Ґ
Ґ, ґ (ґе; курсіў: Ґ ґ) — пятая літара беларускага клясычнага кірылічнага альфабэту, а таксама ўкраінскага, урумскага й альфабэту дыялекту расейскіх цыганоў[1]. У беларускім альфабэце роўная літары г. Азначае ў гэтых мовах выбухны гук [g][2]. У старабеларускай мове гэты гук перадаваўся яе спалучэньне дзьвюх літараў «Кг», прызначанае да трансьлітарацыі лацінскай літары ⟨G⟩.
| Літара кірыліцы Г з загінам дагары | |
| Ґґ | |
| Выява  | |
| ◄ Ә Б В Г Ґ Д Ђ Ѓ Е ► | |
| Беларускі альфабэт: | |
|---|---|
| ◄ А Б В Г Ґ Д Дж Дз Е ► | |
| Іншыя назвы | ґе гэ з гачкам гэ з гаплікам |
| У лацінцы | G · g |
| Зьвесткі | |
| Тып | асноўная кірыліца, альфабэтны; |
| Гук | [g] |
| Назва ў Юнікодзе | cyrillic capital letter ghe with upturn
cyrillic small letter ghe with upturn |
| Юнікод | Ґ: U+0490 ґ: U+0491 |
| HTML | Ґ: Ґ, Ґ ґ: ґ, ґ |
| UTF-16 | Ґ: 0x490 ґ: 0x491 |
| URL-код | Ґ: %D2%90 ґ: %D2%91 |
| усе сымбалі · лацінка · кірыліца · грэцкія · дыякрытыкі · валюты · дапамога | |
Афіцыйная назва літары ⟨Ґ⟩ — «ґе», народная назва — «гэ з гачкам» (з гаплікам).
Характарыстыка
рэдагаваць.svg)
| Ґ / ґ, кап.: ґ лац.: G / g · бел. араб.: غ | |
|---|---|
| Назва | па-беларуску: ґе |
| Пазыцыя | 4 (у беларускім альфабэце; роўная літары г) |
| Гук | зычны[4] |
| МФА | [g][2] |
| Прыклад | арґанізацыя |
Ужываньне
рэдагаваць
У беларускай мове
рэдагавацьСпроба дыфэрэнцаваць на пісьме перадачу гукаў [ɣ] і [g], выкарыстоўваючы побач зь літарай г адмысловую літару Ґ, якая адрозьнівалася памерамі й абрысам, мела месца і ў гісторыі старабеларускай мовы[5][6]. Гэты гук таксама перадавалі праз кг (Кгирдивидъ), гк або к (Кирдимонътъ)[7].
У публікацыі Аляксандра Ельскага 1895 году ўводзілася новая літара дзеля пазначэньня [γ] фрыкатыўнага, уласьцівага беларускай мове ў адрозьненьне ад расейскага выбухнога [g]. Новая літара г̑ паводле абрысаў адрозьнівалася ад літары Г наяўнасьцю дыякрытычнага знака ў выглядзе скобкі, загнутай уніз. У выданьні фальклёрна-этнаграфічнай працы Аляксандра Сержпутоўскага 1911 году з той жа мэтай прапаноўвалася літара Ґ з загнутай уверх гарызантальнай лініяй. Гэтая ж літара выкарыстоўвалася ў альфабэце зборніка Янкі Купалы 1908 году і ўвайшла ў склад альфабэту, зацьверджанага першай нарматыўнай граматыкай беларускай мовы Браніслава Тарашкевіча, толькі зь іншым прызначэньнем — дзеля перадачы выбухнога [g]. Але вымаўленьне [g] выбухнога ў беларускай мове (сярод уласнабеларускіх словаў) абмяжоўваецца вузкім колам словаў, таму спэцыяльная літара не знайшла пашырэньня ў выдавецкай практыцы і яе прыбралі з альфабэту ў перапрацаваным выданьні «Беларускай граматыкі» 1929 году.
Паводле зробленай у 2005 годзе сучаснай нармалізацыі беларускага клясычнага правапісу:
§ 61. G Пры асваеньні іншамоўных уласных імёнаў выбухны [g] можа перадавацца празь літару ґ («ґе»): Аґра, Аґюст, Анґола, Арґентына, Арлінґтан, Аўґуст, Аўґсбурґ, Біґ-Бэн, Буґацьці, Бэкінґгэм, Бэрґгоф, Бэльґрана, Вашынґтон, Віктор Юґо, Вюртэмбэрґ, Гааґа, Гайдэльбэрґ, Ґай, Ґас, Ґаза, Ґабрыеля, Ґалац, Ґалюа, Ґамбія, Ґаўс, Ґасконь, Ґарыбальдзі, Ґалґота, Ґаяна, Ґейл, Ґелера, Ґервяты, Ґент, Ґёбэльс, Ґётэ, Ґгаты, Ґібральтар, Ґіём, Ґітлін, Ґотлянд, Ґоццы, Ґоя, Ґэлап, Ґэртын, Ґэры, Ґрандэ, Ґрэнобль, Ґрэнляндыя, Ґрэйвэз, Ґлазґа, Ґудўін, Ґянджа, Ірвінґ, Кіплінґ, Кройцбэрґ, Лэнґлі, Лонґ-Айлэнд, Люксэмбурґ, Майнінґен, Мэґі, Ніяґара, Пітаґор, Пітсбурґ, Пэдынґтан, Ролінґ Стоўнз, Руґен, Рэдынґ, Рэґенсбурґ, Турынґія, Тыніс Мяґі, Сіґітас Ґяда, Сійґ, Фоґель, Хэнэраль-Бэльґрана, Уґанда, Эбінґгаўз ды інш.[8]
У літаратурнай беларускай мове выбухны гук [g] (і яго мяккі адпаведнік [gʲ]) вымаўляецца ва ўласнабеларускіх словах у каранёвым спалучэньні [z̪g], [d͡z̞g], [d͡ʐg]: анэк(ґ)дот, вак(ґ)зал, пак(ґ)гаўз, во[зґ]ры, ма[зґ’]і, ро[зґ’]і, абры[зґ]лы, бра[зґ]аць, пляву[зґ]аць, вэ[дзґ]аць, [джґ]аць, эк(ґ)замэн, эк(ґ)сгумацыя і ў шэрагу пазычаньняў: [ґ]анак, [ґ]арсэт, [ґ]валт, [ґ]зымс, [ґ]онта, [ґ]узік, а[ґ]рэст, [ґ’]ер[ґ’]етаць, цу[ґ]лі, шва[ґ’]ер ды інш. Гэта дало падставу аднавіць у ХХ ст. ужываньне літары ґ, якая выкарыстоўвалася яшчэ ў старабеларускай мове.
Ува ўласных назовах зь неславянскаю лексычнай асновай этымалягічны выбухны [g] традыцыйна вымаўляецца па-беларуску як фрыкатыўны [ɣ]; пры гэтым захаваньне [g] у вымаўленьні не кваліфікуецца як парушэньне артаэпічнае нормы: [Г]арыбальдзі й [Ґ]арыбальдзі, [Г]рэнляндыя й [Ґ]рэнляндыя, [Г’]ётэ й [Ґ’]ётэ, [Г’]ібральтар і [Ґ’]ібральтар.
Ва ўкраінскай мове
рэдагаваць§ 6. Літара Ґ
Літара «ґ» перадае ззаду зачыненую зычную:
- Па-ўкраінску й словамі, даўно запазычанымі з украінскай: а́ґрус, ґа́ва, ґа́зда́ , ґандж, ґа́нок, ґату́нок, ґвалт, ґе́ґати, ґедзь, ґелґота́ти, ґелґотіти, ґерґелі, ґерґота́ти, ґерґоті́ти, ґи́ґнути, ґирли́ґа, ґлей, ґніт (у лямпе), ґо́ґель-мо́ґель, ґонт(а), ґрасува́ти, ґра́ти (назоўнік), ґре́чний, ґринджо́ли, ґрунт, ґу́дзик, ґу́ля, ґура́льня, джиґу́н, дзи́ґа, дзи́ґлик, дриґа́ти і дри́ґати, ремиґа́ти і г. д. і іх вытворныя: а́ґрусовий, ґаздува́ти, ґвалтува́ти, ґе́рґіт, ґратча́стий, ґрунтови́й, ґрунтува́ти(ся), ґу́дзиковий, ґу́лька, проґа́вити і пад.
- У ўласных назвах — тапонімы Ўкраіны: Ґорґа́ни (горны масіў), Ґоро́нда, У́ґля (вёскі Закарпацця), у прозвішчах украінцаў: Ґалаґа́н, Ґалято́вський, Ґе́ник, Ґерза́нич, Ґерда́н, Ґжи́цький, Ґи́ґа, Ґо́ґа, Ґо́йдич, Ґо́нта, Ґри́ґа, Ґудзь, Ґу́ла, Лома́ґа.
§ 122. Гукі [g], [h]
- Гук [g] і блізкія да яго гукі, пазначаныя літарай g, звычайна перадаюцца літарай г: аванга́рд, агіта́ція, агре́сор, бло́гер, гва́рдія, генера́л, гламу́р, гра́фік, грог, емба́рго, марке́тинг, мігра́ція; лінгві́стика, негативний, се́рфінг, синаго́га, Вахта́нг, Гарсі́я, Гайнетді́н, Ердога́н, Гвіне́я, Гольфстри́м, Гренла́ндія, Гру́зія, Ге́те, Гео́рг, Гурамішві́лі, Люксембу́рг, Магоме́т, Фольксва́ген, Чика́го.
- Літара ґ перадае гук [g] у шматгадовых агульных назвах, такіх як ґа́нок, ґатунок, ґвалт, ґра́ти, ґрунт і пад. (гл. § 6) і ў іх вытворных: ґа́нковий, ґратча́стий, ґрунто́вний і г. д.
- Імёны й прозьвішчы людзей дазваляюць перадаваць гук [g] двума спосабамі: прыстасоўваючыся да гукавой сыстэмы ўкраінскай мовы, літара г (Вергі́лій, Гарсі́я, Ге́гель, Гео́рг, Ге́те, Грегуа́р, Гулліве́р) і імітуючы замежную мову [г], літара ґ (Верґі́лій, Ґарсі́я, Ге́ґель, Ґео́рґ, Ґе́те, Ґреґуа́р, Ґулліве́р і г. д.).
- Гук [h] пераважна перадаецца літарай г: гандбо́л, герба́рій, гі́нді, гіпо́теза, горизо́нт, го́спіс, го́спіталь, гу́мус; Га́рвард, Ге́льсінкі, Гіндуста́н, Ганніба́л, Ге́йне, Гора́цій, Люфтга́нза. Згодна з традыцыяй, у пэўных словах, запазычаных з эўрапэйскай і некаторых усходніх моваў [h], і фанетычна падобных гукаў мы перадаем літару x: хо́бі, хоке́й, хол, хо́лдинг, брахма́н, джиха́д, моджахе́д, хану́м, харакі́рі, хіджа́б, шахі́д, Алла́х, Ахме́д, Муха́ммед, Сухро́б, Хакі́м, Хаммура́пі й г.д.
Таксама літара Ґ, ґ трансьлітэруюцца на лацінскі альфабэт як G, g, а літара Г, г трансьлітэруюцца як H, h. (Х, х як дыграфы Kh kh)
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Сергиевский М. В., Баранников А. П. Цыганско-русский словарь. — М., 1938.
- ^ а б Канвэртар МФА. // Ґ. Baltoslav.eu. Праверана 10 сьнежня 2023 г.
- ^ J. H. Lemantar dla škołaŭ i chatniaha navučańnia = Лемантар для школаў і хатняга навучаньня. — Нью-Ёрк / Менск: Zaranka, 1964 / 2012. — С. 43, 67. — 97 с.
- ^ Б. Тарашкевіч. Беларуская граматыка для школ. Вільня: Беларуская друкарня ім. Фр. Скарыны, 1929. — Выданне пятае, пераробленае і пашыранае. — Мн.: «Народная асвета», 1991 [факсімільн.].
- ^ Жураўскі А. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т. 1. — Менск, 1967. С. 284.
- ^ Яновіч А. Станаўленне графічнай сістэмы беларускай літаратурнай мовы новага перыяду // Беларуская мова: хрэстаматыя: вучэбны дапаможнік / аўт.-склад. З. Бадзевіч і інш. — Мн.: Изд-во Юнипресс, 2005. ISBN 985-474-560-0.
- ^ Вінцук Вячорка, Часам трэба крычаць ґвалтам, Радыё Свабода, 10 жніўня 2014 г.
- ^ Бушлякоў Ю., Вячорка В., Санько З., Саўка З. Беларускі клясычны правапіс. Збор правілаў. Сучасная нармалізацыя. — Вільня—Менск, 2005. — 160 с.