Стэфан Баторы
Стэ́фан Бато́ры[a] (27 верасьня 1533, Жыладзішомльё ў Трансыльваніі, цяпер Шымлеў-Сылваніэй, Румынія — 12 сьнежня 1586, Горадня) — кароль польскі і вялікі князь літоўскі (1576—1586), князь трансыльванскі (1571—1576).
| Стэфан Баторы лац. Stefan Batory вуг. Báthory István | |
| сьпіс вялікіх князёў літоўскіх[1] | |
|---|---|
.jpg) | |
| Стэфан Баторы. Невядомы мастак, XVI ст. | |
| Князь трансыльванскі | |
|
1571 — 1576 | |
| Папярэднік | Ян I Заполья |
| Наступнік | Крыштаф I Баторы |
| Кароль польскі | |
|
14 сьнежня 1575 — 12 сьнежня 1586 | |
| Каранацыя | 1 траўня 1576 |
| Сукіраўнік | Ганна Ягелонка |
| Папярэднік | Генрык Валезы |
| Наступнік | Жыгімонт Ваза |
| Вялікі князь літоўскі | |
|
14 сьнежня 1575 — 12 сьнежня 1586 | |
| Каранацыя | 1 траўня 1576 |
| Сукіраўнік | Ганна Ягелонка |
| Папярэднік | Генрык Валезы |
| Наступнік | Жыгімонт Ваза |
| Асабістыя зьвесткі | |
| Імя пры нараджэньні | Báthory István |
| Нарадзіўся | 27 верасьня 1533, Жыладзішомльё, Трансыльванія |
| Памёр | 12 сьнежня 1586 (53 гады), Горадня, Вялікае Княства Літоўскае |
| Пахаваны | |
| Дынастыя |
 Баторы |
| Сужэнец | Ганна Ягелонка[4] |
| Бацька | Іштван IV |
| Маці | Каталіна Тэлегдзі |
| Подпіс |
 |
Імя
рэдагавацьВарыянты імя ў гістарычных крыніцах: господарь король Стефан Батура (Баркулабаўскі летапіс)[5].
Біяграфія
рэдагавацьПаходзіў з знакамітага вугорскага роду Баторых, зь лініі Шомліа (вуг. z Somlyó). Сын сямігародзкага (трансыльванскага) князя Стэфана IV. Муж Ганны Ягелонкі, дачкі Жыгімонта Старога.
З 15 гадоў знаходзіўся на вайсковай службе ў караля Чэхіі і Вугоршчыны Фэрдынанда. Разам зь ім быў у Італіі, навучаўся ў Падуі.
Служыў у сямігродзкага князя Януша Зыгмунда Запольі, быў паслом пры імпэратары Максыміліяне Другім. Па разрыве зносінаў паміж гэтымі краінамі немцы тры гады трымалі яго закладнікам.
Па сьмерці Януша Зыгмунда Запольі ў 1571 годзе стаў князем Сямігродзя. Калі кароль польскі і вялікі князь літоўскі Генрык Валезы ўцёк у Францыю, Стэфан Баторы выставіў сваю кандыдатуру на сталец Рэчы Паспалітай і быў абраны ў сьнежні 1575 году, каранаваны 1 траўня 1576 году. З чэрвеня 1576 году — вялікі князь літоўскі.
Унутраная палітыка
рэдагавацьГраматай ад 29 ліпеня 1579 вызнаў, што Каралеўства Польскае і Вялікае Княства Літоўскае лічацца раўнапраўнымі дзяржавамі ў складзе фэдэрацыйнай дзяржавы, таксама абавязаўся захоўваць самастойнасьць ВКЛ, пашыраць яго межы, не прызначаць літоўскімі вайскаводамі палякаў, агульныя соймы склікаць паводле чаргі, то ў Вялікім Княстве, то ў Кароне[6][7].
Прывілеем ад 1 красавіка 1579 году пераўтварыў Віленскі езуіцкі калегіюм ў акадэмію. Таксама выдаў дазволы на заснаваньне езуіцкіх калегіюмаў у Полацку (1581), Рызе (1580) і Дорпаце (1584). Яму належыць ініцыятыва адкрыцьця езуіцкага калегіюму ў Горадні.
Імкнуўся да мірнага разьвязваньня ідэалягічных канфліктаў. Падтрымліваў сяброўскі дачыненьні з ваяводам і вальнадумцам Каспарам Бекешам[8].
Сваю рэзыдэнцыю трымаў у Горадні, у Старым замку. Прымаў тут пасольствы маскоўскае (1581), ангельскае (1584), правёў раду сэнатараў для разгляду дамаганьняў Швэцыі (1582). Месьцічам надаў пэўныя палёгкі, выдаў прывілей Саборнай Прачысьценскай царквы[9]. Пры ім у Горадні праходзіў кожны трэці сойм.
Як кароль Польшчы пайшоў на значныя саступкі шляхце, падтрымваў езуітаў. Замест каралеўскага суду як найвышэйшай судовай інстанцыі зацьвердзіў шляхецкія выбарныя трыбуналы. За ягоным кіраваньнем польскі ўрад зрабіў спробу зьнішчыць Запароскую Сеч. У красавіку 1578 году выйшаў каралеўскі ўнівэрсал, які забараняў пускаць запарожцаў «на воласьць» і гандляваць зь Сеччу зброяю і порахам. У верасьні-сьнежні 1578 году, рыхтуючыся да вайны з Маскоўскаю дзяржаваю і намагаючыся выкарыстаць у ёй казацтва, Стэфан Баторы павялічыў колькасьць рэестравых казакаў да 500 чалавек, а ў 1583 годзе — да 600 чалавек і надаў ім шэраг прывілеяў.
Замежная палітыка
рэдагавацьУ 1579—1582 гадох Рэч Паспалітая брала ўдзел у Інфлянцкай вайне. У выніку складаных манэўраваньняў здабыў сэрыю перамог над маскоўскім войскам, што па вызваленьні Полацку, які 16 гадоў знаходзіўся пад акупацыяй[10], дазволіла заняць Вялікія Лукі. Аблога Пскова скончылася безвынікова, аднак паскорыла складаньне Ям-Запольскага міру. Па складаньні перамір’я Інфлянты адышлі да Рэчы Паспалітай.
Мудры палітык, выдатны дзяржаўны дзяяч і здольны военачальнік, Стэфан Баторы зрабіў значны ўнёсак ва ўмацаваньне Рэчы Паспалітай, спрыяў падняцьцю ейнага аўтарытэту ў Эўропе.
Сьмерць
рэдагавацьПамёр у Горадні падчас падрыхтоўкі наступнае вайны з Маскоўскай дзяржавай. У зьвязку з тым, што паміж прыдворнымі мэдыкамі ўзьнікла спрэчка пра прычыны яго сьмерці, 14 сьнежня 1586 году ў Горадні правялі першае на тэрыторыі Ўсходняй Эўропы анатамаваньне ягоных парэшткаў[11].
Галерэя
рэдагаваць- Іканаграфія караля і вялікага князя Стэфана Баторыя
-
Невядомы мастак, XVI ст. -
Невядомы мастак, XVI ст. -
Невядомы мастак, каля 1576 г. -
Невядомы мастак, XVI—XVII ст.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
-
Невядомы мастак, каля 1645 г. -
Невядомы мастак, XVII ст. -
Вінцэнт Смакоўскі, XIX ст. -
Невядомы мастак, XIX ст.
.jpg)
.jpg)
.jpeg)
Ушанаваньне памяці
рэдагавацьАдна з цэнтральных вуліцаў Горадні носіць імя Стэфана Баторага.
Легенды і паданьні
рэдагавацьНекаторыя легенды, якія пашыраліся на тэрыторыі Беларусі, сьцьвярджаюць тое, што Стэфан Баторы даваў найменьні беларускім паселішчам. У тым ліку, напрыклад, вёскам Саланое і Мільча, якія знаходзяцца ў Вялейскім раёне Менскай вобласьці[12].
| Папярэднік Генрык Валезы |
Вялікі князь літоўскі 1576—1586 |
Наступнік Жыгімонт Ваза |
Заўвагі
рэдагаваць- ^ Таксама Стафан Баторы, Сьцяпа́н Бату́ра
Крыніцы
рэдагаваць- ^ кароль польскі
- ^ а б Stephen Bathory // Encyclopædia Britannica (анг.)
- ^ а б Stefan (Batory, Báthory István) // Польскі біяграфічны інтэрнэт-слоўнік (пол.)
- ^ а б в Каталёг Нямецкай нацыянальнай бібліятэкі (ням.)
- ^ ПСРЛ. Т. 32. — М., 1975. С. 175.
- ^ Госцеў А. Стафан Баторый // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 635.
- ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 200.
- ^ Госцеў А. Баторый // ЭГБ. — Мн.: 1993 Т. 1. С. 331.
- ^ Batory, Stefan // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London, 1998. P. 44.
- ^ Лойка П. Якое месца ў нашай гісторыі займае Сцяпан Батура? // 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Менск, 1993. С. 32.
- ^ Госцеў А. Стафан Баторый // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 636.
- ^ Вёска Мільча, якую назваў кароль Баторы, Рэгіянальная газета
Літаратура
рэдагаваць- 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. І. Саверчанка, З. Санько. — Менск: Рэдакцыя газеты «Звязда», 1993. — 80 с.
- Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — 494 с. — ISBN 5-85700-074-2
- Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць- Каляндар Свабоды. Радыё Свабода. Праверана 15 кастрычніка 2010 г.
- Іна Крайнева. Манэты караля Стэфана Баторыя ў зборы Гарадзенскага дзяржаўнага гісторыка-археалягічнага музэю (PDF)