927 г. Цэнтральны выканаўчы камітэт (ЦВК) і Савет народных камісараў БССР зацьвердзілі Пастанову аб стварэньні Цэнтральнага архіва Кастрычніцкай рэвалюцыі (ЦАКР) БССР. На 1 кастрычніка 1927 г. ЦАКР БССР зьмяшчаў звыш 161 000 справаў. Будынак архіва, дзе да 1922 г. месьцілася царква сашэсьця Сьвятога Духа, абсталявалі 37 стэлажамі агульнай даўжынёй 2400,55 пагонных мэтраў. Фонды разьмясьцілі ў архівасховішчах плошчай 315,4 м². У яшчэ адным сховішчы плошчай 20,53 м² захоўвалі дарэвалюцыйныя дакумэнты, якія ў 1938 годзе перадалі ў Цэнтральны гістарычны архіў БССР. Да пачатку 1928 году ўсе сховішчы занялі дакумэнтамі, таму ў 1-й палове 1928 году абсталявалі 2-і паверх з дадатковай плошчай 204,16 м². На 1 кастрычніка 1928 г. агульная плошча архівасховішчаў склала 687,93 м² з 45 усталяванымі стэлажамі даўжынёй 2986,54 пагонных мэтраў. На іх разьмясьцілі 243 441 адзінку захоўваньня, аб’яднаную ў 660 фондаў, і 4350 кг россыпу. Да канца 1930 году ў архіў паступіла 92,9 тыс. справаў і 4,3 тоны россыпу. У жніўні 1929 г. ЦВК БССР зацьвердзіў Пастанову аб пераводзе ЦАКР у Магілёў у сувязі з памежным становішчам Менску. 15 кастрычніка 1930 г. зацьвердзілі Палажэньне аб Цэнтральным архіўным кіраўніцтве БССР, паводле якога ў ЦАКР БССР стварылі архіў кінафотадакумэнтаў і сакрэтны архіў. У 1930 г. архіў перавезьлі ў Магілёў, дзе разьмясьцілі ў былым будынку касьцёла сьвятога Станіслава.

На 1 траўня 1933 г. архіў налічваў 6 супрацоўнікаў. На 10 чэрвеня 1936 г. было 16 штатных і 28 пазаштатных супрацоўнікаў. У 1937 годзе архіў выдаў 1784 даведкі. У 1938 годзе ў чытальні працавала 15 дасьледнікаў. У ліпені 1938 г. назву зьмянілі на Цэнтральны архіў Кастрычніцкай рэвалюцыі і сацыялістычнага будаўніцтва (ЦАКРСБ) БССР. На пачатак 1941 г. архіў зьмяшчаў 850 тыс. справаў у 2318 фондах. У ліпені 1941 г. аддзел сакрэтных фондаў, які месьціўся ў будынку зачыненай у 1928 годзе царквы Яна Багаслова Богаяўленскага брацкага манастыра, спаліў усе свае дакумэнты ў сувязі з пачаткам Нямецка-савецкай вайны. Узімку 1941—1942 гадоў архіўныя фонды перавезьлі ў клюб швейнікаў па вуліцы Леніна на загад нямецкага камандаваньня, каб вярнуць касьцёл сьвятога Станіслава вернікам. У студзені-лютым 1944 г. нямецкія акупацыйныя ўлады вывезьлі частку архіва ў Рыгу (Райхскамісарыят Остлянд), дзе разьмясьцілі ў будынку Цэнтральнага дзяржаўнага архіва Латвійскай ССР. У студзені 1944 г. ЦАКРСБ Беларускай ССР аднавіў дзейнасьць у Гомелі са штатам у 38 супрацоўнікаў. У ліпені 1944 г. архіў вярнулі ў Менск.

Па вайне ў Магілёве захавалася 30 тыс. справаў, у Рызе — 50 тысячаў, то бок агулам 9,4% ад даваеннага архіва. У 2-й палове 1944 году ў архіў паступілі дакумэнты нямецкіх акупацыйных і беларускіх калябарацыйных установаў, якія разьмясьцілі ў будынку Менскага абласнога архіва па вул. Бакуніна, д. 4. У ліпені 1945 г. з Рыгі вярнулі вывезеныя дакумэнты, якія разьмясьцілі ў будынку зачыненай у 1930-я гады Халоднай сынагогі па вул. Няміга, д. 1Б. У верасьні 1945 г. Савет народных камісараў БССР перадаў архіву будынак зачыненай у 1933 г. Петрапаўлаўскай царквы па вул. Астроўскага, д. 4. На 1 студзеня 1946 г. архіў налічваў 239 фондаў, якія ўлучалі 153 412 адзінак захоўваньня, і 3324,5 кг россыпу. У верасьні 1949 г. звыш 30 тонаў дакумэнтаў Цэнтральнага статыстычнага кіраўніцтва і Дзяржпляна БССР перанесьлі з падвала на 2-і паверх будынка былой Петрапаўлаўскай царквы. У 1950 г. рэшту перавезьлі ў памяшканьне Цэнтральнага архіва фонафотакінадукмэнтаў БССР па Старажоўскай вуліцы. За 1952 год у аддзеле сакрэтных фондаў 10-кратна павялічылі захоўваньне дакумэнтаў, якія ў выніку склалі каля паловы ад агульнага ліку: на 1 студзеня 1952 г. засакрэчанымі былі 23 фонды і 3 часткі фондаў абсягам 4219 адзінак захоўваньня, на 1 студзеня 1953 г. — 62 фонды і 20 частак фондаў абсягам 42 814 адзінак захоўваньня. Большасьць засакрэчаных дакумэнтаў тычылася часу нямецкіх акупацыйных установаў і калябарацыйных установаў Беларусі. У 1953 году ўвесь архіў перавялі ў будынак былой Петрапаўлаўскай царквы, дзе дакумэнты раўнамерна разьмясьцілі на 3-х паверхах. Упершыню прыступілі да карданаваньня і абяспыльваньня дакумэнтаў. У чытальні працавалі 27 дасьледнікаў. У 1954 г. выйшаў зборнік Інстытуту гісторыі Акадэміі навук БССР «З гісторыі змаганьне за ўсталяваньне Савецкай улады ў Беларусі і ўтварэньня БССР», у які ўвайшлі 22 дакумэнты ЦАКРСБ БССР з сакавіка 1917 г. па люты 1919 году. 25 лютага 1956 г. першы сакратар ЦК КПСС Мікіта Хрушчоў зачытаў на 20-м зьезьдзе КПСС даклад «Аб кульце асобы і яго наступствах». У сувязі з гэтым 31 сакавіка 1956 г. Савет міністраў БССР зацьвердзіў Пастанову «Аб захадах упарадкаваньня рэжыму захоўваньня і лепшага выкарыстаньня архіўных матэрыялаў міністэрстваў і ведамстваў БССР». У выніку за 1956 г. аддзел сакрэтных фондаў перадаў на агульнае захаваньне 24 937 справаў. За год лік дасьледнікаў у чытальні вырас удвая да 112. З 1958 г. пачалі мікрафільмаваньне дакумэнтаў.

У 1960 г. архіў вывелі з падпарадкаваньня Міністэрству ўнутраных справаў БССР. За 1969—1980 гады архіў прыняў звыш 100 000 справаў ад рэспубліканскіх установаў і ў выніку вычарпаў вольныя плошчы. У 1988 годзе ў сувязі з палітыкай перабудовы і галоснасьці зьнялі абмежаваньні на доступ да дакумэнтаў 19 ведамстваў. У 1991 г. архіў пераехаў у новы будынак па вул. Крапоткіна, д. 55. У выніку лік супрацоўнікаў вырас да 80. Цягам 1992—1994 гадоў на захаваньне прынялі 75,4 тыс. справаў. У траўні 1993 г. назву зьмянілі на Беларускі дзяржаўны архіў. У чэрвені 1995 г. архіў атрымаў сучасную назву Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, у які перадалі дакумэнты былога Цэнтральнага архіва КПБ. Да 1999 г. дакумэнты архіва засяродзілі ў будынку па вул. Кірава, д. 43. На 2000 г. меў 200 фондаў, якія налічвалі 916,5 тыс. справаў. Працавала 6 аддзелаў: 1) забесьпячэньня захаваньня дакумэнтаў і фондаў, інфармацыйна-пошукавых сыстэмаў; 2) справаводзтва, камплектаваньня і ведамасных архіваў, навуковага выкарыстаньня дакумэнтаў і інфармацыі; 3) асабістых фондаў; 4) дакумэнтаў Нямецка-савецкай вайны; 5) навукова-тэхнічнай апрацоўкі дакумэнтаў; 6) публікацыі дакумэнтаў. Таксама працавала ўласная бібліятэка, якая налічвала 8,2 тыс. кніг, 1,7 тыс. гадавых камплектаў часопісаў і 1,5 тыс. гадавых камплектаў газэтаў.

У жніўні 2007 году НАРБ пераехаў у новы будынак Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, дзе заняў 17—21 паверхі. Цягам 2011 году ў НАРБ працавалі 2,5 тыс. дасьледнікаў, у тым ліку замежнікі з 5 краінаў (Расеі, Украіны, Польшчы, Францыі і Ізраіля). На 1 чэрвеня 2012 г. налічвалася 8 архівасховішчаў агульнай плошчай 6771 м². У 1319 фондах НАРБ захоўвалі 1 043 778 справаў, што складала 37 930 пагонных мэтраў паліцаў. За 2007—2012 гады архіў выканаў грамадзка-гаспадарчых і 1989 прадметных запытаў. Алічбаваныя 1,5 тыс. справаў займалі 110 дыскаў. Звыш 3000 справаў зьмяшчалі дзяржаўную або службовую таямніцу, таму заставаліся недаступнымі карыстальнікам архіва.

Кіраўнікі

• Генадзь Баброўскі (30 чэрвеня 1927 — 4 лістапада 1929)
• Зінаіда Раманава (студзень — жнівень 1931)
• Пётар Вашкевіч (травень 1936 — лістапад 1937)
• Георгі Вайцяховіч (1 верасьня 1944 — люты 1946)
• Яфрэм Карпачоў (люты 1946 — красавік 1952)
• Валянціна Ільлічова (красавік 1952 — жнівень 1959)
• Міхаіл Лемяшэўскі (жнівень 1959 — 1969)
• Мікалай Корзун (1970—1978)
• Л.Ф. Лемеш (1978—1982)
• Вячаслаў Селяменеў (1982 — 2010)
• Мікалай Рудакоўскі (2010—2014)
• Віктар Кураш (2014—2017)
• Андрэй Дземянюк (з 2017 году)