Арый

Арый (па-старажытнагрэцку: Ἄρειος, па-лацінску: Arіus; каля 256, Пталемаіда — 336, Канстантынопаль) — раньнехрысьціянскі сьвятар, філёзаф і аскет з Кірэнаікі. Вядомы прапаведваньнем дактрыны арыянства, напрамку ў хрысьціянстве, прызнанага ерасьсю й асуджанага на Першым Нікейскім саборы ў 325 годзе. Дзейнасьць і погляды Арыя выклікалі так званую «арыянскую палеміку», якая аказала значны ўплыў на далейшае разьвіцьцё царквы й зацьвярджэньне хрысьціянскай дагматыкі.

Біяграфія

Многія аспэкты жыцьця й вучэньня Арыя застаюцца нявысьветленымі, бо яго творы былі зьнішчаны яшчэ пры яго жыцьці па ініцыятыве праціўнікаў. Асноўнымі крыніцамі аб жыцьці й дзейнасьці Арыя, акрамя фрагмэнтаў яго ўласных твораў, зьяўляюцца працы Афанасія Вялікага, Епіфанія Кіпрскага, царкоўных гісторыкаў Сакрата Схаластыкі, Сазомена й Феадарыта Кірскага.

Маладосьць

Арый нарадзіўся ў рымскай правінцыі Кірэнаіка на тэрыторыі сучаснай Лібіі. Этнічнае паходжаньне — бербер. Бацьку яго звалі Амоній.

Сьвятарскае служэньня

Ён атрымаў адукацыю пад кіраўніцтвам Лукіяна Антыахійскага й каля 300 г. стаў прэсьвітэрам Александрыйскай царквы. У 311 годзе Арый быў адлучаны ад царквы арцыбіскупам Александрыйскім Пятром за падтрымку «мелеціянскага расколу» — Арый настойваў на «сьвятасьці царквы» і асуджаў біскупа Пятра за паблажлівасьць да «заняпалых» падчас ганеньняў. Мучаніцкая сьмерць Пятра Александрыйскага падчас Вялікага ганеньня часова прымірыла Арыя з царквой, таму пасьля пакаяньня перад новым біскупам Ахілам Арый зноў прыняў сьвятарскі сан. Больш за тое, Арый нават лічыўся кандыдатам у пераемнікі Ахіла. Калі пасьля сьмерці апошняга эпіскапская катэдра зноў вызвалілася, Аляксандар стаў супернікам Арыя ў барацьбе за яе. Галасы выбаршчыкаў падзяліліся паміж ім і Арыем амаль пароўну. На думку гісторыка арыянства ІV-V стст. Філосторгом Арый адмовіўся галасаваць за сябе на карысьць Аляксандра — у далейшым арыяне тлумачылі гэтую падзею высакароднасьцю яго душы. Праваслаўныя гісторыкі Феадарыт Кірскі й Епіфаній Кіпрскі меркавалі, што ён прайграў выбары.

Займаючы пасаду прэсьвітэра адной з цэркваў Александрыі, Арый меў магчымасьць працяглы час выкладаць сваё вучэньне. Час узьнікненьня арыянства дакладна невядомы, і на гэты конт існуе некалькі меркаваньняў. Яно атрымала шырокую папулярнасьць пасьля таго, як Арый уступіў у спрэчку зь біскупам Аляксандрам, які ў публічнай дыскусыі выкарыстаў фразу «Бог ёсьць Тройца ў Адзіным і Адзіны ў Тройцы». Супраць Арыя спачатку выступіў александрыйскі архіпрэсьвітар Коллуф, які ўбачыў у гэтым выразе савеліянства, затым Арый прайграў у публічнай спрэчцы, пасьля чаго Аляксандар адлучыў яго ад царквы. Аднак Аляксандар ня быў моцным тэолагам. Таму, па словах рэлігіязнаўца А. В. Карташова, зь першых дзён спрэчкі паміж Арыем і Аляксандрам «за апошнім стаяў і ўмацоўваў яго Афанасій Александрыйскі», які пазьней атрымаў назву «Вялікі», які быў дыяканам пры той час.

Сярод прэсьвітэраў Арый быў 1-м рангам. Вучоны-дыялектык, красамоўны прапаведнік, высокі хударлявы дзед у аскетычна простым адзеньні, актыўных і строгіх паводзін (нават ворагі не казалі пра яго нічога дрэннага), ён быў кумірам многіх сваіх прыхаджан, асабліва жанчын, больш менавіта дыяканіс і паннаў, якія прадстаўлялі шматлікія арганізацыі. Пасьля сьмерці біскупа Ахіла яго кандыдатура на катэдру александрыйскага эпіскапа была адной зь першых. І, здаецца, галасы выбаршчыкаў паміж ім і Аляксандрам падзяліліся амаль пароўну. Арыянскі гісторык Філасторгій кажа, што Арый велікадушна адмовіўся ад гонару на карысьць Аляксандра. Але, на думку праваслаўных гісторыкаў Феадарыта й Епіфанія Кіпрскіх, якія прызнаюць крыніцу асаблівай непрыязнасьці Арыя да Аляксандра й яго ерэтычнай упартасьці, — боль яго славалюбства ад няўдалага змаганьня з Аляксандрам.

Адлучэньне ад царквы не спыніла распаўсюджваньне вучэньня Арыя. Разам зь ім царкву пакінула значная колькасьць простых прыхаджан, да траціны прэсьвітэраў і некалькі эпіскапаў. Арый быў кумірам прыхаджан, асабліва жанчын (дыяканіс і паннаў) — таму да яго далучыліся 700 паннаў, 12 дыяканаў, 7 прэсьвітэраў і 2 біскупа (Тэон Мармарысскі й Сэкундаў Пталемаідзкі), што складала каля 1/3 усяго духавенства. горада Александрыі. Незадаволены мяккасьцю ліньні Аляксандра супраць арыянаў, Коллуф абвінаваціў апошніх у патураньні ерэтыкам, абвясьціў сябе біскупам і, не будучы рукапакладзеным, пачаў самавольна высьвячаць прэсьвітараў. У адказ на гэта Аляксандар стаў дзейнічаць больш рашуча, у 320 ці 321 г. ён склікаў сабор у Александрыі, на якім Арый зноў быў адлучаны ад царквы.

Арый, які адправіўся ў Палестыну, знайшоў ня толькі падтрымку ў асобе Яўсевія Кесарыйскага, Аэцыя Лідзкага й Паўліна Тырскага, але й новага суперніка ў асобе Макарыя, біскупа Іерусаліма. Напісаны каля 320 г. ліст Арыя з просьбай аб падтрымцы да Яўсевія Нікамэдыйскага з мэтай прымірэньня яго зь біскупам Аляксандрам паказвае раскол Царквы Палестыны на «праваслаўны» поўдзень (Ерусалім і Газа) і арыянскую поўнач. Хадайніцтва Яўсевія аказалася беспасьпяховым. На думку В. В. Болатава, гэта было зьвязана з тым, што Нікамэдыя, якая ў той час стала сталіцай Рымскай імпэрыі, прэтэндавала на першынство на Ўсходзе, а тон пасланьня Яўсевія наводзіць на думку аб праве эпіскапа мітрапаліта ўмешвацца ў егіпецкія справаў. Пасьля гэтага Арый стаў больш актыўна прапагандаваць сваё вучэньне, зьвяртаючыся, як сьцьвярджае Філасторгій, нават да складаньня песьняў для маракоў і млынароў. Са свайго боку Аляксандар таксама пачаў рассылаць пасланьні біскупам іншых Цэркваў, тлумачачы прычыны адлучэньня Арыя.

У такім стане, калі высьветлілася, хто зь біскупаў за які бок, імпэратару Канстантыну стала вядома аб канфлікце. Яго першая рэакцыя, абумоўленая палітычнымі прычынамі — неабходнасьцю захаваньня царкоўнага адзінства, падтрымкі палітычнай стабільнасьці ў Егіпце, была прыхільнай да арыянаў. Значны ўплыў, акрамя Яўсевія Нікамэдыйскага, чыя блізкасьць да Ліцыньні некалькі дыскрэдытавала яго, аказаў біскуп Кесарыйскі Яўсевій, які таксама не лічыў погляды Арыя небясьпечнымі. Імпэратар вырашыў узяць на сябе ролю пасрэдніка, адправіўшы пасланьне Арыю й Аляксандру. У ім ён прапаноўваў пакінуць гэтую спрэчку. Адпраўніком гэтага ліста імпэратар абраў біскупа Кардовскага Осія, які, прыбыўшы ў Александрыю, зразумеў, што пытаньне насамрэч патрабуе сур’ёзнага падыходу да яго вырашэньня. Паколькі ў той час патрабавала вырашэньня пытаньне аб вылічэньні Пасхаліі, было вырашана правесьці Сусьветны сабор.

Таксама верагодна, на падставе выяўленых у 1905 г. дакумэнтальных сьведчаньняў, што перад саборам у Нікеі адбыўся сабор у Антыёхіі, на якім выступілі Арый, яго вучэньне й яго найбольш гарачыя прыхільнікі - Феадот Лаадыкейскі, Нарцыс Неронійскі й Яўсевій Кесарыя - былі асуджаныя.

Пасьля Нікейскага сабору Арый быў сасланы ў Ілірыю й яму было забаронена вяртацца ў Егіпет. Аднак неўзабаве ён быў вернуты са ссылкі імпэратарам Канстантынам. Сам Канстантын перад сьмерцю ў 337 годзе быў ахрышчаны арыянскім біскупам Яўсевіем Нікамэдыйскім.

Арый памёр у 336 г. ва ўзросьце 80 гадоў, напярэдадні свайго ўрачыстага вяртаньня ва ўлоньне Касьцёла.

Вучэньня

Вядучай ідэяй арыянства быў антытрынітарызм — адмаўленьне адзінасутнасьці Сьвятой Тройцы. Паводле Арыя, Езус Хрыстус — не Бог, а найдасканалейшае Божае стварэньне, якое мае перавагу над іншымі створанымі істотамі й мае найвышэйшую пасьля Бога Айца годнасьць. Найбольш яркім праціўнікам гэтай думкі быў александрыйскі патрыярх Аляксандар, па ініцыятыве якога Арый быў падвергнуты анатэме, выгнаны з горада й асуджаны на Нікейскім саборы.

Творы Арыя былі зьнішчаны й дайшлі да нас у фрагмэнтах. Яго «Θάλια» («Банкет») — гэта абарона сваёй навукі ў напаўпаэтычнай, напаўпразаічнай форме; за выключэньнем некалькіх фрагмэнтаў у творах Афанасія Вялікага, яна да нас не дайшла. Захаваліся лісты Арыя да Яўсевія Нікамэдыйскага й Аляксандра Александрыйскага († 17 красавіка 326 г.). Асноўнымі крыніцамі зьвестак пра яго зьяўляюцца, акрамя фрагмэнтаў яго ўласных твораў, працы Афанасія, разьдзелы 68 і 69, працы Епіфанія аб ерасях, царкоўныя гісторыі Сакрата, Сазомена, Феадарыта й Філасторгія.

Літаратура

• Болатаў В. В. История Церкви в период Вселенских Соборов. — М.: Поколение, 2007. — 720 с. — ISBN 978-5-9763-0032-3
• Бриллиантов А. И.  Лекции по истории древней церкви. — СПб.: Издательство Олега Абышко, 2007. — 480 с. — ISBN 978-5-9900890-3-7
• Карташаў А. В.  Вселенские соборы. — М.: Республика, 1994. — 542 с. — ISBN 5-250-01847-5
• Hanson R. P. C.  The Search for the Christian Doctrine of God: The Arian Controversy, 318—381 A.D.. — New York: Continuum International Publishing Group, 2005. — 960 с. — ISBN 0-5670-3092-X
• Irshai O.  Fourth Century Christian Palestinian Politics: A Glimpse at Eusebius of Cesarea's Local Political Career and Its Nachleben in Christian Memory // Inowlocki S., Zamagni C. Reconsidering Eusebius: Collected Papers on Literary, Historical, and Theological Issues. — BRILL, 2011. — С. 25-39. — ISBN 9789004203853.
• [1]. — Leuven: Peeters, 2017. — Т. X. — P. 27—42. — ISBN 978-90-429-3591-4

Вонкавыя спасылкі

• Зварич В. З. Арій // Велика українська енциклопедія
• Жданович О. Аріанство в епоху Константина Великого. Київ: Ін-т історії НАНУ, 2009. 222 с.
• Стельмашова А. Аріанство в давній Україні // Пам’ятки України. 1993. № 1- 6. С. 85-86.
• Арий // Православная богословская энциклопедия, т. І. — Петроград: тип. А. П. Лопухина, 1900. — кол. 1023-1026  (рас.)
• Арий // Православная энциклопедия  (рас.)