Арый
Арый (па-старажытнагрэцку: Ἄρειος, па-лацінску: Arіus; каля 256, Пталемаіда — 336, Канстантынопаль) — раньнехрысьціянскі прэсьвітэр, філёзаф і аскет з Кірэнаікі. Вядомы прапаведваньнем дактрыны арыянства, напрамку ў хрысьціянстве, прызнанага ерасьсю й асуджанага на Першым Нікейскім саборы ў 325 годзе. Дзейнасьць і погляды Арыя выклікалі так званую «арыянскую палеміку», якая аказала значны ўплыў на далейшае разьвіцьцё царквы й зацьвярджэньне хрысьціянскай дагматыкі.
БіяграфіяРэдагаваць
Многія аспэкты жыцьця й вучэньня Арыя застаюцца нявысьветленымі, бо яго творы былі зьнішчаны яшчэ пры яго жыцьці па ініцыятыве праціўнікаў. Асноўнымі крыніцамі аб жыцьці й дзейнасьці Арыя, акрамя фрагмэнтаў яго ўласных твораў, зьяўляюцца працы Афанасія Вялікага, Епіфанія Кіпрскага, царкоўных гісторыкаў Сакрата Схаластыкі, Сазомена й Феадарыта Кірскага.
МаладосьцьРэдагаваць
Арый нарадзіўся ў рымскай правінцыі Кірэнаіка на тэрыторыі сучаснай Лібіі. Этнічнае паходжаньне — бербер[1]. Бацьку яго звалі Амоній.
Сьвятарскае служэньняРэдагаваць
Ён атрымаў адукацыю пад кіраўніцтвам Лукіяна Антыахійскага й каля 300 г. стаў прэсьвітэрам Александрыйскай царквы. У 311 годзе Арый быў адлучаны ад царквы арцыбіскупам Александрыйскім Пятром за падтрымку «мелеціянскага расколу» — Арый настойваў на «сьвятасьці царквы» і асуджаў біскупа Пятра за паблажлівасьць да «заняпалых» падчас ганеньняў. Мучаніцкая сьмерць Пятра Александрыйскага падчас Вялікага ганеньня часова прымірыла Арыя з царквой, таму пасьля пакаяньня перад новым біскупам Ахілам Арый зноў прыняў сьвятарскі сан. Больш за тое, Арый нават лічыўся кандыдатам у пераемнікі Ахіла. Калі пасьля сьмерці апошняга эпіскапская катэдра зноў вызвалілася, Аляксандар стаў супернікам Арыя ў барацьбе за яе. Галасы выбаршчыкаў падзяліліся паміж ім і Арыем амаль пароўну. На думку гісторыка арыянства ІV-V стст. Філосторгом Арый адмовіўся галасаваць за сябе на карысьць Аляксандра — у далейшым арыяне тлумачылі гэтую падзею высакароднасьцю яго душы. Праваслаўныя гісторыкі Феадарыт Кірскі й Епіфаній Кіпрскі меркавалі, што ён прайграў выбары.
Займаючы пасаду прэсьвітэра адной з цэркваў Александрыі, Арый меў магчымасьць працяглы час выкладаць сваё вучэньне. Час узьнікненьня арыянства дакладна невядомы, і на гэты конт існуе некалькі меркаваньняў. Яно атрымала шырокую папулярнасьць пасьля таго, як Арый уступіў у спрэчку зь біскупам Аляксандрам, які ў публічнай дыскусыі выкарыстаў фразу «Бог ёсьць Тройца ў Адзіным і Адзіны ў Тройцы». Супраць Арыя спачатку выступіў александрыйскі архіпрэсьвітар Коллуф, які ўбачыў у гэтым выразе савеліянства, затым Арый прайграў у публічнай спрэчцы, пасьля чаго Аляксандар адлучыў яго ад царквы. Аднак Аляксандар ня быў моцным тэолагам. Таму, па словах рэлігіязнаўца А. В. Карташова, зь першых дзён спрэчкі паміж Арыем і Аляксандрам «за апошнім стаяў і ўмацоўваў яго Афанасій Александрыйскі», які пазьней атрымаў назву «Вялікі», які быў дыяканам пры той час.
Сярод прэсьвітэраў Арый быў 1-м рангам. Вучоны-дыялектык, красамоўны прапаведнік, высокі хударлявы дзед у аскетычна простым адзеньні, актыўных і строгіх паводзін (нават ворагі не казалі пра яго нічога дрэннага), ён быў кумірам многіх сваіх прыхаджан, асабліва жанчын, больш менавіта дыяканіс і паннаў, якія прадстаўлялі шматлікія арганізацыі. Пасьля сьмерці біскупа Ахіла яго кандыдатура на катэдру александрыйскага эпіскапа была адной зь першых. І, здаецца, галасы выбаршчыкаў паміж ім і Аляксандрам падзяліліся амаль пароўну. Арыянскі гісторык Філасторгій кажа, што Арый велікадушна адмовіўся ад гонару на карысьць Аляксандра. Але, на думку праваслаўных гісторыкаў Феадарыта й Епіфанія Кіпрскіх, якія прызнаюць крыніцу асаблівай непрыязнасьці Арыя да Аляксандра й яго ерэтычнай упартасьці, — боль яго славалюбства ад няўдалага змаганьня з Аляксандрам.
Адлучэньне ад царквы не спыніла распаўсюджваньне вучэньня Арыя. Разам зь ім царкву пакінула значная колькасьць простых прыхаджан, да траціны прэсьвітэраў і некалькі эпіскапаў[2]. Арый быў кумірам прыхаджан, асабліва жанчын (дыяканіс і паннаў) — таму да яго далучыліся 700 паннаў, 12 дыяканаў, 7 прэсьвітэраў і 2 біскупа (Тэон Мармарысскі й Сэкундаў Пталемаідзкі), што складала каля 1/3 усяго духавенства. горада Александрыі. Незадаволены мяккасьцю ліньні Аляксандра супраць арыянаў, Коллуф абвінаваціў апошніх у патураньні ерэтыкам, абвясьціў сябе біскупам і, не будучы рукапакладзеным, пачаў самавольна высьвячаць прэсьвітараў. У адказ на гэта Аляксандар стаў дзейнічаць больш рашуча, у 320 ці 321 г. ён склікаў сабор у Александрыі, на якім Арый зноў быў адлучаны ад царквы.
Арый, які адправіўся ў Палестыну, знайшоў ня толькі падтрымку ў асобе Яўсевія Кесарыйскага, Аэцыя Лідзкага й Паўліна Тырскага, але й новага суперніка ў асобе Макарыя, біскупа Іерусаліма. Напісаны каля 320 г. ліст Арыя з просьбай аб падтрымцы да Яўсевія Нікамэдыйскага з мэтай прымірэньня яго зь біскупам Аляксандрам паказвае раскол Царквы Палестыны на «праваслаўны» поўдзень (Ерусалім і Газа) і арыянскую поўначШаблён:Sfn. Хадайніцтва Яўсевія аказалася беспасьпяховым. На думку В. В. Болатава, гэта было зьвязана з тым, што Нікамэдыя, якая ў той час стала сталіцай Рымскай імпэрыі, прэтэндавала на першынство на Ўсходзе, а тон пасланьня Яўсевія наводзіць на думку аб праве эпіскапа мітрапаліта ўмешвацца ў егіпецкія справаўШаблён:Sfn. Пасьля гэтага Арый стаў больш актыўна прапагандаваць сваё вучэньне, зьвяртаючыся, як сьцьвярджае Філасторгій, нават да складаньня песьняў для маракоў і млынароў. Са свайго боку Аляксандар таксама пачаў рассылаць пасланьні біскупам іншых Цэркваў, тлумачачы прычыны адлучэньня АрыяШаблён:Sfn.
Арый памёр у 336 г. ва ўзросьце 80 гадоў, напярэдадні свайго ўрачыстага вяртаньня ва ўлоньне Касьцёла.
ВучэньняРэдагаваць
Вядучай ідэяй арыянства быў антытрынітарызм — адмаўленьне адзінасутнасьці Сьвятой Тройцы. Паводле Арыя, Езус Хрыстус — не Бог, а найдасканалейшае Божае стварэньне, якое мае перавагу над іншымі створанымі істотамі й мае найвышэйшую пасьля Бога Айца годнасьць. Найбольш яркім праціўнікам гэтай думкі быў александрыйскі патрыярх Аляксандар, па ініцыятыве якога Арый быў падвергнуты анатэме, выгнаны з горада й асуджаны на Нікейскім саборы.
Творы Арыя былі зьнішчаны й дайшлі да нас у фрагмэнтах. Яго «Θάλια» («Банкет») — гэта абарона сваёй навукі ў напаўпаэтычнай, напаўпразаічнай форме; за выключэньнем некалькіх фрагмэнтаў у творах Афанасія Вялікага, яна да нас не дайшла. Захаваліся лісты Арыя да Яўсевія Нікамэдыйскага й Аляксандра Александрыйскага († 17 красавіка 326 г.). Асноўнымі крыніцамі зьвестак пра яго зьяўляюцца, акрамя фрагмэнтаў яго ўласных твораў, працы Афанасія, разьдзелы 68 і 69, працы Епіфанія аб ерасях, царкоўныя гісторыі Сакрата, Сазомена, Феадарыта й Філасторгія.
Вонкавыя спасылкіРэдагаваць
- Зварич В. З. Арій // Велика українська енциклопедія
- Жданович О. Аріанство в епоху Константина Великого. Київ: Ін-т історії НАНУ, 2009. 222 с.
- Стельмашова А. Аріанство в давній Україні // Пам’ятки України. 1993. № 1- 6. С. 85-86.
- Арий // Православная богословская энциклопедия, т. І. — Петроград: тип. А. П. Лопухина, 1900. — кол. 1023-1026 (рас.)
- Арий // Православная энциклопедия (рас.)
КрыніцыРэдагаваць
- ^ Torkington, David. Wisdom from Franciscan Italy: The Primacy of Love. John Hunt Publishing, 2011, p. 113. ISBN 9781846944420.
- ^ Архивированная копия Праверана 2020-05-03 г. Архіўная копія ад 2019-09-06 г.
ЛітаратураРэдагаваць
- Болатаў В. В. История Церкви в период Вселенских Соборов. — М.: Поколение, 2007. — 720 с. — ISBN 978-5-9763-0032-3
- Бриллиантов А. И. Лекции по истории древней церкви. — СПб.: Издательство Олега Абышко, 2007. — 480 с. — ISBN 978-5-9900890-3-7
- Шаблён:Книга
- Шаблён:Книга
- Шаблён:Статья
- Шаблён:Книга