Гісторыя Ўшачаў

Ушачы — даўняе магдэбурскае места гістарычнай Полаччыны, якое пэўны час было цэнтрам рэгіёну. Галоўную тутэйшую славутасьць — касьцёл Сьвятога Гераніма і кляштар дамініканаў (1796), пры якім дзейнічалі школа і шпіталь, — зьнішчылі ў два этапы: сьпярша ў 2-й палове XIX ст. расейскія ўлады загадалі разабраць мураваны кляштарны корпус, а па апошняй вайне савецкія ўлады зруйнавалі будынак касьцёла. Да нашага часу захаваўся нэагатычны касьцёл Сьвятога Лаўрэна (1913).

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Ўшачы як сяло ў Полацкім ваяводзтве датуецца XVI ст. У гэты час яны знаходзіліся ў валоданьні А. Сялявы^[1]. У 1594 годзе паселішча стала цэнтрам воласьці.

У 1624 годзе маёнткам Ушачы валодаў Юзэф Кляноўскі, стольнік полацкі. На 1667 год маёнтак складаўся з трох вёсак; тут была прыстань і карчма, дзейнічалі царква і манастыр, рэгулярна праводзіліся 2 кірмашы. Наступным гаспадаром Ушачоў у 1672 годзе стаў Давыд Радзімінскі Францкевіч, які ў 1677 годзе разам з жонкай заснаваў у мястэчку базылянскі манастыр. Пазьней мясьцінай валодалі Шчыты, Жабы, Плятэры.

У 1716 годзе падваявода полацкі Геранім Жаба разам з жонкай фундавалі ўва Ўшачах касьцёл і кляштар дамініканаў, пры якім дзейнічалі шпіталь і школа^[1]. 23 чэрвеня 1758 году кароль і вялікі князь Аўгуст Сас надаў мястэчку Магдэбурскае права і герб: «у белым полі каля залатой ракі выява Сьвятога Лаўрэна». Адначасна места атрымала права праводзіць таргі ў нядзелі і чацьвяргі, а таксама два кірмашы: першы — на Грамніцы, другі — на дзень Сьвятой Ганны. Кожны з кірмашоў працягваўся 4 тыдні^[2].

Па першым падзеле Рэчы Паспалітай (1772) Ушачы сталі сталіцай рэшты Полацкага ваяводзтва, якая засталася ў Рэчы Паспалітай. Тут зьбіраліся павятовыя соймікі. У 1787 годзе дамініканы збудавалі ў месьце двухпавярховы мураваны кляштар, а таксама заклалі школку на 6 клясаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Праект маскоўскай перабудовы касьцёла дамініканаў, 1888 год

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Ушачы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе сталі заштатным местам Лепельскага павету. У 1805 годзе статус паселішча панізілі да мястэчка, цэнтру воласьці Віцебскай губэрні. У вайну 1812 году тут на кароткі час спыняўся аддзел расейскага генэрала Вітгенштэйна, было некалькі сутычак з францускімі войскамі, пра што як памяць засталіся курганы. На думку доктара гісторыі, прафэсара, дырэктара Цэнтру напалеонаўскіх дасьледаваньняў Фэрнанда Бакура, ува Ўшачах з 22 на 23 ліпеня начаваў імпэратар Напалеон Банапарт^[3]. На 1846 год у мястэчку было 22 двары, працавалі вадзяны млын, 2 карчмы.

У 1863 годзе дзеля здушэньня нацыянальна-вызвольнага паўстаньня расейскія ўлады зачынілі касьцёл і кляштар дамініканаў ува Ўшачах разам з 3 касьцёламі ў ваколіцах мястэчка (Кублічы, Чашнікі і Палюдовічы) Пры закрыцьці каталікам дазволілі вынесьці ўсе касьцёльныя рэчы, якія зь вялікай працэсіяй перавезьлі да Селішча. На 1880 год ува Ўшачах працавалі вінакурны завод, млын, былі 2 царквы, касьцёл, 18 крамаў, 3 юдаісцкія малітоўныя школы. У 1890 годзе ў мястэчку адкрылася царкоўнапрыходзкая школа. Паводле выніка перапісу (1897) тут было 170 двароў, працавалі гарбарны і паташны заводы, млын, лячэбніца, аптэка, 16 крамаў, 8 шынкоў, заезныя дамы.

Касьцёл Сьвятога Гераніма, 1941 год

У пачатку XX ст. Ушачы ня мелі палітычнага або гандлёвага значэньня. Тутэйшая парафія мела 1600 вернікаў, 13 мяшчанскіх двароў, рэшта — арандатарская шляхта. Насельніцтва займалася пераважна земляробствам і часткова сплавам лесу, карыстаючыся добрымі воднымі камунікацыямі. Эканамічны стан істотна пагаршаўся, таму шмат маёнткаў пераходзіць у рукі чужынцаў. У 1905 годзе па рэлігійнай лібэралізацыі ў Расейскай імпэрыі распачаліся масавыя звароты па вяртаньне касьцёла і кляштару дамініканаў каталікам. У адказ на гэта расейскія ўлады пачалі праводзіць у колішнім касьцёле набажэнствы Маскоўскага патрыярхату. Неўзабаве вернікі-каталікі атрымалі зацьверджаньне філіі. Набажэнствы адпраўляліся спачатку ў малой драўлянай капліцы на цьвінтары, якая, згарэла ў 1911 годзе. Першым пробашчам па адкрыцьці філіі на працягу двух гадоў быў ксёндз Кілбаса. У 1908 годзе местачкоўцы дамагліся дазволу на будаваньне новага касьцёла, аднак ім бракавала фундушаў. Касьцёльныя ўлады з сродкаў рэзэрвовага капіталу вылучылі дапамогу памерам у 1000 рублёў, пан Рэўт склаў увесь свой капітал 14 000 рублёў, вялікую суму грошай ахвяравала пані Івашэўская. Новы касьцёл збудавалі ў гатычным стылі. Па ксяндзы Кілбасы парафію ўзначаліў ксёндз Шылінскі, які энэргічна працягваў будоўлю. Па ім касьцёл будаваў ксёндз Баркоўскі, пры якім набажэнствы ў новым храме адпраўляліся ўжо на часовым алтары. Да Ўшацкай парафіі належала гатычная капліца ўва Ўхвічах, маёнтку сям’і Івашэўскіх. Капліцу пад тытулам Сьвятога Тадэвуша фундаваў Аркадзь Лубенскі ў 1861 годзе. Ягоная сястра, пані Івашэўская, была вядомай у акрузе філянтропкай. Яна не карысталася маёнткам, а частку свайго капіталу ахвяравала на сельскагаспадарчую школу для сялянаў, складала значныя грошы на выхаваньне беднай моладзі, актыўна ўдзельнічала ў працы Полацкага таварыства дабрачыннасьці.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ушачы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, у Лепельскі павет («падраён») Віцебскага раёну^[4], аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Ўшачы вярнулі БССР, дзе яны сталі цэнтрам раёну Полацкай, з 1935 году Лепельскай акругі. У 1938 годзе паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу, у Віцебскай вобласьці. На 1941 год ува Ўшачах было 600 двароў.

У Другую сусьветную вайну з 7 ліпеня 1941 да 29 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. Згодна з афіцыйнай савецкай статыстыкай, немцы зьнішчылі тут 735 чалавек. У канцы верасьня 1942 году партызаны разьбілі мясцовы нямецкі гарнізон і занялі Ўшацкі і суседнія зь ім раёны, утварылася Полацка-Лепельская партызанская зона. У сьнежні 1943 — красавіку 1944 году ва Ўшачах дысьляцыраваліся штабы Полацка-Лепельскай апэратыўнай групы ЦК КП(б)Б і Беларускага штабу партызанскага руху, партызанскай брыгады імя В. Чапаева. Тут разьмяшчалася падпольная друкарня, дзейнічалі партызанскі тэлефонны вузел, электрастанцыя, лесазавод.

З 1944 году Ўшачы знаходзілся ў Полацкай, а з 1954 году — у Віцебскай вобласьці. У 1962—1966 гадах у Лепельскім раёне. У 1982 годзе ў мястэчку збудавалі аўтавакзал, адкрыўся музэй. 26 ліпеня 2002 году адбылося афіцыйнае зацьверджаньне гістарычнага гербу Ўшачаў, а 28 лютага 2011 году — сьцяга мястэчка^[5].

Галерэя

Мястэчка на старых здымках
Пляц Рынак. Касьцёл Сьвятога Гераніма, 1908 год
Паштовая кантора, 1910-я
Касьцёл Сьвятога Лаўрына, 1913 год
Касьцёл Сьвятога Лаўрына, да 1920 году

Вуліца Царкоўная, да 1920 году
Вуліца Царкоўная. Касьцёл Сьвятога Гераніма, да 1920 году
Вуліца Школьная. Сынагога, 1920-я
Вуліца Полацкая, 1920-я

Вуліца Далецкая, 1920-я
Вуліца Далецкая, 1930-я
Вуліца Падалецкая. Царква, 1930-я
Царква па перабудове, 1930-я

Лякарня, 1930-я
Пляц Рынак. Касьцёл Сьвятога Гераніма, 1930-я
Касьцёл Сьвятога Гераніма, 1941 год
Касьцёл Сьвятога Гераніма, 1941 год

Крыніцы

^ ^а ^б Віталёва В. Ушачы // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 694.
^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 247.
^ Гісторыя: дарэвалюцыйны пэрыяд на Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
^ Об учреждении официальных геральдических символов административно-территориальных единиц Витебской области. Указ Президента Республики Беларусь от 28.02.2011 г. № 86 (рас.)

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 16: Трыпалі — Хвіліна. — 576 с. — ISBN 985-11-0263-6
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Ушацкага р-на. — Мн.: БЕЛТА, 2003. — 638, [1] с. ISBN 985-6302-43-9.
Святы Казімір у Паазер’і: 400 гадоў каталіцызма ў Лепельскім краі. — Лепель: Выдавецкая ініцыятыва LEPLE, 2004.
Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын. — 616 с. — ISBN 985-11-0276-8
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XII: Szlurpkiszki — Warłynka. — Warszawa, 1892.

[evkl-1] а ^б Віталёва В. Ушачы // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 694.

[2] Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 247.

[3] Гісторыя: дарэвалюцыйны пэрыяд на Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць

[at-4] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

[5] Об учреждении официальных геральдических символов административно-территориальных единиц Витебской области. Указ Президента Республики Беларусь от 28.02.2011 г. № 86 (рас.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]