Русінская мова
Русінская мова (карпатаруская мова) або русінскія мовы зьяўляюцца сукупнасьцю разнастайных дыялектных, наддыялектных і літаратурна-моўных утварэньняў, якія існуюць або існавалі сярод русінскага этнасу як на яго спрадвечных землях у Прыкарпацьці, Заходняй Украіне, Усходняй Славаччыне, так і ў раёнах кампактнага пражываньня на тэрыторыі Ваяводзіны ў Сэрбіі, збольшага ў Славоніі ў Харватыі, у Вугоршчыне, у Румыніі і Польшчы, а таксама ў ЗША і Канадзе.[6] Лінгвісты маюць розныя меркаваньні адносна таго, ці зьяўляецца русінская мова асобнай усходне-славянскай мовай[7], або дыялектам украінскай мовы. Распаўсюджаная ў Закарпацкай вобласьці Ўкраіны (6724 носьбітаў па перапісе 2001 году[2]), а таксама на ўсходзе Славаччыны (каля 20 тысячаў носьбітаў і 24 тысячы, якія назвалі нацыянальнасьць — русін, перапісы 1991 і 2001 гг.[3]), у Польшчы, Вугоршчыне, Румыніі, Харватыі і сэрбскім аўтаномным краі Ваяводзіна.[4]
| Русінская | |
| Руськый, Русинськый язык (бесіда) | |
 | |
| Ужываецца ў | Закарпацкай вобласьці (Украіна), усходняй Славаччыне, Вугоршчыне, паўночнай Румыніі і Ваяводзіне (Сэрбія) |
|---|---|
| Рэгіён | Усходняя Эўропа |
| Колькасьць карыстальнікаў | ~50 тыс. [1][2][3][4] |
| Клясыфікацыя | Індаэўрапейская Славянская |
| Афіцыйны статус | |
| Афіцыйная мова ў | Ваяводзіне (Сэрбія) |
| Статус: | 6a Жывы[d][5] |
| Пісьмо | Русінскі альфабэт і кірыліца |
| Коды мовы | |
| ISO 639-1 | ry |
| ISO 639-2(Б) | sla |
| ISO 639-2(Т) | rue |
| ISO 639-3 | rue |
Гісторыя
рэдагавацьКарпата-русінскія дыялекты зьяўляюцца ўсходнеславянскімі і ўяўляюць сабой працяг украінскага дыялектнага кантынуўму (яго заходняй часткі). Яны падзяляюць шматлікія ўсходнеславянскія, агульнаўкраінскія і заходне-ўкраінскія асаблівасьці, але пры гэтым выяўляюць спэцыфічныя рысы[6].
Зь сярэдзіны XIX стагодзьдзя і да сярэдзіны XX стагодзьдзя сутыкаліся тры тэндэнцыі: у якасьці літаратурнай мовы адны прадстаўнікі русінскай інтэлігенцыі сталі ўкараняць расейскую, другія ўкраінскую, трэція спрабавалі ўтварыць літаратурную русінскую мову на народнай аснове[6]. Пасьля Другой сусьветнай вайны ў Чэхіі, Польшчы і савецкім Закарпацьці была ўзаконена толькі ўкраінская мова. У Ваяводзіне ўжо ў 1920-х гадох зацьвердзілася літаратурная русінская, і пасьля вайны яна стала разьвівацца ў спрыяльных умовах. У канцы XX стагодзьдзя літаратурна-моўнае будаўніцтва актывізавалася ў Польшчы (граматыка ў 1992 годзе, часопіс «Бесіда») і ў Закарпацкай вобласьці Ўкраіны (пэрыёдыка, граматыка «Материньскый язык», 1997).
Цяпер прадстаўнікі русінаў спрабуюць стварыць агульнарусінскую літаратурную мову, у прыватнасьці, шляхам публікацыі на старонках часопісу «Русин» тэкстаў на ўсіх разнавіднасьцях русінскай.
Агульнай літаратурнай мовы для ўсіх русінскіх дыялектаў не існуе. Дыялекты русінскай мовы падпадзяляюцца на карпацкія і панонскія, або панонска-югаслаўскія. У той час як карпацкія дыялекты блізкія да ўкраінскай, панонскія дыялекты практычна ідэнтычныя шарыскаму дыялекту ўсходнеславацкай мікрамовы.
Кадыфікаваны ў 1995 годзе ў Славаччыне варыянт мае да 80 % агульных зь літаратурнай украінскай мовай словаў. У русінскіх дыялектах Польшчы сустракаюцца запазычаньні з польскай мовы, у дыялектах Закарпацьця і Славаччыны існуюць запазычаньні з вугорскай мовы, аднак і ў самой вугорскай моцна адчуваецца ўплыў навакольных славянскіх моваў, у тым ліку і ўкраінскай.
Прызнаньне мовы
рэдагавацьУ СССР русінская мова разглядалася як дыялект украінскай мовы. Той жа афіцыйны падыход ужываецца да яе ў цяперашні час ва Ўкраіне. Большасьць украінскіх навукоўцаў выступае супраць прызнаньня русінскай мовы як асобнай.
Першай краінай, якая прызнала русінскую мову афіцыйнай, была былая Югаславія (гл. таксама Панонскія русіны). У 1995 Славаччына таксама прызнала русінскую мовай нацыянальнай меншасьці, але афіцыйнай мовай у Славаччыне яна не зьяўляецца. Некаторыя дакумэнты (напрыклад, напамінкі выбарнікам) у Славаччыне ўтрымоўваюць часткі на русінскай мове нараўне зь літаратурнай украінскай, вугорскай, цыганскай, нямецкай і ангельскай. У некаторых славацка-русінскіх населеных пунктах прысутнічаюць дзьвюхмоўныя шыльды (напрыклад, Медзілаборцэ).[8][9]
Як этнонім слова русін упершыню сустракаецца ў Аповесьці мінулых гадоў і ўжываецца разам з (русь, рускі люд), так мянуюцца людзі, якія адносяцца да Русі: сустракаецца ў Аповесьці мінулых гадоў, дамовах Алега з грэкамі 911 г. (згадваецца 7 разоў) і Ігара 945 г. (згадваецца 6 разоў), дамовах Смаленска зь немцамі, і пазьней ужываецца як этнонім у Кіеўскай Русі, Галіцка-Валынскам княстве, Вялікім княстве Літоўскім.
У эпоху Сярэднявечча, а асабліва актыўна ў XVI—XVII стагодзьдзях, на тэрыторыі сучаснай цэнтральнай Украіны т. зв. Гетманшчыны, тэрмін русінская (па-ангельску: Ruthenian), (па-лацінску: Rutheni, Ruteni), ужываўся да мовы, рэлігіі, а таксама як этнонім пазначэньня нацыянальнасьці людзей, якія пражывалі на дадзеных тэрыторыях і выкарыстоўваўся як сынонім слова «рускі». На тэрыторыі Галічыны і Букавіны дадзеная назва захоўвалася да пачатку 1950-х, а ў Закарпацьці захавалася і па сёньняшні дзень.
Зацемка: на самай справе гэтая мова мае дзьве саманазвы — «руськый, руськи» («рускі») і «русінскі». Апошняя, якая носіць некалькі штучны характар, у расейскай і ўкраінскай мовах выкарыстоўваецца нашмат часьцей для таго, каб адрозьніваць яе ад расейскай і ўкраінскай. Гэтак жа ў ангельскай выкарыстоўваецца назва «Ruthenian» або «Rusyn», каб адрозьніць яе ад «Russian». Самі ж носьбіты мовы называюць яе амаль выключна «рускай», прыметнік «русиньський» у дачыненьні да мовы ўсплывае толькі ў кроскультурнай камунікацыі і ўспрымаецца як маскалізм.
Прыклад мовы
рэдагаваць- Того року ше одбуло уж друге стретнуце габурчанох по походзеню, хторих у Валалским уряду, у Габури 8. юлия 2006. року, на родней груди привитал староста валалу М. Ющик. Щири слова, подзековносц, пиха и гордосц пре добри глас о своїм валалу, витаня длуго нєвидзеней родзини, здогадованя на давни часи, на Габуру, на родзину и традицию, мали свойо место нє лєм на стретнуцох родзини, алє и на цалей дводньовей културно-уметнїцкей и спортовей програми хтора ше одбувала под назву: «Габура шпива и шпортує» (тэкст, напісаны на панонскай русінскай, бачванска-срэмскі дыялект, моўна набліжаецца да шарышска-прэшаўскага дыялекту славацкай мовы, пераклад «Руска Матка»).
- Того року ся одбыла уж друга стріча габурскых родаків, котрых на Сельскім уряді в Габурі 8. юла 2006, на роднім ґрунті привитав староста села М. Ющік. Слова до душы, подякы і гордости за шыріня доброго хыру о своїм селі, витаня довго невидженых родаків, споминаня на давны часы, на Габуру, на родину і традіції мали свій простор нелем на стрічі родаків але і на цілій двадньовій културно-сполоченьскій і шпортовій акції, яка ся одбывала під назвом: «Габура співає і шпортує.» (тэкст на самам заходнім дыялекце — лямкоўска-прэшаўскім, кадыфікаваным у Славаччыне).
- Того року одбыла ся уж друга стрича габурскых родаків, котрых на Сільському уряді в Габурі 8. липця 2006, на ридни земли привитав староста села М. Ющік. Щиры слова подякы і гордости за шыриня доброй славы свого села, витаня медже довго невидженыма родаками, спомины давных часив, Габури, родини і традициї были не лем на стричи родаків, але і на цілим дводньовим культурно-суспільним і спортовим сьвяті, яке ся одбыло під назвом «Габура співає і спортує». (той жа тэкст на лямкоўска-горліцкім дыялекце, кадыфікаваным у Польшчы).
- Того року відбулася друга зустріч габурських земляків, котрих на Сільському уряді в Габурі 8 липня 2006 року, на рідній землі привітав староста села М. Ющік. Щирі слова подяки й гордості за поширення доброї слави свого села, вітання довго не бачених земляків, спомин давніх часів, Габури, родини і традицій мали місце не лише на зустрічі земляків але й на дводенному культурно-суспільному і спортивному святі, яке відбувалася під назвою: «Габура співає і спортує» (той жа тэкст на літаратурнай украінскай).
- У тым жа годзе адбылася другая сустрэча габурскіх землякоў, якіх на Сельскім кіраваньні ў Габуры 8 ліпеня 2006 году прывітаў на роднай зямлі стараста сяла М. Юшчык. Шчырыя словы падзякі і гонару за распаўсюджваньне добрай славы свайго сяла, прывітаньне доўга ня бачаных землякоў, успаміны аб даўніх часах, аб Габуры, аб сям’і і традыцыях мелі месца ня толькі на сустрэчы землякоў, але і на двухдзённым культурна-грамадзкім і спартовым сьвяце, якое адбылося пад назвай: «Габура сьпявае і займаецца спортам» (Беларускі пераклад тэксту).
Глядзіце таксама
рэдагавацьКрыніцы
рэдагаваць- ^ Паводле русінскіх арганізацый.
- ^ а б Чисельність осіб окремих етнографічних груп украінського етносу та їх рідна мова, Закарпатьска область
- ^ а б Statistical Office of the Slovak Republic. "Population and Housing Census 2001: Table 11. Resident population by nationality - 2001, 1991
- ^ а б Афіцыйны перапіс 2002 г., Сэрбія
- ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ^ а б в Серболужицкий (серболужицкие) и русинский(русинские)языки: к проблематике их сравнительно-исторической синхронности и общности. В сборнике: Исследование языков в русле традиций сравнительно-исторического и сопоставительного языкознания, инф. материалы и тезисы докладов, Москва, издательство МГУ, 2001, ISBN 5-211-04448-7
- ^ http://www.philology.ru/linguistics3/musorin-06b.htm
- ^ гл. прыклад 1
- ^ гл. прыклад 2
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць| Вікіпэдыя мае вэрсію русінскай мовай |
- Ганна Янкута (3 жніўня 2010) Закарпацце літаратурнае, альбо У госці да русінаў ПрайдзіСвет