Вікіпэдыя

Васьміканцовы крыж

хрысьціянскі сымбаль у форме лятарынскага крыжа з кароткай папярочкай унізе, гарызантальнай або дыяганальна
(Перанакіравана з «Маскоўскі крыж»)

Васьміканцо́вы крыж — хрысьціянскі сымбаль у форме лятарынскага крыжа з кароткай папярочкай унізе, гарызантальнай або дыяганальнай[1][2]. Узьнік у часы Бізантыйскай імпэрыі, да падзелу хрысьціянаў на каталікоў і праваслаўных. Нахіл ніжняй папярочкі зьявіўся ня згодна з кананічнымі пастановамі[3], а ў выніку творчага пошуку царкоўных мастакоў дзеля наданьня ўмоўнага аб’ёму плоскай выяве ў выяўленчым мастацтве[4] і падкрэсьленьня адметнасьці ніжняй папярочкі ў структуры Гальгоцкага крыжа[5]. Як адна з адзнак бізантыйскай царкоўнай традыцыі часам завецца бізантыйскім крыжам[4][6][7].

Ня варта блытаць з папскім крыжам.
Васьміканцовы крыж з роўнай ніжняй папярочкай, мазаіка XI ст.

Ад часоў кананічнай ізаляцыі Маскоўскай царквы і зьяўленьня канцэпцыі «Трэцяга Рыму», згодна зь якой Масква абвяшчалася адзінай сапраўднай спадкаемніцай Канстантынопалю («Другога Рыму»), улады Маскоўскай дзяржавы з палітычнымі мэтамі ўзялі сабе варыянт васьміканцовага крыжа з касой ніжняй папярочкай[8]. Маскоўскія багасловы прыдумалі абгрунтаваньне нахілу ніжняй папярочкі[9] і абвясьцілі гэты варыянт васьміканцовага крыжа «сапраўдным праваслаўным крыжом»[10] (рас. «истинно православный крест»), а іншыя традыцыйныя хрысьціянскія крыжы — не праваслаўнымі[11]. У 1551 годзе з ініцыятывы маскоўскага гаспадара Івана IV Тырана[12] ўкосны васьміканцовы крыж упершыню ў гісторыі пачаў ставіцца на купалы маскоўскіх цэркваў[11][13] (раней ён, як і васьміканцовы крыж з роўнай ніжняй папярочкай, ужываўся толькі ў сакральным выяўленчым і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве). Таксама з гэтага часу ўкосны васьміканцовы крыж пачаў выкарыстоўвацца на маскоўскай дзяржаўнай і вайсковай сымболіцы[14]. У другой палове XIX ст. ён насаджаўся ўладамі Расейскай імпэрыі ў рэчышчы палітыкі русіфікацыі Беларусі[15] і Ўкраіны[10]. Да канца XX ст. укосны васьміканцовы крыж стаў сымбалем Расейскай праваслаўнай царквы[16][17][18] і адметнасьцю культурнага ляндшафту Расеі[19][20][21][22]. Гэта прывяло да таго, што варыянт васьміканцовага крыжа з касой ніжняй папярочкай стаў называцца маскоўскім[9][11][17][23][24][25][26][27][28][29][13][30][31] (расейскім[18][32][33][34][35][36][37]) крыжам і атаясамлівацца з расейскай рэлігійнай экспансіяй[3]. Існуе таксама шасьціканцовы ўкосны расейскі крыж.

У Юнікодзе сымбаль, адпаведны ўкоснаму васьміканцоваму крыжу (☦, U+2626), пазначаецца як «Праваслаўны крыж» (анг. Orthodox cross[38]). Аналягічная эмблема ў Міністэрстве па справах вэтэранаў ЗША называецца «Расейскі праваслаўны крыж» (анг. Russian Orthodox cross[39]).

Назва рэдагаваць

 
Традыцыйныя прыдарожныя праваслаўныя крыжы ў Лунінцы, старая паштоўка

У беларускіх энцыкляпэдычных выданьнях абодва варыянты (з касой і роўнай ніжняй папярочкай) азначаюцца разам як васьміканцовы крыж[1][2][a]. Такі ж прынцып выкарыстоўваецца ў афіцыйным навуковым выданьні Расейскай праваслаўнай царквы «Православная энциклопедия»[40]. Аднак у літаратуры сустракаюцца і іншыя назвы, якія найперш датычацца варыянту васьміканцовага крыжа з касой папярочкай як больш пашыранага.

З улікам таго, што першыя дакумэнтальныя зьвесткі пра васьміканцовы крыж датуюцца часамі Бізантыйскай імпэрыі, гэты крыж часам абагульняльна называюць бізантыйскім крыжам. Разам з тым, найбольш пашыранай у Бізантыі была варыяцыя чатырохканцовага крыжа[4][41], які цяпер таксама называецца бізантыйскім крыжам[42].

Даволі часта (асабліва ў прастамоўі[19]) васьміканцовы крыж з касой папярочкай абагульняльна называюць праваслаўным крыжам. Тым часам іншыя праваслаўныя цэрквы, апроч Маскоўскага патрыярхату і некалькіх зьвязаных зь ім цэркваў, традыцыйна выкарыстоўваюць грэцкія ды іншыя тыпы крыжоў. Такім парадкам, усе гэтыя крыжы таксама ёсьць праваслаўнымі[43][44]. Беларускі філёзаф і тэоляг Ірына Дубянецкая зьвяртае ўвагу на тое, што самі сабою крыжы не бываюць канфэсійнымі, яны — адзнака мясцовай традыцыі[19]. Пагатоў, хрысьціянскі сымбаль, вядомы з VI ст. (задоўга да распаду царквы ў 1054 годзе), ёсьць супольным гістарычным набыткам як праваслаўных, так і каталікоў.

Абагульняльная назва славянскі крыж з аднаго боку не адпавядае гісторыі васьміканцовага крыжа, які ўзьнік па-за межамі расьсяленьня славянаў, зь іншага — ёсьць неадназначнай[45], бо ў розных славянскіх цэрквах пераважаюць розныя крыжы. Так, Сэрбская праваслаўная царква мае ўласны крыж (падобны на грэцкі) і на купалах цэркваў традыцыйна выкарыстоўвае грэцкія крыжы. Баўгарская праваслаўная царква таксама мае ўласны крыж[b] (падобны на лацінскі). Тым часам паводле прафэсара Міхася Раманюка, найбольш пашыраная форма хрысьціянскіх крыжоў у Беларусі — чатырохканцовыя[46]. Праваслаўныя беларусы традыцыйна ставілі чатырохканцовыя драўляныя прыдарожныя крыжы, якія яшчэ можна сустрэць на Палесьсі[20]. Крыжы беларускай традыцыі на царкоўных купалах умоўна называюць «сонцакрыжамі», яны ня маюць фіксаванай формы, але маюць канцэпцыю: апроч чатырох асноўных промняў ёсьць цэнтральны квадрат або круг, а таксама прамежкавыя промні, якія часам могуць быць у выглядзе зьмеек[19].

У крыніцах на розных мовах укосны васьміканцовы крыж часьцей за ўсё называюць маскоўскім крыжам (расейскім крыжам, расейскім праваслаўным крыжам[16][47][48][49][50][51][52][53][54]). Нягледзячы на зьяўленьне гэтага тыпу крыжа па-за межамі расейскай этнічнай тэрыторыі задоўга да ўзьнікненьня Расеі, неабмежавана выкарыстоўвацца (у прыватнасьці, на купалах цэркваў[9]) ён пачаў толькі ў Маскоўскай дзяржаве і да нашага часу стаў адметнасьцю расейскага культурнага ляндшафту. Апроч таго, ён ужываўся на гістарычнай расейскай дзяржаўнай і вайсковай сымболіцы і насаджаўся ўладамі Расейскай імпэрыі ў рэчышчы палітыкі русіфікацыі Беларусі і Ўкраіны. Тым часам у беларускіх энцыкляпэдычных выданьнях пад назвай расейскі праваслаўны крыж апісваецца ўкосны шасьціканцовы крыж. Часам каб падкрэсьліць бізантыйскае паходжаньне ўкоснага васьміканцовага крыжа, яго таксама называюць расейска-бізантыйскім праваслаўным крыжам[55].

Тлумачэньне рэдагаваць

 
Васьміканцовы крыж з роўнай аб'ёмнай ніжняй папярочкай. Хлудоўскі псалтыр, каля 850 г.

Наяўнасьць дзьвюх дадатковых папярочак тлумачыцца такім жа спосабам, як і для патрыяршага крыжа: верхняя папярочка абазначае таблічку з надпісам віны на крыжы Ісуса Хрыста, ніжняя — падпору пад ногі расьпятага.

Паводле сучасных дасьледаваньняў, нахіл ніжняй папярочкі васьміканцовага крыжа зьявіўся ня згодна з кананічнымі пастановамі (як напрыклад, выява Ісуса Хрыста «паводле чалавечага падабенства», прынятая Трульскім саборам 691—692 гадоў), а дзякуючы творчым пошукам царкоўных мастакоў[3]. Дыяганальны кірунак ніжняй папярочкі абумовілі выяўныя сродкі іканаграфічнага мастацтва, у тым ліку законы зваротнай пэрспэктывы, а таксама стылістычныя рамкі яго асобных відаў (гравюра, плоская разьба ды іншыя)[5]. Таму выяўленьне падножжа ў творах графічнага мастацтва або ў роўнарэльефных творах дробнай сакральнай плястыкі зьлёгку нахіленым да вэртыкальнага стрыжня стала вынікам намаганьняў падкрэсьліць адметнасьць яго разьмяшчэньня ў структуры Гальгоцкага крыжа[5]. Гэты фарматворчы працэс дакладна прасочваецца ў іканаграфічных творах: калі сьпярша пахіленым было толькі падножжа, то на больш позьніх выявах (украінскія абразы 1593 году) усе тры папярочкі Гальгоцкага крыжа выяўляюцца ў аднолькавым трохчвэртным ракурсе[5].

Тым часам паводле позьняга тлумачэньня, якое ўзьнікла ў Маскоўскай дзяржаве[9][17], пахіленасьць ніжняй папярочкі абазначае расьпятых з бакоў Ісуса Хрыста злачынцаў. Той злодзей, які пакаяўся, абазначаецца ўзьнятым уверх краем лініі. Другі злодзей, які адмовіўся ад пакаяньня, абазначаецца пахіленым уніз краем лініі[56]. Аднак такое тлумачэньне крытыкуюць на той падставе, што пры разьмяшчэньні ўкоснага васьміканцовага крыжа з касой папярочкай на харугвах (а таксама ў некаторых іншых выпадках), выяўленыя сымбалічныя месцы злодзеяў могуць зьмяняцца[28]. Паводле другога тлумачэньня, гэтую папярочку ўлады Маскоўскай дзяржавы дадалі на патрыяршы крыж як сымбаль Сьвятога Андрэя (закатаваны на дыбе з дыяганальна скрыжаваных бэлек), якога яны абралі за свайго галоўнага сьвятога[18]. Згодна з трэцім тлумачэньнем, якое паводле некаторых зьвестак узьнікла ў VI ст., касая папярочка сымбалізуе змаганьне Хрыста ў час укрыжаваньня[7]. Прытым расейскі сьвятар і багаслоў (пазьней — протаярэй, сябар Найсьвяцейшага ўрадавага сыноду», па сьмерці кананізаваны Расейскай праваслаўнай царквой) Яан Кранштацкі крытыкаваў сам факт зьяўленьня на крыжы касой папярочкі, якую ён лічыў чыста расейскім новаўвядзеньнем XV—XVI стагодзьдзя («часу скрайняга невуцтва»), і зьвяртаў увагу на тое, што аўтарытэтных багаслоўскіх тлумачэньняў гэтага элемэнта, увогуле, не існуе[57].

Гісторыя рэдагаваць

   
Герб Віленскага ваяводзтва ВКЛ з патрыяршым крыжам (налева) і расейскі герб Віленскай губэрні з укосным 8-канцовым крыжам (направа)

Ад пачатку васьміканцовы крыж выкарыстоўваўся толькі ў хрысьціянскім выяўленчым мастацтве і ніколі на царкоўных купалах. Прытым ніжняя папярочка выяўлялася роўнай, аднак часам ёй маглі з дапамогай нахілу дадаць нейкі ўмоўны аб’ём (як яго разумела сярэднявечнае мастацтва[4]). Паводле сучасных дасьледаваньняў, падобны мастацкі прыём стаў прычынай зьяўленьня варыянту васьміканцовага крыжа з касой папярочкай[3].

Паводле некаторых зьвестак, укосны васьміканцовы крыж існаваў ужо ў VI стагодзьдзі[7], задоўга да Вялікай схізмы. Настарэйшыя выявы ўкоснага васьміканцовага крыжа на тэрыторыі Русі датуюцца XI—XIII стагодзьдзямі[58]. Зь бізантыйскай спадчыны найстарэйшыя творы з укосным васьміканцовым крыжам, якія прыводзяцца ў крыніцах[4][59], датуюцца XI стагодзьдзем. На тэрыторыі сучасных Грэцыі і Сэрбіі захаваліся царкоўныя росьпісы XIV—XV стагодзьдзяў з укосным васьміканцовым крыжам[60].

У канцы XV ст. пачалося шырокае выкарыстаньне ўкоснага васьміканцовага крыжа ў Маскоўскай дзяржаве, калі яе ўлады абвясьцілі сябе «Трэцім Рымам» і абаронцамі чысьціні праваслаўя. На саборы 1551 году кананічна ізаляванай Маскоўскай царквы гаспадар Іван IV Тыран пастанавіў уніфікаваць формы крыжоў на купалах цэркваў, каб адмежаваць Маскоўскую дзяржаву ад «літоўскага, Полацкага крыжа»[49]. У зборніку пастановаў сабору (глава 41, пытаньне 8) значыцца: рас. водружен бысть и поставлен святый крест (заўв. — укосны васьміканцовы крыж) благочестивым царем Иваном на саборной церкви пречистыя Богородицы... и таковые святые кресты на церквях и впредь до поставляются же. Апроч таго, з гэтага часу маскоўскі крыж разьмяшчаўся на дзяржаўным гербе, а таксама на вайсковых сьцягах Маскоўскай дзяржавы.

У 1654 годзе Маскоўскі сабор прыбраў з богаслужбовай практыкі Маскоўскай царквы разыходжаньні зь іншымі праваслаўнымі цэрквамі, якія ўтварыліся за часамі яе кананічнай ізаляцыі (1448—1589)[61] як расейскія нацыянальныя адметнасьці[62]. На гэтым саборы патрыярх маскоўскі Нікан пастанавіў замест укоснага васьміканцовага ўжываць чатырохканцовы крыж[63], што ў спалучэньні зь іншымі зьменамі выклікала раскол Маскоўскай царквы. Замену ўкоснага васьміканцовага крыжа чатырохканцовым тлумачаць у тым ліку пашыранай у Маскоўскай дзяржаве прыктыкай зьняважлівага стаўленьня да апошняга[64]. Неўзабаве аднак расейскія праваслаўныя зноў пачалі ўжываць укосны васьміканцовы крыж. Так, паводле сьведчаньня мітрапаліта разанскага і мурамскага Стэфана, такі крыж насіў маскоўскі гаспадар Пётар I (1672—1725)[28], які ператварыў Маскоўскі патрыярхат у «Найсьвяцейшы ўрадавы сынод» — фактычна адно зь міністэрстваў Расейскай імпэрыі.

Украінскі дасьледнік Вадзім Шчарбакоўскі дакумэнтальна паказвае, што на землях Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату васьміканцовы крыж з касой папярочкай пачалі выкарыстоўваць толькі ў XVII—XVIII стагодзьдзях (па захопе яе Маскоўскім патрыярхатам у 1686 годзе[9]), і толькі на дрэварытах[24]. Крыжы на купалах цэркваў ня мелі касой папярочкі, яна была роўнай або яе не было зусім[9]. На царкоўных купалах і пры дарогах гэты тып крыжа пачаў пашырацца ў XIX ст. намаганьнямі ўладаў Расейскай імпэрыі. Згодна з пастановай «Найсьвяцейшага ўрадавага сыноду» новыя прыдарожныя крыжы ў Беларусі мусілі быць укоснымі васьміканцовымі або шасьціканцовымі і іх можна было ставіць толькі з дазволу расейскіх уладаў паводле адмысловых правілаў[15]. Аналягічна на купалах цэркваў цэнтралізавана ставіліся крыжы масавай вытворчасьці, пазбаўленыя мастацкай каштоўнасьці. Прытым сярод высокамастацкіх крыжоў, якія мясцовыя майстры вырабілі ў другой палове XIX ст. — пачатку XX стагодзьдзя, няма ніводнага з касой папярочкай[23]. Найбольшую папулярнасьць укосны васьміканцовы крыж набыў па рэвалюцыі 1917 году[9] і Другой сусьветнай вайне[65].

У XX ст. укосны васьміканцовы крыж на сваіх сьцягах зьмясьцілі праваслаўна-манархічная дывэрсійна-тэрарыстычная арганізацыя Братэрства расейскай праўды і радыкальна-нацысцкая арганізацыя Расейскае нацыянальнае адзінства.

Выкарыстаньне рэдагаваць

Укосны васьміканцовы крыж традыцыйна шырока ўжываецца Расейскай праваслаўнай царквой, сымбалем якой ён выступае. Таксама ён шырока выкарыстоўваецца Праваслаўнай царквой Амэрыкі (узьнікла ў юрысдыкцыі Маскоўскага патрыярхату, ад якога атрымала аўтакефалію ў 1970 годзе), Польскай аўтакефальнай праваслаўнай царквой (фактычна атрымала аўтакефалію ад Маскоўскага патрыярхату ў 1948 годзе і доўгі час знаходзілася пад яго ўплывам), Праваслаўнай царквой Чэскіх зямель і Славаччыны (атрымала аўтакефалію ад Маскоўскага патрыярхату ў 1951 годзе) і Карпацка-расейскай праваслаўнай царквой. Расейскія стараверы вызнаюць толькі васьміканцовае расьпяцьце з касой папярочкай, чатырохканцовае расьпяцьце яны лічаць «лацінскім».

Увогуле, васьміканцовы крыж як і ўсякі іншы хрысьціянскі крыж шануецца ўсімі хрысьціянскімі канфэсіямі. Разам з тым, у Беларусі назіраецца тэндэнцыя масавай замены экзархатам Маскоўскага патрыярхату ў цэрквах традыцыйных чатырохканцовых каваных крыжоў («сонцакрыжоў»), твораў беларускага народнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, на ўкосныя[19]. Таксама на ўкосныя васьміканцовыя і шасьціканцовыя крыжы замяняюцца традыцыйныя чатырохканцовыя драўляныя прыдарожныя крыжы[20]. Новыя цэрквы будуюцца пераважна з укоснымі крыжамі. Падобныя тэндэнцыі таксама назіраюцца ў Польшчы і Ўкраіне[29][67]. Ірына Дубянецкая называе гэта праявамі мэтанакіраванай палітыкі русіфікацыі і тлумачыць сьвядомай падменай паняцьцяў з боку Расеі, калі ўсё расейскае называецца праваслаўным, каб потым усё праваслаўнае назваць расейскім[19]. Такім спосабам крыж, які мусіць яднаць усіх хрысьціянаў, становіцца сьведчаньнем іх разьдзяленьня[20].

Заўвагі рэдагаваць

  1. ^ У «Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі» (том 4, 1997 год) і «Беларускай энцыкляпэдыі» (том 8, 1999 год) у артыкуле «Крыж» аўтарства Эдварда Зайкоўскага падаецца ілюстрацыя, на якой укосны васьміканцовы крыж значыцца як праваслаўны крыж. Аднак падобнай ілюстрацыі няма пры апошняй (храналягічна) вэрсіі артыкула таго ж аўтара ў энцыкляпэдыі «Культура Беларусі» (том 4, 2013 год).
  2. ^ Баўгарскі праваслаўны крыж

Крыніцы рэдагаваць

  1. ^ а б Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыкл. даведнік. — Менск, 2001. С. 168.
  2. ^ а б Культура Беларусі: энцыкл. Т. 4. — Менск, 2013. С. 593.
  3. ^ а б в г Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 248.
  4. ^ а б в г д Марченко Д. Византийские кресты: многообразие форм // Правосланая жизнь, 11 апреля 2016 г.
  5. ^ а б в г Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 247.
  6. ^ Becker U. The Continuum Encyclopedia of Symbols. — New York London, 2000. P. 71.
  7. ^ а б в Chwalkowski F. Symbols in Arts, Religion and Culture: The Soul of Nature. — Cambridge Cholars Publishing, 2016. P. 112
  8. ^ Щербаківський В. Рецензія: «Українське мистецтво» // Українська Думка. Ч. 8 (309), 19 лютого 1953 г.
  9. ^ а б в г д е ё Яременко В. Золоте Слово: Хрестоматія літератури України-Русі епохи Середньовіччя IX—XV століть. Книга перша. — Київ: Аконіт, 2002. С. 485
  10. ^ а б в Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 245.
  11. ^ а б в Белямук М.. Пабудова першае беларускае праваслаўнае царквы на эміграцыі, Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква, 26 кастрычніка 2010 г.
  12. ^ Русский крест: символика православного надглавного креста. — М., 2006. С. 149.
  13. ^ а б Козак М. Форми українського хреста // Збірник тез Міжнародної студентської науково-технічної конференції «Природничі та гуманітарні науки. Актуальні питання», 26—27 квітня 2018 року. Том 2. — Т.: ТНТУ, 2018. С. 107.
  14. ^ Shpakovsky V., Nicolle D. Armies of Ivan the Terrible: Russian Troops 1505—1700. — Osprey Publishing, 2006. P. 23.
  15. ^ а б Мілаш Я. Традыцыі ўшанавання крыжа беларусамі ў канцы XIX ст. // Наша Вера. № 3 (65), 2013 г.
  16. ^ а б Святейший Патриарх Московский и всея Руси Кирилл. Воздвижение Честного и Животворящего Креста Господня // Тихвинский листок. № 41, 27 Сентября 2017 г.
  17. ^ а б в Фещин А. Довірся Хресту // Християнский голос. № 18 (2854), 2002. С. 232.
  18. ^ а б в Liungman C. G. Symbols — Encyclopedia of Western Signs and Ideograms. Ionfox AB. — HME Publishing, 2004. P. 140.
  19. ^ а б в г д е Бурштын Я. Ірына Дубянецкая: Дзякуючы намаганням РПЦ пачынае мяняцца культурны ландшафт Беларусі (Фота і відэа), Служба інфармацыі «ЕўраБеларусі», 16 ліпеня 2016 г.
  20. ^ а б в г Бараноўскі І. Грэка-католікі Берасьцейшчыны усталявалі крыж у Курапатах // Царква. 12 лістапада 2015 г.
  21. ^ Гарошка Л. Баўгарскі ўдзел у пашырэньні хрысьціянства між усходніх славянаў // Божым Шляхам. № 1—6 (76—81), 1957. С. 27.
  22. ^ Архиепископ Афанасий (Мартос). Восьмиконечный русский крест // Миссионерский Листок. № 144. — Свято-Троицкая Православная Миссия, 2003 г.
  23. ^ а б Сахута Я. Беларускае народнае кавальства. — Менск: Беларусь, 2015. С. 110.
  24. ^ а б Щербаківський В. Чи трираменний хрест із скісним підніжком — національний хрест України? // Визвольний шлях. Ч. 11 (62), листопад 1952. С. 33—34.
  25. ^ Пекарська Л., Федорова Л. «Хто ми? Чиї ми діти? Хто були наші предки?» (до 140-річчя від дня народження і 60-річчя від дня смерті Вадима Щербаківського) // Краєзнавство. № 3—4, 2016. С. 232.
  26. ^ Кущинський А. Традиційні форми хреста // Українське козацтво. №. 50, 1978. С. 54.
  27. ^ Календар «Просвіти» на 2001 рік. — Ужгород, 2001. С. 23.
  28. ^ а б в Гнідець Р. Св. Хрест, його форма та різновиди в Україні // Греко-Католицька Традиція. № 9 (193), вересень 2013 р.
  29. ^ а б Сидоренко В. Забуті сторінки історії // Катедральні Дзвони. № 22, 5 листопада 2017. С. 9.
  30. ^ Вільчинський О. Дивні реакції московського і не зовсім московського православ'я на обрання нового папи, Католицький Оглядач, 25 березня 2013 р.
  31. ^ Лев В. Нова праця о. Юліана Катрія, ЧСВВ // Патріярхат. № 6 (234), 1990 р.
  32. ^ Сянкевіч В. Родная літаратура: 1 клас агульнаадукацыйнага ліцэя. — Беласток, 2013. С. 196.
  33. ^ Thomas R. M. Manitou and God: North-American Indian religions and Christian culture. — Greenwood Publishing Group, 2007. P. 121—122.
  34. ^ Koch R. The Book of Signs. — New York, 2000. P. 17.
  35. ^ Benker S. Liturgische Geräte, Kreuze und Reliquiare der christlichen Kirchen / Objets liturgiques, croix et reliquaires des eglises chretiennes. — Walter de Gruyter, 2011. S. 68.
  36. ^ Kors, Store norske leksikon
  37. ^ ryskt kors, Nationalencyklopedin
  38. ^ Знак Юнікод «Праваслаўны крыж» (U+2626) (анг.) // FileFormat.info, 2017 г. Праверана 20 лютага 2018 г.
  39. ^ Available Emblems of Belief for Placement on Government Headstones and Markers, Вярхоўны Суд ЗША
  40. ^ Православная энциклопедия. Том 38: Коринф — Крискентия. — М.: Православная энциклопедия, 2015. С. 546, 554.
  41. ^ Cotsonis J. A. Byzantine Figural Processional Crosses. — Washington, 1994. P. 40.
  42. ^ Синельников А. Мамай и Донской. История противостояния. — Litres, 2017. С. 190.
  43. ^ Праваслаўныя крыжы: як разабрацца ў значэньнях (рас.) // Партал «Праваслаўе і сьвет», 26 верасьня 2011 г. Праверана 20 лютага 2018 г.
  44. ^ Orthodox Crosses, St. Dimitrie Woodworking Academy
  45. ^ Wolf D. Storl. The Untold History of Healing: Plant Lore and Medicinal Magic from the Stone. — North Atlantic Books, 2017. P. 53.
  46. ^ Унікальная манаграфія // Наша Вера. № 1 (15), 2001 г.
  47. ^ Абламейка С. Як я зрабіўся «сталіністам», Радыё Свабода, 4 жніўня 2014 г.
  48. ^ Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва: Дапаможнік для вучняў / Уклад. Б. А. Лазука. — Мн.: Беларусь, 2001. С. 73.
  49. ^ а б Белы А. Крыж Еўфрасінні Полацкай // Наша Слова. № 29 (817) 1 жніўня 2007 г.
  50. ^ The Grove Encyclopedia of Medieval Art and Architecture, Volume 1. / Edit. Colum Hourihane. — OUP USA, 2012. P. 221.
  51. ^ Milo D. L. The Ankh: Key of Life. — Weiser Books, 2007. P. 13.
  52. ^ Mori J. Crosses of Many Cultures. — Harrisburg, 1998. P. 38.
  53. ^ Юсупов С. Э. Словарь терминов архитектуры. — Л.: Фонд «Ленинградская Галерея», 1994. С. 185.
  54. ^ Королев К. Энциклопедия символов, знаков, эмблем. — СПб.: Мидгард, 2005. С. 314.
  55. ^ Большая Российская энциклопедия. — Т. 15: Конго — Крещение. — М.: БРЭ, 2010. С. 700.
  56. ^ Андрэй Рылка. Таямніцы хрысціянскіх сімвалаў (частка І) // Каталіцкі касьцёл у Беларусі, 5 чэрвеня 2017 г. Праверана 16 сьнежня 2017 г.
  57. ^ Иоанн Сергиев [святой праведный Иоанн Кронштадтский]. О кресте Христовом (против раскольников). — СПб, 1896.
  58. ^ Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 246.
  59. ^ Православная энциклопедия. Том 38: Коринф — Крискентия. — М.: Православная энциклопедия, 2015. С. 554.
  60. ^ Gerstel S. An Alternate View of the Late Byzantine Sanctuary Screen // Thresholds of the Sacred: Art Historical, Archaeological, Liturgical and Theological Views on Religious Screens, East and West / ed. S. Gerstel. — Washington D.C., 2006. P. 146—147.
  61. ^ Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.
  62. ^ Нуруллаев А. А. Нуруллаев А. Ал. Религия и политика. — М., 2006. С. 299.
  63. ^ Изотова О., Касперович Г., Гурко А., Бондарчик А. Кто живет в Беларуси. — Минск: «Беларуская навука», 2012. С. 740.
  64. ^ Русский крест: символика православного надглавного креста. — Москва, 2006. С. 147.
  65. ^ Білокінь С. Українська форма хреста // Укр. слово. № 17 (2713), 1994 г.
  66. ^ German WWII ROA Russian Liberation Army badge, Liveauctioneers, 28.12.2019.
  67. ^ Путінська церква мітить територію (оновлено), Irshava News, 12 вересня 2016 р.
  68. ^ Фото и описание: Церковь Св. Иоанна Владимира, вОтпустк.RU

Літаратура рэдагаваць

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Васьміканцовы_крыж&oldid=2488349»