Ельня

	Ельня; лац. Jelnia
	рас. Ельня
	; Чыгуначная станцыя
Герб Ельні	Сьцяг Ельні
Першыя згадкі:	1150
Краіна:	Расея
Суб’ект фэдэрацыі:	Смаленская
Муніцыпальны раён:	Ельнянскі
Плошча:	15 км²
Вышыня:	230 м н. у. м.
Насельніцтва:	▼7911 чал. (2024);
Тэлефонны код:	+7 48146
Паштовы індэкс:	216330
Геаграфічныя каардынаты:	54°34′0″ пн. ш. 33°10′0″ у. д. / 54.56667° пн. ш. 33.16667° у. д.Каардынаты: 54°34′0″ пн. ш. 33°10′0″ у. д. / 54.56667° пн. ш. 33.16667° у. д.
	Ельня на мапе Расеі Ельня
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Ельня (неадназначнасьць).

Е́льня — места ў Расеі, на рацэ Дзясьне. Адміністрацыйны цэнтар Ельнянскага раёну Смаленскай вобласьці. Насельніцтва на 2017 год — 9168 чалавек. Знаходзіцца за 82 км на паўднёвы ўсход ад Смаленску, чыгуначная станцыя на лініі Смаленск — Сухінічы, вузел аўтамабільных дарог.

Ельня — места гістарычнай Смаленшчыны, на этнічнай тэрыторыі беларусаў.

Гісторыя

Раньнія часы

Упершыню Ельня ўпамінаецца ў канцы XII — пачатку XIII стагодзьдзя, калі яна ўваходзіла ў склад Смаленскага княства.

Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай

У 1404 годзе Ельня далучылася да Вялікага Княства Літоўскага. Пад 1447 годам яна ўпамінаецца як вёска Дварэцкай воласьці. У 1500 годзе па бітве на Вядрошы маскоўскія войскі ўзялі тут у палон Канстантына Астроскага^[2]. У 1507 годзе пасля вялікага князя Жыгімонта Старога запатрабавалі ад маскоўскага гаспадара Васіля Іванавіча вяртаньня ўсіх «Літоўскіх гарадоў, валасьцей, земляў, вод...», сярод якіх упаміналася Ельня.

У 1552 годзе Ельня трапіла пад уладу Маскоўскай дзяржаы. У 1618 годзе места вярнулася ў склад Вялікага Княства Літоўскага, дзе ўвайшло ў Смаленскі павет Смаленскага ваяводзтва.

Захавалася сьведчаньне азначэньня жыхара Ельні ліцьвінам: «старец Манасия сказал: родом литвин^[a], Смоленского уезду, государевы волости Ельни» (1674 год)^[5].

З пачаткам вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай у 1654 годзе Ельню захапілі маскоўскія войскі.

Пад уладай Маскоўскай дзяржавы і Расейскай імпэрыі

Згодна з Андрусаўскім замірэньнем 1667 году Ельня апынулася ў складзе Маскоўскай дзяржавы. За маскоўскай гаспадыняй Кацярынай II яна стала «царскім сялом», жыхары якога пастаўлялі ласёў на патрэбы палац. У 1776 годзе Ельня зноў стала местам, цэнтрам павету Смаленскай губэрні. 10 кастрычніка 1780 году ўлады даравалі месту герб «у срэбным полі тры зялёныя яліны»^[6].

Паводле афіцыйных зьвестак за 1866 год, беларусы складалі 84,74% насельніцтва Ельнянскага павету, «сумесь беларусаў і расейцаў» — 10,71%^[7]. У канцы XIX ст. у Ельні было 565 дамоў, дзеялі 2 цэрквы, працавалі расейскія трохклясная меская і жаночая прыходзкая вучэльні.

Паводле этнаграфічнага дасьледаваньня пачатку XX стагодзьдзя, жыхароў правабярэжжа ракі Ўгры (бярэ пачатак у вёсцы Бабічах за 25 км на паўднёвы ўсход ад Ельні) называлі «літвой»^[b]^[9].

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ельня абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР, дзе стала цэнтрам павету («падраёну») Смаленскага раёну^[10]. Аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У Другую сусьветную вайну з 19 ліпеня 1941 да 30 жніўня 1943 году Ельня знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

Насельніцтва

Дэмаграфія

XIX стагодзьдзе: 1863 год — 3861 чал., у тым ліку 1 каталік^[11]
XX стагодзьдзе: 1992 год — 9,5 тыс. чал.^[12]
XXI стагодзьдзе: 2009 год — 9991 чал.; 2017 год — 9168 чал.

Эканоміка

Ільнозавод, прадпрыемствы харчовай прамысловасьці.

Транспарт

Празь Ельню праходзіць рэгіянальная аўтамабільная дарога Р137: Сафонава (М1) — Дарагабуж — Ельня — Рослаў (А101).

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Дзее Ельнянскі краязнаўчы музэй.

Славутасьці

Гарадзішча
Чыгуначная станцыя (канец XIX ст.)

Страчаная спадчына

Царква Сьвятога Спаса (1792—1796)
Царква Ўваскрасеньня Хрыстова (1857)

Галерэя

Краявіды Ельні
Рака Дзясна
Царква Сьвятога Ільлі
Капліца ў парку
Чыгуначная станцыя

Асобы

Ёсіф Макоўскі (1918—1986) — савецкі вайсковец

Заўвагі

^ Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[3] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[4]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)
^ рас. «до сих пор еще левобережные приугорцы зовут заугорских Литвою»^[8]

Крыніцы

^ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Сhisl_MO_01-01-2024.xlsx (рас.) — Росстат, 2024.
^ Грынявецкі В. Ельня // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 616.
^ Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.
^ Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.
^ Материалы для истории раскола за первое время его существования. Т. 3, ч. 3. — М., 1878. С. 340.
^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 161.
^ Списки населенных мест Российской империи, составленные и издаваемые Центральным статистическим комитетом Министерства внутренних дел. Вып. 40: Смоленская губерния. — СПб., 1868. С. 60.
^ Дурново Н. Диалектологическая карта Калужской губернии // Сборник отделения русского языка и словесности Императорской академии наук. Т. 76, № 1. — СПб., 1904. С. 24.
^ Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 71.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Вільня, 2002.
^ Sulistrowski F. Jelnia // Słownik geograficzny... T. III. — Warszawa, 1882. S. 559
^ Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.

Літаратура

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.

Вонкавыя спасылкі

Ельня , Radzima.org

[5] Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[3] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[4]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

[10] рас. «до сих пор еще левобережные приугорцы зовут заугорских Литвою»^[8]

[_08a60c10f0e2a656-1] ttps://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Сhisl_MO_01-01-2024.xlsx (рас.) — Росстат, 2024.

[2] Грынявецкі В. Ельня // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 616.

[3] Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.

[4] Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.

[6] Материалы для истории раскола за первое время его существования. Т. 3, ч. 3. — М., 1878. С. 340.

[7] Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 161.

[spisy-8] Списки населенных мест Российской империи, составленные и издаваемые Центральным статистическим комитетом Министерства внутренних дел. Вып. 40: Смоленская губерния. — СПб., 1868. С. 60.

[9] Дурново Н. Диалектологическая карта Калужской губернии // Сборник отделения русского языка и словесности Императорской академии наук. Т. 76, № 1. — СПб., 1904. С. 24.

[11] Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 71.

[at-12] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Вільня, 2002.

[13] Sulistrowski F. Jelnia // Słownik geograficzny... T. III. — Warszawa, 1882. S. 559

[14] Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.

[1]

[2]

[a]

[5]

[6]

[7]

[b]

[9]

[10]

[11]

[12]

[3]

[4]

[8]