Вікіпэдыя

Ненецкая мова

Не́нецкая мова (па-ненецку: ненэцяʼ вада) — самадыйская мова ўральскае моўнае сям’і, на якой размаўляе самадыйскі народ ненцы.

Ненецкая мова
Ненэцяʼ вада
Ужываецца ў Расея
Рэгіён захад і цэнтар Поўначы Расеі (у прыватнасьці, Ненецкая аўтаномная акруга, Ямала-Ненецкая аўтаномная акруга, Таймырскі раён Краснаярскага краю, Рэспубліка Комі, Мурманская ды Архангельская вобласьці)
Колькасьць карыстальнікаў 21 926 чал.
(перапіс насельніцтва Расеі 2010 р.)[1]
Клясыфікацыя Уральскія мовы
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў Ненецкай аўтаномнай акрузе,
Ямала-Ненецкай аўтаномнай акрузе (Расея)
Статус: 6b Пад пагрозай[d][2]
Пісьмо кірыліца і Nenets alphabet[d]
Коды мовы
ISO 639-2(Т) yrk
ISO 639-3 yrk

Ненецкая мова можа разглядацца рознымі навукоўцамі па-іншаму. Так, прыкладам, ненецкую мову адны навукоўцы могуць лічыць адною мовай з двума дыялектамі, іншыя — дзьвюма блізкароднаснымі мовамі (ненецкія мовы), падзяляючы мову на тундравую ды лясную. Узаемазразумеласьць паміж мовамі зьяўляецца слабай.

Тундравая ненецкая мае больш носьбітаў за лясную ненецкую; на тундравай размаўляе блізу 30 000 — 40 000 чалавек[3][4] на тэрыторыях ад паўвыспы Канін да ракі Енісей[5]. На лясной ненецкай размаўляе размаўляе прыкладна 1 000 — 1 500 чалавек, яна распаўсюджаная ў навакольлях рэк Аган, Пур, Лямін і Надым (усход і цэнтар Ямала-Ненецкай АА, цэнтар ды паўночны ўсход Ханты-Мансійскай АА)[3][4].

Клясыфікацыя

рэдагаваць

Ненецкая мова ўваходзіць у склад уральскае моўнае сям’і, што робіць яе далёкім сваяком некаторых эўрапейскіх моваў — фінскай, эстонскай, вугорскай, а таксама шэрагу іншых моваў, распаўсюджаных у Расеі (гл. фіна-вугорскія мовы).

Гісторыя

рэдагаваць

Прыход ненцаў на тэрыторыю іхнага сучаснага пражываньня датуецца І тысячагодзьдзем н. э. У іх этнагенэзе бралі ўдзел як уласна самадыйскія роды поўдню Сыбіры, так і абарыгеннае насельніцтва тундравае й лесатундравае зонаў[6]. Дакладных зьвестак пра гэтыя працэсы не захавалася, аднак у ненецкім фальклёры фігуруюць падземныя духі пад назваю сіхірця (па-ненецку: сихиртя) — звычайна лічыцца, што гэта і зьяўляецца адлюстраваньнем сустрэчы з абарыгенным насельніцтвам.

Ненцы ў эрапейскай частцы Расеі цесна кантактавалі з комі, пазьней — з расейцамі, за Ўралам — з хантамі, мансі; самадыйскімі народамі, пра што сьведчаць раньнія запазычаньні. Абедзьве ненецкія мовы зазналі значны ўплыў з боку расейскае мовы. Тундравая ненецкая, у меншай ступені, падверглася таксама ўплыву комі мовы і паўночных гаворак хантыйскае мовы, лясная ненецкая — усходніх гаворак хантыйскае мовы.

У цяперашні час пасьля калектывізацыі, перасяленьня шматлікіх ненцаў у пасёлкі і актыўнага засваеньня нафтагазаносных раёнаў традыцыйны лад жыцьця ненцаў знаходзіцца пад пагрозай, аднак мова захоўваецца параўнальна добра, асабліва серад тых ненцаў, што яшчэ пражываюць у тундры.

Лінгвістычная характарыстыка

рэдагаваць

Граматыка ды сынтаксіс

рэдагаваць

Зь лінгвістычнага гледзішча ненецкая мова зьяўляецца моваю марфалягічнага тыпу, якая праяўляе аглютынацыю. Мова мае невялікую склонавую сыстэму, тры шэрагі спражэньня (суб’ектнае, суб’ектна-аб’ектнае, вяртальнае), багатую сыстэму нахіленьняў, што выражае мноства значэньняў, у прыватнасьці эвідэнцыяльных, пры гэтым сыстэма часу ў дзеясловах зьяўляецца досыць беднаю. Існуе разгалінаваная сыстэма нефінітных формаў, іменнае спражэньне (выкарыстаньне дзеяслоўных паказьнікаў пры імёнах, напрыклад не па-беларуску: «жанчына», недмˮ (па-беларуску: «я — жанчына»)). Назоўнік мае тры лікі (адзіночнае, дваістае, множнае), сем склонаў, катэгорыю асабовае прыналежнасьці і асабова-прызначальныя суфіксы. У ненецкай мове маецца тры часы: нявызначанае, мінулае, будучае. Існуе аб’ектнае, суб’ектнае ды безаб’ектнае спражэньні. Інфінітыў дзеяслова пазначаецца суфіксамі -сь (першая кляса), -ць і -зь (другая кляса).

Склоны ў ненецкай мове:

Пры зьмяненьні слова па склонах да яго ў канцы дадаецца адмысловы суфікс:

  • Назоўны: ханена (па-беларуску: «паляўнічы»)
  • Родны: ханенаʼ
  • Вінавальны: ханенамʼ
  • Давальна-накіроўчы: ханенанʼ
  • Мясцова-творны: ханенахана
  • Адкладальны: ханенахад
  • Падоўжны: ханенавна

Фаналёгія ды артаграфія

рэдагаваць

У фаналёгіі маецца супрацьпастаўленьне зычных паводле цьвёрдасьці або мяккасьці ды звонкасьці або глухасьці. Існуе дзьве гартанныя змычныя. Галосныя: и, е, а, ы, э, у, о, бываюць звычайнымі, кароткімі і падоўжанымі. Націск рухомы. У пачатку ненецкіх словаў сустракаюцца гукі, якія пазначаюцца наступнымі літарамі: в, е, ё, и, л, м, н, у, п, с, т, х, ю, я. Ёт у пачатку слова ў спалучэньні з галоснай [і] пазначаецца літарай и (напрыклад, слова ирий (па-беларуску: месяц) вымаўляецца як йірій). Знак апострафа ʼ называецца звонкі тасер і пазначае прыдыханьне , знак з двух апострафаў ʼʼ называецца глухі тасер і пазначае мацнейшае прыдыханьне (гартанную змычку). Літарай Ӈӈ пазначаецца гук [ŋ] (аналягічны ангельскаму спалучэньню ng). Літарай в пазначаецца гук, аналягічны ангельскаму w, літарай х — прыдыханьне (у пачатку слова) і звонкі фрыкатыўны гук, аналягічны беларускаму г [ɣ] (у сярэдзіне слова).

Агульныя рысы ў ненецкіх мовах

рэдагаваць

Агульнай асаблівасьцю абедзьвюх моваў/дыялектаў зьяўляецца сыстэматычная паляталізацыя амаль усіх зычных. Гэтая зьява паходзіць ад адрозьненьняў паміж рознымі якасьцямі галосных у протасамадыйскіх мовах[7].

  • *Cä, *Ca > *Cʲa, *Ca
  • *Ce, *Cë > *Cʲe, *Ce
  • *Ci, *Cï > *Cʲi, *Ci
  • *Cö, *Co > *Cʲo, *Co
  • *Cü, *Cu > *Cʲu, *Cu

Вэлярныя зычныя *k ды *ŋ зазналі зрух у *sʲ ды *nʲ і разам з гэтым — паляталізацыю. Аналягічныя зьмены таксама адбыліся і ў іншых самадыйскіх мовах тундравае тэрыторыі: энецкай, нганасанскай і вымерлай юрацкай.

Адрозьненьні паміж ненецкімі мовамі

рэдагаваць

Тундравая ненецкая паводле шэрагу рысаў засталася бліжэйшай да першапачатковай протаненецкай мовы, чымся лясная ненецкая, фаналёгія якой знаходзілася пад уплывам усходніх дыялектаў хантыйскае мовы. Зьмены ў сучасных мовах улучаюць у сябе[7][8]:

  • Тундравая ненецкая:
    • Дэлябіялізацыя /wʲ/ у /j/
    • Леніцыя пачатковага /k/ у /x/
    • Спрашчэньне /ʔk/ да /k/
  • Лясная ненецкая:
    • Пераход пачатковага /s/ у /x/
    • Сярэдняя дэназалізацыя /nʲ/ у /j/
    • Пераход /r/, /rʲ/ у лятэральныя фрыкатыўныя /ɬ/, /ɬʲ/
    • Скарачэньне падвойных насавых
    • Пераход /lː/ у /nɬ/
    • Зьмены ў паляталізаваных вэлярных /kʲ/, /xʲ/, /ŋʲ/
    • Падвышэньне незакрытых галосных перад складам зь першапачатковай закрытай галоснай
    • Страта адрозьненьняў галосных у ненаціскных складах
    • Усталяваньне адрозьненьня паводле кароткасьці/даўжыні для гукаў /a/ ды /æ/

Пісьмовасьць

рэдагаваць

Першыя кнігі на ненецкай мове былі выдадзеныя напрыканцы ХІХ ст.[9] У іх выкарыстоўваўся кірылічны альфабэт на расейскай аснове, бязь некалькіх літараў. У 1931 року быў створаны альфабэт на лацінскай аснове, у 1937-38 гадох ненецкі альфабэт быў зноў пераведзены на кірылічную аснову. Зрэшты, гэта тычыцца толькі тундравае ненецкае мовы: тундравая ненецкая мова добра задакумэнтаваная, мае статус карэннае мовы й мовы меншасьці, тады як першая пісьмовасьць на лясной ненецкай зьявілася толькі ў 1990- гадох, а сама мова зьяўляецца слаба задакумэнтаванай.

Сучасны ненецкі альфабэт:

А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж
З з И и Й й К к Л л М м Н н Ӈ ӈ
О о П п Р р С с Т т У у Ф ф Х х
Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э
Ю ю Я я ʼ ʼʼ

У альфабэце лясной ненецкай у дадатак таксама выкарыстоўваюцца літары Ӆӆ ды Ӭӭ[10].

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls
  2. ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  3. ^ а б Ethnologue
  4. ^ а б Salminen, Tapani; Ackerman, Farrell Nenets // Encyclopedia of Languages & Linguistics / Brown, Keith. — 2. — Oxford, England: Elsevier, 2006. — С. 577–579. — (8).
  5. ^ Staroverov, Peter Vowel deletion and stress in Tundra Nenets. — Moscow, Russia: 2006. — С. 1.
  6. ^ Этнонациональные общности России. Электронная библиотека. Ненцы
  7. ^ а б Sammallahti, Pekka Historical phonology of the Uralic languages, with special reference to Samoyed, Ugric, and Permic // The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences / Denis Sinor. — Leiden: Brill, 1988. — С. 478–554.
  8. ^ Salminen, Tapani 253 // Notes on Forest Nenets phonology. — Helsinki, Finland: Suomalais-Ugrilainen Seura, 2007. — (Mémoires de la Société Finno-Ougrienne).
  9. ^ Букварь для самоѣдовъ, живущихъ въ Архангельской губерніи. — Архангельскъ: Православное миссіонерское общество, 1895. — 20 с.
  10. ^ Бармич М. Я., Вэлло И. А. Нешаӈ букварь. СПб, 2006

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць
Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію
ненецкай мовай
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Ненецкая_мова&oldid=2330740»