Прырода Эстоніі

Клімат

Эстонія належыць да падзоны зьмяшаных лясоў атлянтычна-кантынэнтальнай вобласьці ўмеранага пасу, для якой характэрныя цёплае лета і ўмерана мяккая зіма^[1]. Найцяплейшы месяц — ліпень, найхаладнейшы — люты. Тэмпэратурныя максымум і мінімум складаюць адпаведна 35°C і -43°C^[2].

На клімат аказвае ўплыў Атлянтычны акіян, найперш — Паўночна-Атлянтычная плынь. Сярэднегадавая тэмпэратура ў Эстоніі значна вышэйшая, чым на тэрыторыях з кантынэнтальным кліматам, што знаходзяцца на такой самай шыраце далей на ўсход. Узімку на прыбярэжных тэрыторыях значна цяплей, чым у кантынэнтальнай частцы Эстоніі. Увесну цэнтральная частка праграваецца хутчэй, чым мора, аднак улетку тэмпэратурныя адрозьненьні зьнікаюць. Увосень тэмпэратура на аддаленай ад мора тэрыторыі тэмпэратура падае заўважна хутчэй, і розьніца тэмпэратураў павялічваецца^[3].

Працягласьць найкарацейшага і найдаўжэйшага дзён у гадавым цыклі значна адрозьніваюцца з-за вялікай геаграфічнае шыраты Эстоніі. Дзень зімовага сонцавароту доўжыцца ад 6 гадзін 2 хвіліны (Талін) да 6 гадзін 39 хвілін (Валга). Працягласьць дню летняга сонцавароту складае 18 г 40 хв і 18 г 10 хв адпаведна^[3].

Рэльеф

Пустэча Юсьсі ў заказьніку Пых’я-Кырвэмаа

Тэрыторыя Эстоніі зьяўляецца часткай Усходне-Эўрапейскае раўніны, таму ейная тэрыторыя нізкая і роўная. Максымальная вышыня (у тым ліку ва ўсёй Прыбалтыцы) — пагорак Суўр-Мунамягі (317 м) у цэнтральнай частцы ўзвышша Хаанья. Іншыя ўзвышшы: друмлінавае поле Саад’ярвэ (144 м), Ахтмэскае (Йыхвіскае) (81 м) і Заходне-Саарэмааскае (54 м) ўзвышшы. Акрамя таго, некалькі буйных плято — Хар’юскае, Вірускае і Угандзі — таксама адносяцца да тэрыторыяў з узвышаным рэльефам^[4].

Амаль палову тэрыторыі Эстоніі ахопліваюць нізіны, якія маюць вышыню да 50 м над узроўнем мора. Найбольшыя зь іх знаходзяцца на захадзе Эстоніі (Заходне-Эстонская нізіна).

Своеасаблівы сымбаль Эстоніі, унікальная і самая грандыёзная форма рэльефу — Балтыйскі глінт. Гэта найбуйнейшы ў раўніннай Паўночнай Эўропе ўступ, які ўтварыўся пасьля сыходу ледавіка і лічыцца меркавана берагам старажытнага мора. Распасьціраецца ад вострава Эланд (Швэцыя) да Ладаскага возера (Расея)^[4].

Суша

Эстонскае ўзьбярэжжа зьмяняецца ад стромы з чыстага вапняку на поўначы да пясчаных берагоў і адхонных узьбярэжных лугоў на захадзе.

Унікальныя мэтэарытныя кратэры.

Лясы

Лес пад глінтам Пурцэ Хіемяэ (Іда-Вірумаа)

Лясы і палесістыя мясцовасьці складаюць амаль палову тэрыторыі краіны. Эстонія разьмешчаная ў пераходнай (так званай гемібарэальнай) падзоне, дзе хваёвыя лясы эўрасыбірскай тайгі пераходзяць у эўрапейскую зону шыракалістых лясоў^[5]. У лясох Эстоніі налічваецца 87 спрадвечных відаў дрэваў і хмызьнякоў і больш за 500 прывезеных^[6]. Тут растуць і пражываюць прынамсі 20 000 відаў жывых арганізмаў^[7].

Значная частка лясоў належыць дзяржаве, што стрымлівае іх актыўную вырубку і пагаршэньне экалягічнай сытуацыі. Вялікая колькасьць драпежнікаў — мядзьведзяў, рысяў, ваўкоў — паказвае на даволі спрыяльны экалягічны стан лясоў Эстоніі. Аднак, насуперак сьцьвярджэньням паляўнічых-энтузіястаў, іхняя колькасьць не перавышае 500 асобінаў бурых мядзьведзяў, 200 ваўкоў і 100 рысяў^[5].

Індыкатарам экалягічнага здароўя лесу зьяўляецца беласьпінны дзяцел (Dendrocopos leucotos), прысутнасьць якога ў Эстоніі — даволі звыклая зьява, у адрозьненьне ад Швэцыі і Фінляндыі, дзе гэты від знаходзіцца пад пагрозай зьнікненьня з прычыны надта інтэнсыўнага вядзеньня лясной гаспадаркі^[5].

Лугі

Лясісты луг у нацыянальным парку Соомаа

Лясістыя лугі(et) — падобныя да паркаў палі. Некалькі стагодзьдзяў таму лясістыя лугі былі распаўсюджаныя на тэрыторыі паўднёвай Фінляндыі, Швэцыі і ў іншых краінаў Эўропы, аднак цяпер яны захаваліся толькі ў заходняй Эстоніі і на астравах^[8]. У цяперашні час такія лугі галоўным чынам зарастаюць.

Адным з найбольш разнастайных расьлінных згуртаваньняў у Эўропе зьяўляецца кіраваны лясісты луг Лаелату(et), дзе на адным квадратным мэтры было выяўлена 76 адменаў судзінкавых расьлінаў^[9].

Вапняковыя лугі — лугі з тонкім слоем глебы на вапняковай аснове. Па-за Эстоніяй падобныя лугі выяўленыя толькі на двух швэдзкіх астравах. З-за экалягічнага стану гэтыя асяродзкі пражываньня часам называюць псэўдастэпамі^[9].

Водныя рэсурсы

Паводле вадазбору тэрыторыю Эстоніі можна падзяліць на 4 часткі: басэйн Чудзкага возера (38%), басэйны Рыскае (32%) і Фінскае затокаў (21%) і астравы Заходняй Эстоніі (9%). Найістотнейшым водападзелам ёсьць узвышша Пандывэрэ^[10].

Рэкі

Рака Мустайыгі ў Іда-Вірумаа

Вялікая колькасьць рэчак, аднак большасьць зь іх кароткія і плыткаводныя, некаторыя зь іх нават перасыхаюць падчас працяглых засухаў. Даўжэйшыя за 100 кілямэтраў толькі 10 рэк, адзіная суднаходная зь якіх на ўсім працягу — Эмайыгі (101 км)^[10].

Азёры

Налічваецца прыкладна 1200 прыродных азёраў, якія складаюць 4,7% тэрыторыі Эстоніі. Аднак вялікімі лічацца толькі два зь іх: Чудзкае і Выртс’ярв. Большасьць азёраў плыткаводныя, найглыбейшае (Рыўге Суўр’ярв) максымальна 38 м^[10]. Мноства азёраў зарасьлі або зарастаюць, большая частка іх пакутуе ад перавышкі пажыўных рэчываў^[11].

Балоты

Балоты зьяўляюцца найстаражытнейшымі біятычнымі супольнасьцямі і займаюць прыкладна чвэрць тэрыторыі Эстоніі^[12].

Найбольш вядомым прыбярэжным забалочаным раёнам у Эстоніі зьяўляецца мястэчка Мацалу, лясы, зарасьці трысьнягу і выспачкі якога прыцягваюць увесну больш за 2 мільёны вадаплаўных птушак: даўгахвостых качак, тундравых лебядзёў (Cygnus columbianus), казарак белашчокіх (Branta leucopsis), гуменьніц (Anser fabalis), белалобых гусей (Anser albifrons), чапляў^[13].

Акрамя Мацалу, вядомыя шмат іншых істотных узьбярэжных забалочаных земляў, якія прывабліваюць птушак для пералёту і размнажэньня. Вільсандзі, Пухту, затока Кяйна і выспы Хіюмаа маюць статус водна-балотных надзелаў міжнароднага значэньня^[13].

Павольна падымаючыся, зямля ў заходняй Эстоніі стварае новыя ўзьбярэжныя забалочаныя землі — плыткаводныя бухты і вузкія пратокі, лягуны і балоты, лугі і мяліны^[14]. Спробы чалавека асушыць балоты не далі асаблівага выніку, і мэліярацыя ў Эстоніі была скончаная ў 1970-я^[11].

Астравы

Эстонія мае даволі доўгую і зрэзаную берагавую лінію даўжынёй 3794 км (на 2540 км даводзіцца больш за 1000 астравоў)^[14].

Найбуйнейшыя астравы: Саарэмаа, Мухумаа, Хіюмаа.

Глеба

Асноўным матэрыялам покрыўнай пароды ў Эстоніі зьяўляецца морэна.

Можна вылучыць каля дзесяці відаў глебаў, якія прысутнічаюць у Эстоніі. У Паўночнай і Заходняй Эстоніі распаўсюджаныя дзярнова-карбанатныя і друзавыя глебы. На марэнных раўнінах Цэнтральнай Эстоніі і ўзвышшы Пандывэрэ сустракаюцца вылужаныя і падзолістыя глебы, тут разьмешчаныя галоўныя агракультурныя рэгіёны. На марэнных раўнінах Паўднёвай і Цэнтральнай Эстоніі распаўсюджаныя псэўдападзолістыя глебы, дзе пад верхнім слоем знаходзіцца болей шчыльны слой, які блага прапускае ваду^[15].

Прыкладна ¼ тэрыторыі займаюць багністыя глебы з характэрный торавым слоем. На ўзвышшах Паўднёвай Эстоніі распаўсюджаныя спалучэньні эразаваных глебаў.

Флёра

Паводле апошніх зьвестак, флёра Эстоніі прадстаўленая 1441 відам судзінных расьлінаў, а разам з падвідамі — 1538 відамі. Зь ніжэйшых расьлінаў у Эстоніі выяўленая больш за 2500 відаў водарасьцяў і 680 відаў лішайнікаў^[16].

Вядомыя 83 віды або падвіды расьлінаў, якія сустракаюцца выключна ў Эстоніі. Большасьць зь іх адносяцца да роду ястрабкоў (Hieracium). З такіх расьлінаў добра вядомы званец саарэмааскі (Rhinanthus osiliensis), меней вядомая сасюрэя эстонская (Saussurea alpina esthonica)^[16].

Лясныя супольнасьці

У цёмнахваёвых лясох, акрамя елак, часта растуць высакародныя лістападныя дрэвы — дуб, ясень, вяз, клён і ліпа. Характэрныя хмызьнякі цёмнахваёвых лясоў — арэшнік, бружмель, каліна і парэчкі альпійскія. На травяным ярусе сустракаюцца сьнітка, яснотка, шчамяліца, зоркаўка дуброўная, падалешнік, папараць жаночая, пралеска і курасьлеп дуброўны^[17].

У рэгіёнах з урадлівай і ўмерана вільготнай глебай растуць сураменевыя лясы — пераважна хваёвыя зь невялікай колькасьцю бяроз і асін. У суборах растуць сосны амаль без дамешку іншых дрэваў; яшчэ менш іншых відаў у сасновых барох. У далінах і абалонах расьце балотны лес з чорнае вольхі^[17].

Расьліннасьць балотаў

Сярод балотных расьлінаў пераважаюць тарфяныя мхі, багун балотны, верас, імшарніца і марошка^[12].

У забагненых балотных лясох і пераходных балотах распаўсюджаная асака, тарфяны мох. Сустракаюцца дрэвы: бяроза, вольха, елка, сасна^[12].

Грыбы

У Эстоніі зарэгістравана больш за 3700 відаў грыбоў, хоць іхняя колькасьць можа дасягаць і 4500. Большасьць іх складаюць сапрагенныя бактэрыі або паразыты. Ядомых грыбоў налічваецца каля 60 відаў. Эстонцы спажываюць значна больш відаў грыбоў, чым народы Цэнтральнае і Заходняе Эўропы^[18].

Фаўна

Сысуны

На тэрыторыі Эстоніі зафіксаваныя 64 віды сысуноў^[19]. У цяперашні момант назіраецца адносна высокая колькасьць драпежных зьвяроў (медзьвядзёў, ваўкоў, рысяў і выдраў) у параўнаньні зь іншымі эўрапейскімі краінамі^[20].

Тры віды — андатра, янотападобны сабака і амэрыканская норка — завезеныя ў Эстонію, а бабёр і эўрапейскі алень рэінтрадукаваныя^[20].

Непарушаныя ўзьбярэжжы прыдатныя для шэрага цюленя (Halichoerus grypus), чыя колькасьць ва ўзьбярэжжы Эстоніі найвышэйшая ў Балтыйскім моры^[14].

Птушкі

У Эстоніі зарэгістравана 329 відаў птушак, зь якіх гняздуюць тут 222 віды, 38 відаў стала пралятаюць альбо зімуюць, астатнія трапляюць зрэдку. Тэрыторыя Эстоніі разьмешчаная ў зоне ўсходнеатлянтычнага міграцыйнага шляху арктычных пералётных птушак^[19].

Разнастайнасьць узьбярэжных асяродзішчаў робіць Эстонію надзвычай прыцягальнай для пералётных птушак. Паводле ацэнак, цягам міграцыйных пэрыядаў па ўсходнеатлянтычным пералётным шляху эстонскія ўзьбярэжжы перасякаюць да 50 мільёнаў водных і ўзьбярэжных птушак^[13].

Земнаводныя і рэптыліі

У Эстоніі пражываюць 11 відаў земнаводных^[13]. Рэдкімі відамі зьяўляюцца рапуха чаротавая, рапуха зялёная і трытон грабеньчаты^[20].

З рэптыліяў распаўсюджаныя тры віды яшчарак (жывародная яшчарка, звычайная яшчарка і ломкая вераценьніца) і два віды зьмеяў (гадзюка і вуж)^[20].

У шматлікіх унутраных вадаёмах пражываюць бізуньнікі (Flagellata), наліўнікі (Infusoria), губкі (Spongiae), сцыфазоі (Scyphozoa), турбэлярыі (Turbellaria), паліхеты (Polychaeta), прыяпуліды (Priapulida), нэмэртыны (Nemertea), чэраварасьнічныя чарвякі (Gastrotricha), п’яўкі (Hirudinea), мяккуны (Mollusca) і мшанкі (Bryozoa); у глебе пражываюць шматлікія круглыя чарвякі (Nematoda), алігахеты (Oligochaeta) і кляшчы (Acari)^[20].

Самымі шматлікімі казуркамі зьяўляюцца двукрыльныя (Diptera), балонкакрылыя (Hymenoptera), цьвёрдакрылыя (Coleoptera), матылі (Lepidoptera) і паўцьвёрдакрылыя (Hemiptera)^[20].

Рыбы

У водах Эстоніі водзяцца 65 відаў рыб^[19]. З прычыны малой салонасьці Балтыйскага мора падзел на марскіх і прэснаводных рыб даволі ўмоўны.

Папуляцыі сама звычайнага, жэраха і ласося знаходзяцца на мяжы выміраньня^[20].

Бесхрыбетныя

На тэрыторыі Эстоніі вядома каля 15 000 казурак і больш за 3500 відаў іншых бесхрыбетных^[19].

Ахова прыроды

14 жніўня 1910 року ў Вільсандзі быў створаны першы птушыны заказьнік Вайка — будучы нацыянальны парк Вільсандзі. Гэтая дата лічыцца пачаткам афіцыйнае аховы прыроды ў Эстоніі^[21]. Па стане на 1 студзеня 2010 року налічвалася 3442 ахоўныя прыродныя аб’екты, якія займаюць 17,9% сушы:^[22]

131 запаведнік;
148 ляндшафтных запаведнікаў;
5 нацыянальных паркаў;
118 тэрыторыяў са старым ці састарэлым парадкам аховы;
546 паркаў і зялёных насаджэньняў;
343 ахоўныя тэрыторыі;
1038 пастаянных месцаў пражываньня;
1203 асобныя прыродныя аб’екты;
11 ахоўных аб’ектаў мясцовага значэньня.

За савецкім часам эстонская берагавая лінія зьяўлялася часткай заходняй мяжы СССР і таму ахоўвалася надзвычай рупліва. Насельніцтва ня мела доступу на гэтыя тэрыторыі^[14].

Крыніцы і заўвагі

^ Природа Эстонии (рас.). Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.
^ Климат Эстонии (рас.). Eesti Maaturism MTÜ. Праверана 19 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б Климат (рас.) Estonica. Праверана 13 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б Рельеф (рас.) Estonica. Праверана 13 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б ^в Леса (рас.) Природа Эстонии. Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.
^ Леса Эстонии (рас.) Puhka Eestis Праверана 10 лістапада 2012 г.
^ Лес живет (рас.). Eestimaa Looduse Fond. Праверана 13 лістапада 2012 г.
^ Луга Эстонии (рас.) Puhka Eestis Праверана 13 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б Лесистые луга (рас.) Природа Эстонии. Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б ^в Водная сеть (рас.) Estonica. Праверана 13 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б Природа Эстонии (рас.). Eesti Maaturism MTÜ. Праверана 19 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б ^в Растительность водно-болотных угодий (рас.) Estonica. Праверана 8 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б ^в ^г Миграция птиц (рас.) Природа Эстонии. Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б ^в ^г Охрана морского побережья (рас.) Природа Эстонии. Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.
^ Покрывающая порода и почвы (рас.) Estonica. Праверана 13 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б Растительность (рас.) Estonica. Праверана 8 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б Лесные сообщества (рас.) Estonica. Праверана 8 лістапада 2012 г.
^ Грибы (рас.) Estonica. Праверана 9 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б ^в ^г Фауна (рас.) Природа Эстонии. Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.
^ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё Животный мир (рас.) Estonica. Праверана 10 лістапада 2012 г.
^ Охране природы Эстонии исполняется 100 лет (рас.) Охрана природы. Министерство окружающей среды. Праверана 19 лістапада 2012 г.
^ Охрана природы (рас.). Министерство окружающей среды. Праверана 19 лістапада 2012 г.

Літаратура

Eesti: loodus / Koostaja A.Raukas. — Tallinn: Valgus, 1995.

Вонкавыя спасылкі

Прырода Эстоніі — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

Энцыкляпэдыя «Эстоніка» (эст.)
Эстонскі фонд прыроды (эст.) (анг.) (рас.)
Ахова навакольнага асяродзьдзя (эст.) (анг.)

[elf_pryroda-1] Природа Эстонии (рас.). Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.

[maaturism_kłimat-2] Климат Эстонии (рас.). Eesti Maaturism MTÜ. Праверана 19 лістапада 2012 г.

[estonica_klimat-3] а ^б Климат (рас.) Estonica. Праверана 13 лістапада 2012 г.

[estonica_reljief-4] а ^б Рельеф (рас.) Estonica. Праверана 13 лістапада 2012 г.

[elf_lasy-5] а ^б ^в Леса (рас.) Природа Эстонии. Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.

[puhka_lasy-6] Леса Эстонии (рас.) Puhka Eestis Праверана 10 лістапада 2012 г.

[elf_les-7] Лес живет (рас.). Eestimaa Looduse Fond. Праверана 13 лістапада 2012 г.

[puhka_łuhi-8] Луга Эстонии (рас.) Puhka Eestis Праверана 13 лістапада 2012 г.

[elf_łuhi-9] а ^б Лесистые луга (рас.) Природа Эстонии. Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.

[estonica_vada-10] а ^б ^в Водная сеть (рас.) Estonica. Праверана 13 лістапада 2012 г.

[maaturism_pryroda-11] а ^б Природа Эстонии (рас.). Eesti Maaturism MTÜ. Праверана 19 лістапада 2012 г.

[estonica_bałoty-12] а ^б ^в Растительность водно-болотных угодий (рас.) Estonica. Праверана 8 лістапада 2012 г.

[elf_migracyja-13] а ^б ^в ^г Миграция птиц (рас.) Природа Эстонии. Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.

[elf_achova-14] а ^б ^в ^г Охрана морского побережья (рас.) Природа Эстонии. Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.

[estonica_gleba-15] Покрывающая порода и почвы (рас.) Estonica. Праверана 13 лістапада 2012 г.

[raślinnaść-16] а ^б Растительность (рас.) Estonica. Праверана 8 лістапада 2012 г.

[estonica_lasy-17] а ^б Лесные сообщества (рас.) Estonica. Праверана 8 лістапада 2012 г.

[estonica_gryby-18] Грибы (рас.) Estonica. Праверана 9 лістапада 2012 г.

[elf_fauna-19] а ^б ^в ^г Фауна (рас.) Природа Эстонии. Eestimaa Looduse Fond. Праверана 4 лістапада 2012 г.

[estonica_žyvioły-20] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё Животный мир (рас.) Estonica. Праверана 10 лістапада 2012 г.

[envir_1105577-21] Охране природы Эстонии исполняется 100 лет (рас.) Охрана природы. Министерство окружающей среды. Праверана 19 лістапада 2012 г.

[envir_1101492-22] Охрана природы (рас.). Министерство окружающей среды. Праверана 19 лістапада 2012 г.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]