Гагавуская мова

Гагаву́ская мова (саманазва: gagauz dili, gagauzça) — мова агускае групы цюрскае сям’і моваў, на якой размаўляе цюрскі народ гагавузы. Адна з афіцыйных моваў аўтаномнай Гагавузіі, што на поўдні Малдовы. Найбліжэйшыя зь іншых цюрскіх моваў — турэцкая, туркмэнская ды азэрбайджанская мовы; зьяўляецца асобнай мовай разам з балкана-гагавускай мовай.

Гагавуская мова
Gagauz dili
Ужываецца ў	Малдове, Украіне, Расеі, Турэччыне
Рэгіён	Гагавузія
Колькасьць карыстальнікаў	148 720 чал. (2014)
Клясыфікацыя	Алтайская сям'я Цюрская падгаліна Агуская група Заходнеагуская падгрупа Гагавуская
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Гагавузіі
Дапаможная мова ў	Прызнаная мова меншасьці: у Малдове, ва Ўкраіне
Статус:	5 Разьвіваецца[d]
Пісьмо	лацінскае пісьмо і кірыліца
Коды мовы
ISO 639-1	—
ISO 639-2(Б)	—
ISO 639-2(Т)	gag
ISO 639-3	gag
SIL	—

Колькасьць носьбітаў у Малдове — прыкладна 138 тыс чал. Адносіцца да моваў, якія маюць пагрозу зьнікненьня паводле ЮНЭСКО.

Клясыфікацыя

Гагавуская мова належыць да агускае падгрупы цюрскае моўнае сям’і, найбліжэйшая з роднасных моваў — турэцкая. Высоўваліся гіпотэзы пра паходжаньне мовы ад печанескай, агускай, куманскай моваў. Ускосныя аргумэнты гэтым тэорыям звычайна спрабуюць назіраць у гісторыі, этнаграфіі ды фальклёры.

Геаграфія і колькасьць носьбітаў

Гагавуская мова распаўсюджаная на поўдні Малдовы (Гагавузія), у Адэскай вобласьці Ўкраіны, нязначная колькасьць носьбітаў таксама прысутнічае ў Казахстане і Ўзбэкістане. Колькасьць носьбітаў у Малдове — прыблізна 138 000 чалавек, пры гэтым у Малдове паводле вынікаў перапісу 2004 году налічвалася 147,5 тысячы гагавузаў, зь іх уласна ў Гагавузіі — 127,8 тысячы чалавек. Большасьць гагавузаў Малдовы лічыць сваёй роднай мовай гагавускую — 92,3%; 5,8% лічыць роднай расейскую, 1,9% — іншыя мовы (малдаўская, украінская).

У Адэскай вобласьці Ўкраіны колькасьць гагавузаў складае 27,6 тыс. чал. (пражываюць збольшага на поўдні Адэскае вобласьці — былым гістарычным рэгіёне Буджак, асабліва ўздоўж мяжы гэтага рэгіёну з Гагавузіяй Малдовы), складаючы 1,1% ад насельніцтва вобласьці. Большасьць гагавузаў Украіны карыстаюцца ўкраінскай або расейскай мовамі.

Гагавузы таксама кампактна пражываюць на поўдні Балканаскага паўвостраву, у Грэцыі ды Баўгарыі, на гагавускай мове таксама размаўляюць гаджалы — этнічная група, блізкая да гагавузаў і турак, і якая жыве на баўгарска-турэцкім памежжы.

Гісторыя

У ХІ стагодзьдзі качавыя цюркі-агузы былі выцісканыя полаўцамі (або куманамі ці кіпчакамі) у рэгіён Падунаўя, далей зьвесткі пра іх губляюцца. Не зважаючы на гэта вядома, што гагавузы перасяліліся на тэрыторыю тагачаснай Расейскай імпэрыі напрыканцы XVIII — пачатку ХІХ стагодзьдзя. Мова мае шэраг спэцыфічных балканскіх рысаў, такіх як наяўнасьць галоснага гуку сярэдняга шэрагу, аналягічнага баўгарскаму «ъ» і румынскаму «ă».

Дыялекты

У гагавускай мове Гагавузіі вылучаюцца два дыялекты — чадырлунска-камрацкі і вулканэшцкі, акрамя таго, маюцца таксама зьмяшаныя й пераходныя гаворкі. На Балканах дыялектная раздрабнёнасьць мовы большая, што тлумачыцца пражываньнем гагавузаў у розных краінах — існуюць баўгарскі, турэцкі і македонскі дыялекты.

Асноўная характарыстыка

Пісьмовасьць

Да ХІХ стагодзьдзя гагавуская мова заставалася бесьпісьмовай. У наступным, у мэтах выданьня праваслаўнае рэлігійнае літаратуры, абмежавана выкарыстоўвалася грэцкая пісьмовасьць. Між тым, дадзены альфабэт выкарыстоўваўся ня толькі ў рэлігійных мэтах: арыенталіст Ота Бляў сьцьвярджаў пра існаваньне перакладаў п’есаў Эўрыпіда на гагавускую мову пісьмовасьцю на аснове грэцкай.

У 1957 годзе была аформленая сталая пісьмовасьць для гагавускае мовы, у аснову якой быў пакладзены кірылічны альфабэт. У 1996 годзе гагавузы Малдовы перайшлі на лацінскі альфабэт на ўзор сучаснага турэцкага альфабэту. Гэты альфабэт зьмяшчае дадатковыя літары, такія як Ää (для пазначэньня гуку [æ]), Ţţ (для гуку [t͡s], на ўзор геаграфічна блізкай румынскай мовы) і Êê. Трэба адзначыць, што кірылічны альфабэт дагэтуль мае ўжытак.

Кірылічны альфабэт:

А а	Ä ä	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	Ӂ ӂ	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	О о	Ö ö	П п	Р р	С с	Т т	У у
Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Лацінскі альфабэт:

А а	Ä ä	B b	C c	Ç ç	D d	Е е	Ê ê
F f	G g	H h	I ı	İ i	J j	K k	L l
M m	N n	O o	Ö ö	Р р	R r	S s	Ş ş
T t	Ţ ţ	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z

Лексыка

Гагавуская мова зьяўляецца адной зь лінгвістычна найбліжэйшых да сучаснае турэцкае мовы. Разам з гэтым, размоўная гагавуская мова адлюстроўвае на сабе заўважны ўплыў з боку славянскіх моваў. Рэлігійная лексыка мае запазычваньні з грэцкае й арабскае моваў. Тэхнічная, юрыдычная ды навуковая галіны лексыкі маюць запазычваньні з лаціны, турэцкай ды румынскай моваў.

Некаторыя прыклады:

Расейская, украінская, баўгарская мовы:

Unuku («унук»), Maşına («машына»), Mamu («мама»), Garmon («гармонік»), Traktor («трактар»), Babu («бабуля»), Kutü («куцьця»), Kolada («калядкі»).

Арабская мова:

Insan («чалавек»), Alkogol («сьпірт»), Allah («Бог»), Fukara («бедны»), Seläm («вітаю»), Din («вера»), Kämil («выдатны»), Kitab («кніга»), Canta («торба»), Sabaa («раніца»), Käfir («язычнік»), Sıfır («нуль»), İslää («добра»).

Румынская мова:

Juridik («юстыцыя», «юрыдычны»), Hırleţ («рыдлёўка»), Furkuliţa («відэлец»), Primar («мэр»), Armata («армія»), Prost («дрэнна», «дрэнны»).

Грэцкая мова:

Fasülä («фасоля»), Ayoz («сьвяты»), Stavroz («крыж»), Yortu («сьвята»), Klisä («царква»), Popaz («сьвятар»).

Літаратура

• Гайдаржи Г.А., Тукан Б.П., Колца Е.К., Покровская Л.А. Гагаузско-русско-молдавский словарь. — М.: Советская Энциклопедия, 1973.
• Ulutaş, İsmail. 2004. Relative clauses in Gagauz syntax. Istanbul: Isis Press. ISBN 975-428-283-8
• Шабашов А.В., „Гагаузы: система терминов родства и происхождение народа”

Вонкавыя спасылкі

Гагавуская мова — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• A Concise Gagauz Dictionary with etymologies and Turkish, Azerbaijani and Turkmen cognates by Andras Rajki (анг.)
• Падручнік і размоўнік гагавускае мовы (рас.)
• Расейска-гагавускі, гагавуска-расейскі слоўнік (рас.)