Ä
Ä, ä (a з умля́ўтам / трэ́май; курсіў: Ä ä) — літара пашыранай лацінкі. Выкарыстоўваецца ў германскіх мовах: нямецкай[1] і швэдзкай[2], і ў некаторых іншых мовах: фінскай[3], эстонскай[4], славацкай[5], казаскай[6].
| Літара лацінкі A з умляўтам / трэмай | |
| Ää | |
| Выява  | |
| ◄ À Á Â Ã Ä Å Æ Ç È ► | |
| Зьвесткі | |
|---|---|
| Тып | пашыраная лацінская літара, альфабэтны; |
| Гук | [ɛ], [æ] |
| Назва ў Юнікодзе | latin capital letter a with diaeresis
latin small letter a with diaeresis |
| Юнікод | Ä: U+00C4 ä: U+00E4 |
| HTML | Ä: Ä, Ä ä: ä, ä |
| UTF-16 | Ä: 0xC4 ä: 0xE4 |
| URL-код | Ä: %C3%84 ä: %C3%A4 |
| Мнэмоніка | Ä: Ä
|
| LAΤΕΧ | Ä: \ddot A ä: \ddot a |
| Разьвіцьцё | |
| |
| усе сымбалі · лацінка · кірыліца · грэцкія · дыякрытыкі · валюты · дапамога | |
Часьцей за ўсё пазначае гукі [ɛ] або [æ], утвараецца з лацінскай літары A a і умляўту альбо трэмы (◌̈).
Як самастойная літара
рэдагавацьЛітара Ä сустракаецца як самастойная літара ў фінскім, швэдзкім, скольт-саамскім, карэльскім, эстонскім, люксэмбурскім, паўночнафрыскім, сатэрляндзкім, эміліяна-раманьёльскім, ротуманскім, славацкім, татарскім, казаскім, гагавускім, нямецкім і туркмэнскім альфабэтах, дзе яна ўяўляе галосны гук. У фінскай, казаскай, туркмэнскай і татарскай гэта заўсёды [æ]; у швэдзкай і эстонскай рэґіянальныя адрозьненьні, а таксама становішча літары ў слове дапускаюць альбо [æ], альбо [ɛ]. У нямецкай і славацкай мовах Ä расшыфроўваецца як [ɛ] (або архаічнае, але правільнае [æ]). У лацінізацыі нанкінскай мандарынскай мовы Ä расшыфроўваецца як [ɛ].
У скандынаўскіх краінах галосны гук [æ] першапачаткова запісваўся як «Æ», калі хрысьціянізацыя прывяла да таго, што былыя вікінгі пачалі выкарыстоўваць лацінскі альфабэт прыкладна ў 1100 годзе нашай эры. Літара Ä ўзьнікла ў нямецкай, а затым і ў швэдзкай мове ў выніку першапачатковага напісаньня літары E ў AE па-над літарай A, якая з часам спрасьцілася да дзьвюх кропак. У ісьляндзкім, фарэрскім, дацкім і нарвэскім альфабэтах «Æ» па-ранейшаму выкарыстоўваецца замест Ä.
Фінская мова выкарыстоўвала швэдзкі альфабэт на працягу 700 гадоў, пакуль Фінляндыя была часткай Швэцыі. Хоць ідэі германскага ўмляўта ў фінскай мове не існуе, фанэма /æ/ існуе. Эстонская мова набыла гэтую літару дзякуючы шырокаму знаёмству зь нямецкай мовай, у тым ліку зь ніжненямецкай на працягу стагодзьдзяў эфэктыўнага кіраваньня прыбалтыйскіх немцаў, і са швэдзкай мовай на працягу 160 гадоў існаваньня Эстоніі ў складзе Швэдзкае імпэрыі да 1721 году.
Літара таксама выкарыстоўваецца ў некаторых альфабэтах цыганскае мовы.
Казаская мова
рэдагавацьУ казаскай лацінцы ўзору 2021 году літара Ä выкарыстоўваецца для лацінізацыі літары шва (Ә ә)[6]. Абазначае гук [æ].
Нямецкая мова
рэдагавацьУ нямецкай мове Ä уяўляе сабой умляўт-форму [aː] ([a] у кароткім выглядзе), у выніку чаго атрымліваецца [ɛː] (або [eː] для многіх размаўлялых) у выпадку доўгага [aː] і [ɛː] у выпадку кароткага [a]. Па-нямецку літара называецца Ä (вымаўляецца як [ɛː]) альбо Umlaut-A (умляўт-A).
У нямецкіх слоўніках літара адпавядае A, а ў нямецкіх тэлефонных даведніках літара адпавядае AE. Літара таксама сустракаецца ў некаторых мовах, якія прынялі нямецкія назвы або варыянты напісаньня, але не зьяўляецца часткай альфабэтаў гэтых моваў. Нядаўна яна была ўведзена ў ольстэрска-шатляндзкае пісьмо Адраджэньня.
Эмільяна-раманьёльскія дыялекты
рэдагавацьУ эмільяна-раманьёльскіх дыялектах Ä выкарыстоўваецца для абазначэньня [æ], які сустракаецца ў некаторых эмільянскіх дыялектах, напрыклад, у балёнскім bän [bæŋ] «добры, шчасны» і žänt [zæŋt] «людзі».
Крыніцы
рэдагаваць- ^ The German Alphabet (das deutsche Alphabet) (анг.). German very easy. Праверана 9 сакавіка 2024 г.
- ^ Svenska alfabetet (швэд.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.
- ^ Suomen kielioppi — Aakkoset — Jyväskylän yliopisto (фін.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.
- ^ Eesti tähestik (эст.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.
- ^ Slovak (slovenčina) (анг.) Праверана 9 сакавіка 2024 г.
- ^ а б Казахстанцам представили новый алфавит на латинице (рас.). Sputnik (22 красавіка 2021). Праверана 9 сакавіка 2024 г.