Ушачы — даўняе магдэбурскае места гістарычнай Полаччыны, якое пэўны час было цэнтрам рэгіёну. Галоўную тутэйшую славутасьць — касьцёл Сьвятога Гераніма і кляштар дамініканаў (1796), пры якім дзейнічалі школа і шпіталь, — зьнішчылі ў два этапы: сьпярша ў 2-й палове XIX ст. расейскія ўлады загадалі разабраць мураваны кляштарны корпус, а па апошняй вайне савецкія ўлады зруйнавалі будынак касьцёла. Да нашага часу захаваўся нэагатычны касьцёл Сьвятога Лаўрэна (1913).

Касьцёл Сьвятога Гераніма пры кляштары дамініканаў, 1833 г.

Вялікае Княства Літоўскае

рэдагаваць

Першы пісьмовы ўпамін пра Ўшачы як сяло ў Полацкім ваяводзтве датуецца XVI ст. У гэты час яны знаходзіліся ў валоданьні А. Сялявы[1]. У 1594 годзе паселішча стала цэнтрам воласьці.

У 1624 годзе маёнткам Ушачы валодаў Юзэф Кляноўскі, стольнік полацкі. На 1667 год маёнтак складаўся з трох вёсак; тут была прыстань і карчма, дзейнічалі царква і манастыр, рэгулярна праводзіліся 2 кірмашы. Наступным гаспадаром Ушачоў у 1672 годзе стаў Давыд Радзімінскі Францкевіч, які ў 1677 годзе разам з жонкай заснаваў у мястэчку базылянскі манастыр. Пазьней мясьцінай валодалі Шчыты, Жабы, Плятэры.

У 1716 годзе падваявода полацкі Геранім Жаба разам з жонкай фундавалі ўва Ўшачах касьцёл і кляштар дамініканаў, пры якім дзейнічалі шпіталь і школа[1]. 23 чэрвеня 1758 году кароль і вялікі князь Аўгуст Сас надаў мястэчку Магдэбурскае права і герб: «у белым полі каля залатой ракі выява Сьвятога Лаўрэна». Адначасна места атрымала права праводзіць таргі ў нядзелі і чацьвяргі, а таксама два кірмашы: першы — на Грамніцы, другі — на дзень Сьвятой Ганны. Кожны з кірмашоў працягваўся 4 тыдні[2].

Па першым падзеле Рэчы Паспалітай (1772) Ушачы сталі сталіцай рэшты Полацкага ваяводзтва, якая засталася ў Рэчы Паспалітай. Тут зьбіраліся павятовыя соймікі. У 1787 годзе дамініканы збудавалі ў месьце двухпавярховы мураваны кляштар, а таксама заклалі школку на 6 клясаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

рэдагаваць
 
Праект маскоўскай перабудовы касьцёла дамініканаў, 1888 год

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Ушачы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе сталі заштатным местам Лепельскага павету. У 1805 годзе статус паселішча панізілі да мястэчка, цэнтру воласьці Віцебскай губэрні. У вайну 1812 году тут на кароткі час спыняўся аддзел расейскага генэрала Вітгенштэйна, было некалькі сутычак з францускімі войскамі, пра што як памяць засталіся курганы. На думку доктара гісторыі, прафэсара, дырэктара Цэнтру напалеонаўскіх дасьледаваньняў Фэрнанда Бакура, ува Ўшачах з 22 на 23 ліпеня начаваў імпэратар Напалеон Банапарт[3]. На 1846 год у мястэчку было 22 двары, працавалі вадзяны млын, 2 карчмы.

У 1863 годзе дзеля здушэньня нацыянальна-вызвольнага паўстаньня расейскія ўлады зачынілі касьцёл і кляштар дамініканаў ува Ўшачах разам з 3 касьцёламі ў ваколіцах мястэчка (Кублічы, Чашнікі і Палюдовічы) Пры закрыцьці каталікам дазволілі вынесьці ўсе касьцёльныя рэчы, якія зь вялікай працэсіяй перавезьлі да Селішча. На 1880 год ува Ўшачах працавалі вінакурны завод, млын, былі 2 царквы, касьцёл, 18 крамаў, 3 юдаісцкія малітоўныя школы. У 1890 годзе ў мястэчку адкрылася царкоўнапрыходзкая школа. Паводле выніка перапісу (1897) тут было 170 двароў, працавалі гарбарны і паташны заводы, млын, лячэбніца, аптэка, 16 крамаў, 8 шынкоў, заезныя дамы.

 
Касьцёл Сьвятога Гераніма, 1941 год

У пачатку XX ст. Ушачы ня мелі палітычнага або гандлёвага значэньня. Тутэйшая парафія мела 1600 вернікаў, 13 мяшчанскіх двароў, рэшта — арандатарская шляхта. Насельніцтва займалася пераважна земляробствам і часткова сплавам лесу, карыстаючыся добрымі воднымі камунікацыямі. Эканамічны стан істотна пагаршаўся, таму шмат маёнткаў пераходзіць у рукі чужынцаў. У 1905 годзе па рэлігійнай лібэралізацыі ў Расейскай імпэрыі распачаліся масавыя звароты па вяртаньне касьцёла і кляштару дамініканаў каталікам. У адказ на гэта расейскія ўлады пачалі праводзіць у колішнім касьцёле набажэнствы Маскоўскага патрыярхату. Неўзабаве вернікі-каталікі атрымалі зацьверджаньне філіі. Набажэнствы адпраўляліся спачатку ў малой драўлянай капліцы на цьвінтары, якая, згарэла ў 1911 годзе. Першым пробашчам па адкрыцьці філіі на працягу двух гадоў быў ксёндз Кілбаса. У 1908 годзе местачкоўцы дамагліся дазволу на будаваньне новага касьцёла, аднак ім бракавала фундушаў. Касьцёльныя ўлады з сродкаў рэзэрвовага капіталу вылучылі дапамогу памерам у 1000 рублёў, пан Рэўт склаў увесь свой капітал 14 000 рублёў, вялікую суму грошай ахвяравала пані Івашэўская. Новы касьцёл збудавалі ў гатычным стылі. Па ксяндзы Кілбасы парафію ўзначаліў ксёндз Шылінскі, які энэргічна працягваў будоўлю. Па ім касьцёл будаваў ксёндз Баркоўскі, пры якім набажэнствы ў новым храме адпраўляліся ўжо на часовым алтары. Да Ўшацкай парафіі належала гатычная капліца ўва Ўхвічах, маёнтку сям’і Івашэўскіх. Капліцу пад тытулам Сьвятога Тадэвуша фундаваў Аркадзь Лубенскі ў 1861 годзе. Ягоная сястра, пані Івашэўская, была вядомай у акрузе філянтропкай. Яна не карысталася маёнткам, а частку свайго капіталу ахвяравала на сельскагаспадарчую школу для сялянаў, складала значныя грошы на выхаваньне беднай моладзі, актыўна ўдзельнічала ў працы Полацкага таварыства дабрачыннасьці.

Найноўшы час

рэдагаваць

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ушачы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, у Лепельскі павет («падраён») Віцебскага раёну[4], аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Ўшачы вярнулі БССР, дзе яны сталі цэнтрам раёну Полацкай, з 1935 году Лепельскай акругі. У 1938 годзе паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу, у Віцебскай вобласьці. На 1941 год ува Ўшачах было 600 двароў.

У Другую сусьветную вайну з 7 ліпеня 1941 да 29 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. Згодна з афіцыйнай савецкай статыстыкай, немцы зьнішчылі тут 735 чалавек. У канцы верасьня 1942 году партызаны разьбілі мясцовы нямецкі гарнізон і занялі Ўшацкі і суседнія зь ім раёны, утварылася Полацка-Лепельская партызанская зона. У сьнежні 1943 — красавіку 1944 году ва Ўшачах дысьляцыраваліся штабы Полацка-Лепельскай апэратыўнай групы ЦК КП(б)Б і Беларускага штабу партызанскага руху, партызанскай брыгады імя В. Чапаева. Тут разьмяшчалася падпольная друкарня, дзейнічалі партызанскі тэлефонны вузел, электрастанцыя, лесазавод.

З 1944 году Ўшачы знаходзілся ў Полацкай, а з 1954 году — у Віцебскай вобласьці. У 1962—1966 гадах у Лепельскім раёне. У 1982 годзе ў мястэчку збудавалі аўтавакзал, адкрыўся музэй. 26 ліпеня 2002 году адбылося афіцыйнае зацьверджаньне гістарычнага гербу Ўшачаў, а 28 лютага 2011 году — сьцяга мястэчка[5].

Літаратура

рэдагаваць