Жортай
Жо́ртай[1] — вёска ў Барысаўскім раёне Менскай вобласьці, за 11 км на захад ад Маісееўшчыны. Жортай уваходзіць у склад Маісееўшчынскага сельсавету.
| Жортай | |
| трансьліт. Žortaj | |
| Першыя згадкі: | 1766 |
| Краіна: | Беларусь |
| Вобласьць: | Менская |
| Раён: | Барысаўскі |
| Сельсавет: | Маісееўшчынскі |
| Вышыня: | 200 м н. у. м. |
| Насельніцтва: | 157 чал. (2010) |
| Часавы пас: | UTC+3 |
| Тэлефонны код: | +375 177 |
| Паштовы індэкс: | 222152 |
| Нумарны знак: | 5 |
| Геаграфічныя каардынаты: | 54°33′59.00″ пн. ш. 28°34′0.01″ у. д. / 54.5663889° пн. ш. 28.5666694° у. д.Каардынаты: 54°33′59.00″ пн. ш. 28°34′0.01″ у. д. / 54.5663889° пн. ш. 28.5666694° у. д. |
Жортай на мапе Беларусі ±   Жортай | |
Гісторыя
рэдагавацьПра час заснаваньня Жортая дакладна цяпер сказаць немагчыма. За паўтара кілямэтру на паўночны ўсход ад вёскі абапал дарогі на Каршавіцу знаходзіцца вялікая курганная група. Сваю назву Жортай верагодна атрымаў ад ракі Жартайкі, якая працякае каля трох кілямэтраў ад вёскі.
ХVІІ — пачатак ХІХ стагодзьдзяў
рэдагавацьЗгадваецца ў 1668 годзе як вёска ў Аршанскім павеце Вялікага Княства Літоўскага[2].
У ХVІІ — пачатку ХХ стагодзьдзя згадваюцца некалькі вёсак, у аснове назвы якіх маецца назва Жортай.
Найбольш старое (зь вядомых) пісьмовае сьведчаньне пра адну з тых вёсак — Вялікі Жортай адносіцца да 1766 году. На той час у ім было шаснаццаць хат. Належаў ён да фальварку ў Латыгалі (Латыгалічах).
Лягічна выказаць меркаваньне, што раз існаваў Вялікі Жортай, значыць, павінен быў быць і Малы Жортай. Аднак пісьмовыя сьведчаньні пра яго не захаваліся.
На 1800 год у Жортаі адзначаецца 22 двары, у якіх жыло 204 жыхары. Быў ля яго засьценак, у якім была адна хата з васьмярыма жыхарамі. Цікава адзначыць, што на найбольш падрабязных мапах першай паловы — сярэдзіны ХІХ стагодзьдзя Жортай не адзначаны. Хаця на іх ёсьць вёска Жартаец, якая знаходзілася каля двух-трох кілямэтраў ад Жартайкі ў кірунку вёскі Люцец.
У 1830-я — 1840-я гады зямлёй у Жортаі валодалі Корсак (на 1834 год ён меў 31 прыгоннага селяніна), Капец (на той жа год — 53 прыгонныя сяляне) і Пяркоўскі (на той жа год — 7 прыгонных сялян). У гаспадарках Корсака і Капца было па адным фальварку.
На 1876 год сярод землеўладальнікаў у Жортаі згадваецца Іван Сьпірыдовіч. Аднак ён валодаў землямі ля Няўбору (хутар, потым вёска каля двух-трох кілямэтраў на ўсход ад Жартаю; цяпер не існуе). У тым жа годзе ў Жортаі сярод землеўладальнікаў адзначаецца Ганна Чарткова, якая атрымала тут 108 дзесяцін зямлі ў спадчыну. Яе гаспадаркай кіраваў арандатар.
З пачатку ХІХ стагодзьдзя і амаль да самага яго заканчэньня Жортай згадваецца выключна як адзіная вёска. Аднак ужо з 1890 году можна сустрэць згадваньні Жортаю першага і Жортаю другога. Так, у тым годзе ў першым Жортаі было 14 сялянскіх гаспадарак, у другім — 6. Адносіліся яны да Дуброўскага сельскага таварыства Красналуцкай воласьці. У 1897 годзе ў першым Жортаі ўжо было 24 двары, у якіх жыло 204 жыхары, у другім — 14 двароў і 60 жыхароў.
Цікава адзначыць, што старыя жыхары Жортаю распавядаюць, што ў даўнія часы Жортай дзяліўся на дзьве часткі. Людзей, якія жылі ў адной зь іх, называлі карсакоўскімі (а тую частку вёскі, дзе цяпер сельсавет, крама — называлі карсакавічы), а тых, што жылі ў другой (астатняя частка старой часткі вёскі) — капыцяне. Магчыма, што гэта і ёсьць адказ на пытаньне, дзе было два Жортаі. Паходжаньне і сэнс гэтых назваў ужо даўно згублены. Але, калі ўзгадаць, што ў першай палове ХІХ стагодзьдзя ў часы прыгоннага права сялянамі тут валодалі Корсак і Капец, то паходжаньне назваў карсакоўцы і капыцяне становіцца відавочным.
На пачатку ХХ стагодзьдзя пра Жортай пісалі ў асобных дакумэнтах як пра адзіную вёску, у асобных — як пра дзьве вёскі. У 1911 годзе Жортай згадваецца як адзіная вёска, у якой было каля 70 хат. Асноўным заняткам яе людзей у той час называецца нарыхтоўка лесу і сплаў яго на Пялік. У той час пісалі, што палову з заробленых грошай «плытагоны» трацілі ў шынках на гарэлку (іх было шмат у навакольлях). Зямля ў той час з-за вялікай колькасьці камянёў і пяску для апрацоўкі выкарыстоўвалася мала.
У 1917 годзе згадваецца, што ў першым Жортаі было 24 двары і 240 жыхароў, у другім Жортаі — 21 двор і 134 жыхароў.
Маёнтак
рэдагавацьЯк адзначалася раней, фальваркі ў Жортаі згадваюцца яшчэ ў часы прыгоннага права. На пачатку ХІХ стагодзьдзя адзін зь іх належаў Беліковічам, потым перайшоў у дзяржаўную казну. У 1822 годзе па разьдзельным акце ён пераходзіць да шляхціча Станіслава Капца. Яго гаспадарка ў ХІХ стагодзьдзі дынамічна разьвівалася і была найбольшая сярод усіх землеўладаньняў вёскі. Таму з цягам часу застаўся толькі яго маёнтак (фальварак). На 1876 год уладаньні Станіслава Капца ў Жортаі ўтрымлівалі 1144 дзесяціны зямлі. Кіраваў гаспадаркай сам уладальнік. У 1897 годзе ў фальварку было два дамы, у якіх жылі 13 чалавек. Столькі ж чалавек жыло ў ім у 1917 годзе.
Напярэдадні падзеяў 1917 году гаспадаркай у Жортаі сам землеўладальнік не кіраваў. Жыў ён у іншым месцы. Тут быў упраўляючы, які меў прозьвішча Гіро. Ён сам быў з Жортаю. У маёнтку акрамя панскага дома былі іншыя будынкі, вялікі сад, сажалка. Парку ў пана не было, але ўсё было вельмі добра ўпрыгожана рознымі расьлінамі.
ХХ стагодзьдзе
рэдагавацьПасьля падзеяў 1917 году ў панскім будынку была зроблена школа. Упраўляючага (арандатара) Гіро забралі, зьвезьлі ў невядомым кірунку. Пасьля таго яго ніхто болей ня бачыў. У іншых будынках маёнтку пачалі жыць людзі. У далейшым іх разабралі і перавезьлі ў іншыя месцы. Цяпер месца маёнтка забудавана больш позьнімі будынкамі. Ад самаго яго засталося хіба што некалькі старых панскіх ліпаў.
Войны, рэпрэсіі ХХ стагодзьдзя прывялі да таго, што Жортай практычна перастаў расьці. У 1926 годзе ў ім было 65 двароў. Разам з маёнткам у ім пражывала 343 жыхары. У 1940 годзе было 64 двары і 251 жыхар.
На працягу ХХ стагодзьдзя ня раз мянялася адміністрацыйнае перападпарадкаваньне Жортая. Першапачаткова ён адносіўся да Красналуцкай воласьці Барысаўскага павету. Амаль год са жніўня 1919 па жнівень 1920 году адносіўся да Гомельскай губэрні РСФСР. Потым вяртаецца да Барысаўскай акругі. У 1924 годзе становіцца цэнтрам сельсавету ў Халопеніцкім раёне. З 1927 па 1930 год падпарадкоўваецца Менскай акрузе. З 1931 году ўваходзіць у Барысаўскі раён, з 1935 — у Халопеніцкі раён. У 1959 годзе ліквідуецца Жортайскі сельсавет і вёска пачынае адносіцца да Маісееўшчынскага сельсавету. Нарэшце ў 1960 годзе перадаецца ў Барысаўскі раён. З таго часу адміністрацыйнае падпарадкаваньне Жортаю не зьмянялася.
У 2007 годзе ў Жортаі налічвалася каля ста сялянскіх гаспадарак. У іх па афіцыйных дадзеных жыло 240 чалавек, рэальна — меней за 150. Пасьля таго, як у вёсцы спыніла сваю дзейнасьць сельская гаспадарка, закрылася школа, вёска пераўтварылася ў непэрспэктыўную. Зараз у ёй практычна ня толькі няма працы, але нават ніхто не прыязджае купляць малако ў вясковых жыхароў.
Традыцыі, людзі
рэдагавацьЖартайцы здаўна зь вялікай павагай ставіліся да памяці сваіх продкаў. Яскравым прыкладам таму можа быць выпадак, пра які пісала газэта «Наша Ніва» ў 1911 годзе. Тады для пабудовы прыхадзкой царквы было вырашана сьпілаваць старыя сосны на вясковых могілках. Мясцовыя жыхары ня далі гэта зрабіць.
З даўніх часоў у Жортаі падтрымлівалася традыцыя правядзеньня кірмашоў. Ладзіліся яны на другі дзень Троіцы. Напрыканцы 50-х гадоў ХХ стагодзьдзя правядзеньне кірмашоў у вёсцы было забаронена. Традыцыя іх правядзеньня была спынена, але засталася ў памяці тутэйшых жыхароў.
Вясковыя вуліцы ў Жортаі ў былыя часы назваў ня мелі. Затое ўрочышчы ў навакольлях вёскі захавалі свае калярытныя назвы да нашага дня. Гэта Плаха, Валока, Жыдоўка, Урэчча, Баброўка і іншыя.
Насельніцтва
рэдагаваць- XVIII стагодзьдзе: 1766 год — 16 двароў; 1800 год — 22 двары, 204 жыхары
- XIX стагодзьдзе: 1897 год — Жортай 1: 24 двары, 204 жыхары; Жортай 2: 14 двароў, 60 жыхароў
- XX стагодзьдзе: 1911 год — 70 двароў; 1917 год — Жортай 1: 24 двары, 240 жыхароў; Жортай 2: 21 двор, 134 жыхароў; 1926 год — 65 двароў, 343 жыхары; 1940 год — 64 двары, 251 жыхар; 1999 год — 338 жыхароў
- XXI стагодзьдзе: 2007 год — 100 двароў, 240 жыхароў; 2010 год — 157 жыхароў
Інфраструктура
рэдагавацьШкола
рэдагавацьУ 1914 годзе ў Жортаі было адкрыта земскае народнае вучылішча. Пасьля падзеяў 1917 году на яе базе ў былым панскім доме была адкрыта працоўная школа першай ступені. У 1923 годзе ў ёй вучылася 85 дзетак. У вайну былы панскі дом згарэў. Пасьля вайны на тым самым месцы быў пабудаваны новы будынак для школы. Аднак потым згарэў і ён. Наступны будынак для гэтых мэтаў быў узьведзены ў іншым месцы. Тут школа праіснавала да свайго закрыцьця ў 2006 годзе. Цяпер у яе будынку разьмяшчаецца вясковы клюб.
Інфармацыя для турыстаў
рэдагавацьСтрачаная спадчына
рэдагавацьБажніца
рэдагавацьНайбольш старое зь вядомых сьведчаньняў пра царкву ў Жортаі можа быць аднесена да 1864 году. У той час на могілках існавала драўляная царква Сьвятога Духа, якая была пабудавана прыхаджанамі. Прыпісана яна была да царквы ў Латыгалі. Дакладна вядома, што напрыканцы 70-х гадоў ХІХ стагодзьдзя яна яшчэ існавала. Маюцца ўскосныя зьвесткі, якія сьведчаць, што існавала яна яшчэ ў 1903 годзе. Аднак калі на гэтых землях была ўсталявана савецкая ўлада, царквы ў Жортаі ўжо не было. На могілках існавала толькі праваслаўная каплічка. Была яна драўляная, стаяла на самым краі могілак. Сярод іншага быў у ёй абраз.
Напярэдадні вайны капліца была спалена. Пасьля таго яна ніколі не аднаўлялася.
Дадатковая інфармацыя
рэдагавацьАнтаніна Стаіна, якая жыве ў вёсцы з 1968 году (нарадзілася ў суседняй вёсцы — Каршавіцы). Яе хата практычна ўяўляе сабой музэй народнага прыкладнога мастацтва і побыту. У пакоі з Троіцы вісяць галінкі. Знаходзіцца тут яны будуць цэлы год да наступнай Троіцы, калі старыя галінкі будуць заменены на новыя. У хаце Антаніны Стаінай шмат саматканых рэчаў (дакладней, нічога няма крамнага — усё саматканае). Гэта палавікі, дываны, посьцілкі, ручнікі, абрусы і інш. Нават ёсьць вышываныя абразы. Маюцца вырабы з саломкі, самаробныя цацкі і шмат чаго яшчэ. Яшчэ тры гады таму ў яе хаце стаялі кросны і яна працавала на іх. Цяпер спадарыня Антаніна перадала іх у невялічкі музэй, які стварае ў адмысловым памяшканьні загадчыца вясковага клюбу Ганна Стаіна. Але і тут кросны не прастойваюць. Антаніна Стаіна паказвае моладзі, як на іх працаваць, знаёміць іх з гэтым даўнім народным промыслам. Дапамагае ёй у гэтым яшчэ адна тамтэйшая народная майстрыца Кацярына Дзьмітрычонак.
Сам жа музэй пачала зьбіраць Ганна Стаіна, калі яшчэ працавала школа. Зь яе закрыцьцём справа не была спынена, а працягнулася. Фармаваньне экспазыцыі музэю ідзе і цяпер. Тут можна ўбачыць акрамя кроснаў і шматлікіх саматканых рэчаў старыя прадметы побыту, прылады працы і іншыя рэчы.
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (djvu) С. 76
- ^ НГАБ, ф. 1875, воп. 1, спр. 5
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць- Жортай — вёска з заблытанай гісторыяй(недаступная спасылка) // Міхась Мацельскі, Гоман Барысаўшчыны
- Прагноз надвор’я ў в. Жортай