Вялікая схізма

Вялі́кая схі́зма — гэта распад да таго часу адзінай Хрысьціянскай Царквы на дзьве часткі. Адбылася, як лічыцца, ў 1054 г., калі папскія легаты адлучылі ад Царквы канстантынопальскага патрыярха, а патрыярх — легатаў. Але фактычна канчаткова Царква падзялілася ў 1204 г. пасьля барбарскага захопу Канстантынопаля крыжакамі.

Пры гэтым, з пункту гледжаньня каталікоў, ад Адзінай Усяленскай Апостальскай Царквы адкалоліся праваслаўныя («схізматыкі»), а з пункту гледжаньня праваслаўных — католікі («лаціняне», «папісты») адкалоліся. На працягу стагодзьдзяў свайго існаваньня раскол суправаджаўся шматлікімі тэалягічнымі спрэчкамі, а таксама ваенна-палітычнымі канфліктамі, перш за ўсё на ўсходзе Эўропы, дзе гістарычна пралягала мяжа ўплыву царкоўных структур Усходу й Захаду.

Предгісторыя расколу

Схема, якая адлюстроўвае «тэорыю галін» у хрысьціянстве

Гэты надзвычай складаны гістарычны факт сыходзіць сваімі каранямі ў старажытны пэрыяд. Рымская рэспубліка выхоўвала ў сваіх грамадзянаў пачуцьцё перавагі над усімі іншымі. Захапленьне Рымам ня толькі захавалася ў старажытных народаў, якія прынялі хрысьціянства, але й перадалося барбарам, якія пасяліліся на руінах Рымскай імпэрыі. Рымская адзіная дзяржава, рымская культура — гэта былі не пустыя словы, а паняцьці з выключна каштоўным сэнсам, агорнутыя славай старога Рыма, біскуп Рыма здаўна займаў бачнае месца ў хрысьціянскай царкве.

Рымскі біскуп лічыў сябе пакліканым клапаціцца «пра супакой ва ўсім сьвеце й пра дабрабыт сьвятых Божых Касьцёлаў». У справе захаваньня сапраўднага веравызнаньня Рымская царква карысталася бясспрэчным аўтарытэтам. Не прымаючы пастаяннага актыўнага ўдзелу ў дагматычнай барацьбе на Ўсходзе, папы ўважліва сачылі за ёй і ніколі не гублялі магчымасьці своечасова выказваць свае думкі, якія нярэдка перарасталі ў вялікія трактаты (як, напрыклад, томос папы Льва I IV Вялікаму Сусьветнаму Сабору), падказваюць трапныя выслоўі, моўныя абароты, якія маглі б разгарнуць хітрасьпляценьні ерэтычных сыстэм. Рымскія папы амаль заўсёды пасьпяхова выступалі на бок праваслаўных мысьляроў, уваходзілі ў іх сумнае становішча, дапамагалі ім і падтрымлівалі іх. Пачатак супярэчнасьцям, перш за ўсё на Ўсходзе, а затым і ў адносінах паміж Усходам і Захадам, было пакладзена заснаваньнем Канстантынопальскага архіэпіскапства, а пазьней — і яго ўзьвядзеньнем у мітраполію. Да Другога Канстантынопальскага Ўсяленскага Сабору ў 381 годзе Александрыйскі лічыўся першай катэдрай на Ўсходзе.

Пасьля сабора 381 г. паміж Канстантынопалем і Александрыяй пачалася барацьба, якая скончылася канчатковай перамогай канстантынопальскага архіэпіскапа над папам Александрыйскім на IV Усяленскім Халкідонскім саборы. Яшчэ раней, на ІІІ Эфескім Усяленскім Саборы, Антыяхійская катэдра страціла свае перавагі: Антыяхійская школа Несторыя была аб’яўлена анатэме, Кіпрская й Грузінская цэрквы атрымалі аўтакефалію. Зь ліквідацыяй антыахійскага нестарыянства й александрыйскага монафізіцтва грэцкае праваслаўе ўмацавалася як праваслаўе, якое ідзе пасярэдзіне. Зразумела, узрасла й роля Канстантынопальскага сабора. Пасьля Халкідонскага сабору арцыбіскуп Канстантынопаля стаў першым на Ўсходзе й кананічна, і фактычна. Такая сытуацыя склалася не ў апошнюю чаргу дзякуючы Рымскім Пантыфікам. Папы з асьцярогай назіралі за ўздымам новай сталіцы й спачувалі патрыярхам Антыахіі й Александрыі. Але дагматычная праўда патрабавала ад іх прынцыповай пазыцыі ў кананічных пытаньнях. Нягледзячы на ​​тое, што ў канонах арцыбіскупу Канстантынопаля ўказвалася месца пасьля рымскага папы, у «Новым Рыме» грэцкае слова «μετά» (пасьля) сталі разумець не ў разрадным, а ў храналягічным сэнсе. Першагерархі Канстантынопаля, абапіраючыся на падтрымку бізантыйскіх імпэратараў, пачалі дамагацца калі ня першынства, то хаця б роўнасьці ў правах з рымскімі эпіскапамі, такой жа юрысдыкцыі на Ўсходзе, якую Рым меў на Захадзе.

Насуперак гэтаму ў Рыме ўсё больш выразна фармавалася дакладна акрэсьленае разуменьне папства як асаблівых, устаноўленых Богам правоў рымскага біскупа ва ўсёй Усяленскай Царкве. Рост папізму асабліва ўзмацніўся з падзеньнем Заходняй Рымскай імпэрыі, калі Рымская царква засталася адзіным сьвяцілам у хаосе, які ахапіў Заходнюю Эўропу. У працах папы Льва I Вялікага тэорыя абсалютнага папскага прымату была выказана з максымальнай яснасьцю. У часы папы Льва IX зьявіўся фальшывы дакумэнт Donatіo Constantіnі, у якім імпэратар Канстантын нібыта вызначаў кананічныя правы папы над усёй хрысьціянскай царквой.

Прыкладна з IX ст. у рымскай царкве пачынае фармавацца дагмат аб беспамылковасьці вучэньня папы ў пытаньнях веры й маральнасьці, калі ён выступае з катэдры (ex cathedra). У сваю чаргу Канстантынопальскі патрыярх Фоцій у сваім «Епанагосісе» сфармуляваў вучэньне аб царскай і патрыяршай уладзе. Фоцій падкрэсьліў, што «патрыярх — гэта жывы й духоўны вобраз Хрыста, які ўсімі сваімі дзеяньнямі й словамі выказвае праўду». Абедзьве плыні супярэчылі разуменьню царкоўнага ладу, якое склалася ў эпоху Ўсяленскіх сабораў.

Адносіны паміж Рымскай і Канстантынопальскай Цэрквамі рэзка абвастрыліся ў часы праўленьня Патрыярха Фоція (857—869, памёр у 897). Фармальнай прычынай гэтага абвастрэньня сталі прэтэнзыі Вялікай Царквы на юрысдыкцыю над Баўгарыяй. Але насамрэч празьмерныя амбіцыі Патрыярха Фоція, які ў 879 г. абвясьціў сябе Ўсяленскім Патрыярхам і дамагаўся стварэньня тэакратычнай манархіі, лічачы сябе адзіным кандыдатам на права голасу ў ёй (пазьней, у XI ст., спроба захапіць ня толькі духоўную, але й дзяржаўную ўладу зьдзейсьніў Міхаіл Керулярый). Патрыярх Фоцій першым сфармуляваў рытуальна-дагматычныя адрозьненьні Рымскай Царквы ад Усходніх.

Раскол

Апошняе супрацьстаяньне Бізантыі й Рыма адбылося ў сярэдзіне XI стагодзьдзя й азначала поўны разрыў Рымскай і Канстантынопальскай цэркваў, які пазьней атрымаў назву Вялікага расколу. Архіэпіскап Канстантынопаля Міхаіл Керулярый (1043—1059) надзвычай энэргічна імкнуўся заваяваць Александрыю, Антыёхію й Іерусалім і адначасова зраўняцца ў правах з папам рымскім. Спрэчкі вяліся й наконт кананічнай юрысдыкцыі над Неапалем, які, будучы васалам Бізантыі, у VIII ст. перайшоў пад патранат папы рымскага.

Як і патрыярх Фоцій, Міхаіл Керулярый загарнуў свае прэтэнзыі ў дагматычную абалонку. У лісьце да папы Льва IX (1048—1054) патрыярх пісаў, што згодны называць папу Ўсяленскім Патрыярхам (хоць Папа Рымскі, як і Патрыярх Канстантынопальскі, называўся так яшчэ на Халкідонскім саборы), захоўваць адзінства, нават нягледзячы на ​​дагматычныя й рытуальныя адрозьненьні (якія не маюць прынцыповага значэньня), але папа павінен прызнаць Канстантынопальскага патрыярха роўным яму ў кананічных правах, як гэта было зацьверджана на тым жа Халкідонскім саборы ў 451 годзе.

Нягледзячы на ​​тое, што папа Леў IX у той час меў патрэбу ў зьвязе зь Бізантыяй супраць нарманаў, гонар рымскага прастола быў для яго вышэй за ўсё. У 1054 г. Леў IX накіраваў у Канстантынопаль кардынала Гумберта (найбольш адукаванага тэолага й кананіста таго часу), канцьлера Фрыдрыха, арцыбіскупа Пятра Алмафійскага. Бізантыйскі імпэратар Канстантын IX, шукаючы прымірэньня паміж бакамі, зладзіў калёквіум паміж кардыналам Гумбертам і тэолагам Студыйскага манастыра Мікітай, бо сам патрыярх Міхаіл Керулярый быў слабым тэолагам. У выніку спрэчкі Мікіта прызнаў сваю паразу, але патрыярх працягваў настойваць на сваіх патрабаваньнях і падбухторваць народ супраць рымскіх легатаў.

Быў скліканы сабор, на якім патрыярх прызначыў месца папскім легатам за грэцкімі эпіскапамі, што было парушэньнем канонаў і парадку дыптыха. Затым падчас патрыяршага набажэнства 16 ліпеня 1054 г. кардынал Гумберт, арцыбіскуп Пётар і канцьлер Фрыдрых паклалі на альтар Сьвятой Сафіі булу адлучэньня ад царквы й анатэмы супраць патрыярха й яго пасьлядоўнікаў, якую яны склалі як паўнамоцныя прадстаўнікі Папы Льва ІX (які на той час ужо памёр). Пасьля гэтага яны пакінулі сталіцу.

Міхаіл Керулярый запрасіў іх на новы калёквіум, прадказаўшы, што іх чакае расправа ад рук падбухторванага натоўпу. Імпэратар Канстантын IX, адчуваючы нядобрае, запатрабаваў сваёй прысутнасьці на дэбатах, але тады сам патрыярх адмовіўся ад калёквіума. 20 ліпеня 1054 г. Міхаіл Керулярый зачытаў тэкст анатэмы Рымскаму Касьцёлу. Сам патрыярх лічыў гэта канчатковым падзелам цэркваў, але Александрыя, Ерусалім і асабліва Антыёхія працягвалі падтрымліваць цесныя адносіны з Рымам. Калі пазыцыю Александрыйскага й Ерусалімскага патрыярхаў можна зразумець з-за арабскай акупацыі, то антыбізантыйская пазыцыя Антыёхійскага патрыярха, кананічныя землі якога ўваходзілі ў межы Бізантыйскай імпэрыі, выклікае сумневы. Папа Рымскі Стэфан IX (1057—1058) і імпэратар Сьвятай Рымскай імпэрыі Генрых III запрасілі Канстантынопаль аб’яднацца, на што Міхаіл Керулярый адмовіўся.

Раскол у хрысьціянстве быў выкліканы таксама розным становішчам царквы ў Заходняй Эўропе й Бізантыі. Адсутнасьць цэнтралізаванай улады ў Сьвятай Рымскай імпэрыі спрыяла ўзмацненьню ролі рымскіх пап. У Бізантыйскай імпэрыі патрыярх падпарадкоўваўся імпэратару, які адначасова быў кіраўніком царквы. Заходняя царква была больш палітычна незалежнай і цэнтралізаванай. Асаблівасьці гістарычнага разьвіцьця й функцыянаваньня Заходняй і Ўсходняй цэркваў абумовілі адрозьненьні ў царкоўнай дагматыцы, царкоўнай арганізацыі й богаслужэньні. Таму раскол 1054 г. толькі арганізацыйна аформіў адрозьненьні, якія стагодзьдзямі фарміраваліся паміж хрысьціянскімі цэрквамі.

Успрыманьне расколу на Русі

Пакінуўшы Канстантынопаль, папскія легаты кружным шляхам накіраваліся ў Рым, каб паведаміць іншым усходнім герархам аб адлучэньні Міхаіла Кіруларыя. Сярод іншых гарадоў яны наведалі Кіеў, дзе іх з належнымі ўшанаваньнямі прыняў вялікі князь і руськае духавенства.

У наступныя гады Руськая царква не займала адназначнай пазыцыі ў падтрымку ніводнага з бакоў канфлікту, хоць і захоўвала ўсходні абрад. Калі герархі грэцкага паходжаньня былі схільныя да антылацінскай палемікі, то руськія сьвятары й уладыкі ня толькі не прымалі ў ёй удзелу, але й не разумелі сутнасьці дагматычных і цырыманіяльных прэтэнзыяў грэкаў да Рыма. Такім чынам, Русь падтрымлівала зносіны як з Рымам, так і з Канстантынопалем, прымаючы тое ці іншае рашэньне ў залежнасьці ад палітычнай неабходнасьці.

Праз 20 гадоў пасьля «падзелу цэркваў» адбыўся знакавы выпадак звароту вялікага князя кіеўскага Ізяслава Яраславіча да ўлады папы Рыгора VII. Законны князь Ізяслаў у барацьбе з малодшымі братамі за кіеўскі прастол вымушаны быў уцякаць за мяжу (у Польшчу, а потым у Нямеччыну), адкуль зьвярнуўся за абаронай сваіх правоў да абодвух кіраўнікоў сярэднявечнай «Хрысьціянскай рэспублікі» — да імпэратара (Генрыха IV) і да папы рымскага. Княжацкае пасольства ў Рым узначаліў яго сын Яраполк, які меў даручэньне «аддаць усю Руськую зямлю пад заступніцтва св. Пётра». Папа сапраўды ўмяшаўся ў сытуацыю ў Русі. У рэшце рэшт Ізяслаў вярнуўся ў Кіеў (1077). Руськая (Украінская) праваслаўная царква кананізавала князя Яраполка амаль адразу пасьля яго сьмерці 22 лістапада 1086 году.

Каля 1089 г. у Кіеў да мітрапаліта Яана ІІ прыбыло пасольства антыпапы Гіберта (Клімэнта ІІІ), які, відавочна, хацеў умацаваць свае пазыцыі за кошт прызнаньня на Русі. Яан, будучы грэкам па паходжаньні, адказаў лістом, хаця й складзеным пачціва, але ўсё ж накіраваным супраць «зману» лацінян (гэта першае неапокрыфічнае сачыненьне «супраць лацінян», напісанае на Русі, хоць і не руськім аўтарам). Аднак наступны мітрапаліт Яфрэм (русін па паходжаньні) сам накіраваў у Рым свайго прадстаўніка, верагодна, з мэтай асабіста пераканацца ў становішчы справаў на месцы. У 1091 г. гэты пасланец вярнуўся ў Кіеў і «многіе мошчы сьвятых прывёз». Затым, паводле руськіх летапісаў, у 1169 г. прыбылі паслы ад папы рымскага.

Галоўныя разыходжаньні

Галоўнымі разыходжаньнямі паміж цэрквамі былі змаганьне за зьверхнасьць паміж патрыярхам і папам і некаторыя рознасьці ў догмах, найперш, у гт. зв «філіёкве» (filioque). Захад сьцьвяржаў, што Сьвяты Дух ідзе таксама й ад Сына, а Ўсход адмаўляў гэта.

Пераадоленьне схізмы

У наш час паміж Рымам і Праваслаўем ідзе праца па пераадоленьні схізмы. Апроч гэтага, былі спробы і раней.

Глядзіце таксама

• Флярэнтыйская вунія
• Берасьцейская вунія