Самадыйскія мовы
Самады́йскія мовы — група роднасных моваў у складзе ўральскае моўнае сям’і (разам з групаю фіна-вугорскіх моваў утварае ўральскую сям’ю).
самадыйская галіна | |
Народнасьць | самадыйскія народы |
---|---|
Арэал | заходняя і цэнтральная частка Поўначы Расеі, поўнач Заходняе Сыбіры, у мінулым — навакольлі Саянаў |
Лінгвістычная клясыфікацыя | уральская сям'я |
Склад |
паўднёвая і паўночная групы
|
Колькасьць носьбітаў | прыкладна 30 000 чал. |
ISO 639-5: | syd |
Таксама, паводле іншых клясыфікацыяў, могуць лічыцца сям’ёю, тады як уральскія мовы, адпаведна, — макрасям’ёй.
Паходзяць ад агульнае протасамадыйскае мовы.
Этымалёгія
рэдагавацьПершапачаткова група самадыйскіх моваў мела назву самаедзкія (ад расейскага самоѣдскіе), што ўтвораны ад тэрміну самаед, якім у сваю чаргу ў расейскамоўным асяродку пазначалі некаторыя карэнныя народы Сыбіры. Часам гэты тэрмін лічыўся прыніжальным з прычыны таго, што этымалёгія тэрміну паходзіць ад расейскага самоѣдъ (па-беларуску: «самаед», то бок «чалавек, які есьць сам сябе»)[1]. Іншыя інтэрпрэтацыі этымалёгіі даводзяць, што тэрмін паходзіць ад выразу same-edne, пераклад якога прапаноўваецца як «зямля саамаў»[2]. Існуюць і іншыя вэрсіі, паводле якіх прыметнік самодийский (які стаўся асновай для беларускага «самадыйскі») мог быць утвораны ад экзаэтнонімаў самоди, самодины, які выкарыстоўваўся датычна ненцаў, або ад пазначэньня аднаго з плямёнаў энцаў — сомату[3].
Клясыфікацыя
рэдагавацьГрупа самадыйскіх моваў (і, адпаведна, самадыйскія народы, што размаўляюць на гэтых мовах) падзяляецца на таёжную, тундравую ды горную групы, якія ў сваю чаргу ўваходзяць у паўднёвую ды паўночную групы ў складзе самадыйскіх моваў. Трэба адзначыць, што дадзеная клясыфікацыя зьяўляецца тэрытарыяльнай, а не генэалягічнай.
- Паўночная (тундрава-самадыйская) група:
- нганасанская мова
- энецка-ненецкія мовы:
- энецкая мова
- юрацкая мова †
- ненецкая мова (у сваю чаргу падзяляецца на два дыялекты альбо дзьве блізка зьвязаныя мовы):
- Паўднёвая група:
- селькупская мова (падзяляецца на таскі, тымскі, кецкі дыялекты)
- саянскія (горныя) самадыйскія мовы:
Генэалягічная клясыфікацыя дае падставы рабіць выснову пра раньняе разыходжаньне нганасанскае і (магчыма, у меншай ступені) маторскае моваў з энецка-ненцка-юрацкімі ды камаса-селькупскімі, якія ўтварылі ўнутраныя галіны[4]. Паводле гэтае клясыфікацыі месца ненецкіх моваў выглядае наступным чынам:
- нганасанская мова
- маторская мова †
- уласнасамадыйскія мовы:
- энецка-ненецкія мовы:
- энецкая мова
- юрацкая мова
- ненецкая мова
- лясная ненецкая
- тундравая ненецкая
- камаса-селькупскія мовы:
- кайбальская мова †
- камасінская мова †
- карагаская мова †
- маторская мова †
- саёцкая мова †
- селькупская мова
- тайгійская мова †
- энецка-ненецкія мовы:
Іншыя варыянт клясыфікацыі, прапанаваны вядомым спэцыялістам па самадыйскіх мовах Я. Хелімскім, прадугледжвае падзел самадыйскіх на паўночнасамадыйскую, селькупскую, камасінскую й маторскую групы з уключэньнем у камасінскую камасінскай і кайбальскай, у маторскую — маторскай, тайгійскай, карагаскай моваў/дыялектаў. Для паўночасамадыйскіх моваў уласьцівыя сьляды дыялектнагак кантынуўму, а таксама лексычных маторска-паўночнасамадыйскіх ізаглёсаў, для селькупскай і камасінскай — паралелі ў марфалёгіі[5].
Лінгвістычная характарыстыка
рэдагавацьМарфалёгія
рэдагавацьЗ марфалягічнага пункту гледжаньня самадыйскія мовы адносяцца да аглютынацыйных моваў. Словаўтварэньне збольшага прадстаўленае суфіксацыяй, з дапамогаю суфіксаў утвараюцца новыя лексыка-граматычныя значэньні. Для моваў уласьцівы намінатыўны лад.
У самадыйскіх мовах налічваецца тры лікі: адзіночны, множны, дваісты. Адзначаецца вялікая колькасьць склонаў, напрыклад у селькупскай — ад 13 да 21 (у залежнасьці ад крытэраў ацэньваньня). Большая частка склонаў выражае прасторава-часавыя адносіны. Апрача склонаў назоўнік можа мець асабова-прызначальныя формы (напр., энецкае teðoða — «алень для яго»). Імёны могуць зьмяняцца паводле асобы, ліку і часу.
Самадыйскія прыметнікі маюць шчыльную сувязь з назоўнікам. Шэраг назоўнікаў можа выступаць у ролі прыметніку.
Пераходнасьць, каўзатыўнасьць ды імпэратыўнасьць у дзеясловах выражаюцца шляхам суфіксаў.
Сярод займеньнікаў адзначаецца асаблівая роля асабовых займеньнікаў, якія выкарыстоўваюцца пераважна ў дачыненьні да людзей. У выпадку, калі асабовыя займеньнікі маюць ролю дзейнікаў, іх ужываньне абмяжоўваецца толькі да функцыі значнага выражэньня дзейнай асобы. Адмоўныя ды нявызначаныя займеньнікі ўтвараюцца ад пытальных.
Лексыка
рэдагавацьАпроч лексыкі ўласна ўральскага паходжаньня ў самадыйскіх мовах адзначаюцца цюрскія ды расейскія запазычаньні, якія ў асноўным датычаць вынікаў культурных абменаў паміж носьбітамі самадыйскіх моваў і носьбітамі цюрскіх і расейскай моваў. Асабліва выразна лексычны расейскі ўплыў акрэсьліўся за савецкім часам. Частка запазычваньня у самадыйскіх мовах адносіцца яшчэ да прасамадыйскага пэрыяду й уключае лексэмы мангольскага, енісейскага, індаэўрапейскага й тунгуса-маньчжурскага паходжаньня[5].
Геаграфія
рэдагавацьЗа сёньняшнім часам самадыйскамоўныя тэрыторыі ўлучаюць у сябе тэрыторыі ўздоўж расейскіх прыарктычных рэгіёнаў на працягу ад Белага мора да Мора Лапцевых, а таксама прылеглае навакольле, у прыватнасьці архіпэляг Новая Зямля, паўвостравы Ямал ды Таймыр, вусьці Обі і Енісею. У геаграфічным пляне самадыйскія мовы зьяўляюцца блізкімі да обска-вугорскіх моваў і мовы комі, зь іншымі ўральскімі мовамі яны геаграфічна аддзеленыя тэрыторыямі, населеных носьбітамі расейскае мовы. На ўсход ад арэалу распаўсюджваньня самадыйскіх моваў распаўсюджаныя цюрскія мовы, у прыватнасьці якуцкая.
Тэрыторыя гістарычнага распаўсюджваньня паўднёвых самадыйскіх моваў распасьціралася на вялікай тэрыторыі ў Заходняй Сыбіры, ад басэйну Обі на захадзе да Саянскіх ды Байкальскіх нагор’яў на ўсходзе. З гэтых моваў у цяперашні час захавалася толькі селькупская мова.
Захаваньне
рэдагавацьУ Расеі навучаньне самадыйскім мовам ажыцьцяўляецца ў якасьці прадмету ў некаторых школах.
Дапамогу расейскім пэдагогам у арганізацыі выкладаньня самадыйскіх (і фіна-вугорскіх) моваў паводле сыстэмы «моўных гнёздаў» зьдзяйсьняе таварыства «Финляндия-Россия», аднак адна з праблемаў, зьвязаных з гэтаю мэтодыкаю, заключаецца ў тым, што для яе выкарыстаньня патрабуюцца высокакваліфікаваныя спэцыялісты, такіх як пэдагогі ды мэтадысты[6], у якіх адчуваецца востры недахоп. На думку Анікі Пасанэн, кіраўніка праграмы «моўных гнёздаў» у Саамскім рэгіёне Фінляндыі, дзеці могуць хутка й эфэктыўна вывучыць мову адно ў тым выпадку, калі гэта адбываецца натуральным чынам і калі ім гэта цікава, а таму захаваньне і адраджэньне моваў нацыянальных меншасьцяў мажлівае толькі ў тым выпадку, калі гэтая мэтодыка выкарыстоўваецца і ў дашкольных установах, і школах. Дзьвюх гадзінаў на тыдзень, якія вылучаюцца на вывучэньне роднае мовы ў школьных праграмах у шматлікіх раёнах пражываньня нацыянальных меншасьцяў у Расеі, для выжываньня моваў, на думку Пасанэн, абсалютна недастаткова, а нізкі статус роднае мовы ў школе, паводле яе словаў, зьяўляецца для дзяцей выразным сыгналам, што «на роднай мове можна пець на канцэрце, але моваю адукацыі, цывілізацыі, ёсьць расейская мова»[6].
Крыніцы
рэдагаваць- ^ derogatory&ei=xbu7SP6aMYm2iwHG1rzzBw&sig=ACfU3U15iZKp0aDElQ2PtEOi2iPGZ4NCvQ The Tenacity of Ethnicity By Marjorie Mandelstam Balzer ISBN 978-0-691-00673-4
- ^ same-edne»&btnG=Search Books Anthropology of the North By Arctic Institute of North America, Translations from Russian Sources
- ^ Терещенко Н. М. Самодийские языки. — Языки мира: Уральские языки. — М.: 1993. — С. 320-325.
- ^ Janhunen, 1998
- ^ а б Хелимский Е. А. Самодийская лингвистическая реконструкция и праистория самодийцев. — М.: 2000. — С. 13-25. — (Компаративистика, уралистика: Лекции и статьи).
- ^ а б Анника Пасанен: «Языковые «гнезда» для саамов Финляндии работают и в школах, этот опыт необходимо применить в России» // Finugor : сайт. — 2011.
Літаратура
рэдагаваць- Терещенко Н. М. Самодийские языки. — Языки мира: Уральские языки. — М.: 1993. — С. 320-325.