Карэйцы

Карэ́йцы — этнас, які галоўным чынам пражывае ў краінах Карэйскага паўвостраву (Рэспубліка Карэя, КНДР) і размаўляе ў асноўным на карэйскай мове. Уласнае паходжаньне бярэ з рэгіёну Карэйскага паўвостраву, які месьціцца ва Ўсходняй Азіі. Прыкметная частка прадстаўнікоў карэйскага этнасу таксама прадстаўляе карэйскую дыяспару, распаўсюджаную ў шматлікіх краінах сьвету.

Карэйцы
한국인, 조선사람
Агульная колькасьць	~ 82,1 млн. чал.  Рэспубліка Карэя 50 423 955 (2014)  Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка 24 700 000 (2013)  Кітай 2 573 928  ЗША 2 091 432  Японія 892 704  Канада 205 993  Расея 176 411  Узбэкістан 173 832  Аўстралія 156 865  Казахстан 105 483  Філіпіны 88 102  Віетнам 86 000  Бразылія 49 511  Вялікабрытанія 44 749  Інданэзія 40 284  Нямеччына 33 774  Новая Зэляндыя 30 527  Аргентына 22 580  Сынгапур 20 330  Тайлянд 20 000  Кыргыстан 18 403  Францыя 14 000  Малайзія 14 000  Украіна 13 083  Гватэмала 12 918  Мэксыка 11 364  Індыя 10 397  Аб’яднаныя Арабскія Эміраты 9 728  Саудаўская Арабія 5 145  Парагвай 5 126  Камбоджа 4 372  Рэспубліка Кітай 4 304
Рэгіёны пражываньня	Карэйскі паўвостраў
Мовы	карэйская
Рэлігія	атэізм, хрысьціянства, будызм, шаманізм, чхандагё, у мінулым — канфуцыянства
Блізкія этнасы	не ўсталяваныя
Карэйцы ў Вікісховішчы

Этнонім

Цягам другой паловы ХХ ст. склалася адрозьненьне ў вызначэньні прадстаўнікоў этнасу ў Рэспубліцы Карэя й Паўночнай Карэі. Так, жыхары паўднёвае часткі паўвостраву маюць самавызначэньне ў якасьці тэрміну 한국인 (трансьл. hanguk-in) або 한인 (han-in), што мае літаральнае значэньне «вялікі народ»; ужытак мае таксама самавызначэньне паняткам 한국 사람 (hanguk-saram). У сваю чаргу, карэйскае насельніцтва поўначы Карэйскага паўвостраву звычайна выкарыстоўвае азначэньне 조선인 або 조선 사람 (трансьл. chosŏn-in, chosŏn-saram адпаведна). Карэйская дыяспара, якая ў часы СССР узьнікла ў краінах Сярэдняй Азіі, у якасьці эндаэтноніму выкарыстоўвае панятак 고려 사람 (рас. корё сарам).

Гісторыя

Дзяржавы Карэйскага паўвостраву да дынастыі Каро.

Паходжаньне

Сучасныя археалягічныя зьвесткі паказваюць, што продкі сучасных карэйцаў першапачаткова пражывалі ў паўднёвай і цэнтральнай Сыбіры, пасьля чаго прадстаўнікамі гэтых плямёнаў прынамсі з нэаліту пачалося паступовае засяленьне Карэйскага паўвостраву. Засяленьне пры гэтым адбывалася праз тэрыторыі Маньчжурыі — гістарычнага рэгіёну на паўночным усходзе сучаснага Кітаю.

Утварэньне дзяржаўнасьці

Паводле збору хронікаў «Самгук юса» ужо ў 2300-х гг. да н. э. на тэрыторыі Карэйскага паўвостраву й Маньчжурыі было заснаванае царства Качасон. Гэтая старажытная датыроўка аспрэчваецца сучаснымі гісторыкамі праз маленькі аб’ём факталягічных зьвестак, а ўласна царства было заснаванае тунгуса-маньчжурскімі плямёнамі, якія, хутчэй за ўсё, ня мелі дачыненьня да продкаў карэйцаў. З ХІІ ст. да н. э. у гісторыі Качасону часам вылучаюць пэрыяд Часон Кіджа, які ў ІІ ст. да н. э. зьмяніўся эпохай Часон Вімана, пасьля чаго напрыканцы гэтага ж стагодзьдзя царства трапіла пад уладу суседняга Кітаю. У сваю чаргу, ужо з ІII ст. да н. э. на поўдні й у цэнтры Карэі ўтвараецца Чынгук — зьвяз мясцовых карэйскіх плямёнаў, які праіснаваў да ІІ ст. да н. э.

З І ст. і ўключна да 676 году тэрыторыя Карэі была падзеленая між царствамі Кагуро (Маньчжурыя, поўнач і цэнтар Карэі), Пэкчэ (паўднёвы захад) і Сіла (паўднёвы ўсход), пры гэтым насельніцтва кожнага царства, верагодна, мела ўласныя мовы. На крайнім поўдні існавала таксама канфэдэрацыя плямёнаў Гая, якая пазьней увайшла ў склад Сіла. У 676 годзе Карэйскі паўвостраў аб’ядноўваецца пад уладай Сіла, але неўзабаве пачаўся пэрыяд падзелаў царства, які скончыўся ў Х ст. аб’яднаньнем паўвостраву на чале з дынастыяй Каро. Пэрыяд Каро азнаменаваў адносную стабільнасьць на паўвостраве, у гэты ж пэрыяд узрастае ўплыў будызму. З 1392 году Карэйскім паўвостравам кіруе дынастыя Часон, якую толькі ў 1897 годзе мяняе Карэйская імпэрыя. У 1910 годзе ўвесь паўвостраў анэксуецца Японіяй, што падштурхнула карэйцаў да міграцыі ў розныя часткі сьвету, але таксама стала прычынаю пэўнага культурнага ціску на мясцовую культуру. У 1919 годзе ўтвораны Часовы ўрад Рэспублікі Карэя.

Найноўшая гісторыя

У 1945 годзе сканчваецца пэрыяд японскай акупацыі, паўвостраў быў падзелены на поўнач, кантраляваны пракітайска-савецкім урадам КНДР, і поўдзень, які кантраляваўся значна менш таталітарным урадам Рэспублікі Карэя, пры гэтым абедзьве дзяржавы дагэтуль прэтэндуюць на тэрыторыі адна адной.

Веравызнаньне

Асноўныя рэлігіі — канфуцыянства, будызм, хрысьціянства і шаманізм, большая частка насельніцтва, асабліва ў Паўночнай Карэі адносіць сябе да атэістаў. Значныя пазыцыі мае рэлігійны рух чхандагё, які ўвабраў у сябе элемэнты папярэдніх вызнаньняў, паўстаўшы ў ХХ ст.

Генэтычныя паказчыкі

Генэтычныя дасьледаваньні Y-храмасомаў сучасных карэйцаў сьведчаць на карысьць працяглае гісторыі карэйскага этнасу ў якасьці асобнай, эндагамнай этнічнай групы, пры гэтым адлюстроўваецца паступовае перасяленьне продкаў карэйцаў на Карэйскі паўвостраў, якое адбывалася ў выглядзе своеасаблівых хваляў.

Мужчыны карэйскага паходжаньня ва ўласным генэтычным наборы адлюстроўваюць высокую частасьць гаплягрупаў O2b, якая імаверна мае маньчжурскае паходжаньне, і O3, апошняя зьяўляецца шырока распаўсюджанай сярод усіх прадстаўнікоў насельніцтва Ўсходняй Азіі. Некаторыя іншыя, значна менш пашыраныя гаплягрупы, збліжаюць этнічных карэйцаў з этнасамі Далёкага Ўсходу Расеі, а таксама эскімоскімі й індзейскімі народнасьцямі Паўночнай Амэрыкі, пры гэтым, у адрозьненьне ад геаграфічна блізкіх кітайцаў ды японцаў, адсутныя сьляды аўстранэзійскіх этнасаў.

Культура

Мужчына й жанчына ў традыцыйных строях.

Карэйцы Карэйскага паўвостраву маюць агульную культурную спадчыну, адбітак на якую, аднак, наклалі культурна-палітычныя адрозьненьні між Паўночнай і Паўднёвай Карэямі. Аналягічна суседнім краінам Усходняй Азіі, вялікі ўплыў наклалі будысцкія, канфуцыянскія традыцыі, шырока разьвітыя баявыя мастацтвы.

Традыцыйнае жыльлё — мазанкі на аснове драўлянага каркасу, які абкладаўся камянямі, страха саламяная або чарапічная. Унутранае памяшканьне маленькае; вокны выходзілі ў двор і замест шкла пакрываліся белай паперай. У бок вуліцы былі павернутыя толькі невялікія адтуліны для выхаду дыму зь печкі, якія ўсталёўваліся ўнутры памяшканьня або, у заможных і багатых хатах, ставіліся звонку.

Нацыянальная кухня звычайна адзачаецца вострым характарам страваў, выкарыстоўваюцца спэцыі, асабліва чырвоны перац. Апошні выкарыстоўваецца толькі з XVI стагодзьдзя, будучы завезеным партугальцамі. Кухня савецкіх і постсавецкіх карэйцаў вылучаецца пашыраным выкарыстаньнем каляндры.

У народным адзеньні, у адрозьненьне ад суседніх кітайцаў і японцаў, пераважае белы колер. Мужчынскае адзеньне складалася з кашулі, шырокіх нагавіцаў, панчохаў, вяровачных або саламяных чаравікоў. Валасы зьбіраліся ў пучок, дзеці й нежанатыя хадзілі з косамі. У якасьці галаўнога ўбору выкарыстоўваліся капелюшы з палямі з камышу, лякіраваных матэрыялаў і да т. п. Жанчыны насілі сукенкі, іх прычоска была падобная да кітайскай.

Карэйскае імя ў асноўным складаецца з двух складоў, прозьвішча — з аднаго, пры гэтым у выкарыстаньні іншае мовы карэйцы нярэдка могуць захоўваць традыцыйны парадак напісаньня імя й прозьвішча. Пабраўшыся шлюбам, жанчына звычайна захоўвае ранейшае прозьвішча. Прозьаішчаў засьведчана ўсяго каля 250, найраспаўсюджанымі зьяўляюцца Кім, Лі, Пак і Чхвэ (Цой). Большасьць цёзак не зьяўляюцца сваякамі, аднолькавае прозьвішча звычайна мае гістарычны або геаграфічны характар; носьбіты кожнага прозьвішча ўтвараюць своеасаблівы клан, генэалёгія якога прасочваецца да агульнага продка паводле мужчынскае лініі.

Цягам карэйскае гісторыі выкарыстаньне імёнаў эвалюцыянавала. Старажытныя карэйскія імёнысустракаліся ў часы царстваў Кагуро, Сіла й Пэкчэ, але з часам, па прыняцьці кітайскае герагліфічнае пісьмовасьці, традыцыйныя імёны былі выцесьненыя імёнамі, што запісваліся кітайскімі герогліфамі. Падчас кіраваньня манголаў і маньчжураў карэйская эліта дапаўняла ўласныя карэйскія імёны мангольскімі або маньчжурскімі. Напрыканцы японскага каляніяльнага кіраваньня адзначаліся прэцэдэнты прымусовага атрыманьня японскіх імёнаў.

Расьсяленьне

Як мяркуецца, агульная колькасьць асобаў, што ўказвае сваю нацыянальную прыналежнасьць да карэйскага этнасу, складае прынамсі 82,1 млн чал. ва ўсім сьвеце. Большая частка зь іх, больш за 50 400 000 чалавек, пражывае на тэрыторыі Рэспублікі Карэя.

Другой паводле колькасьці карэйскай супольнасьцю зьяўляецца насельніцтва Паўночнай Карэі, дзе этнічныя карэйцы, як і ў Рэспубліцы Карэя, складаюць большую частку насельніцтва й паводле зьвестак на 2013 год налічваюць агулам каля 24 700 000 чалавек. З 1963 па 1989 гады ўрадавыя структуры Паўночнай Карэі не публікавалі афіцыйнай інфармацыі адносна насельніцтва краіны, з прычыны чаго разьлік насельніцтва ажыцьцяўляўся замежнымі экспэртамі-дэмографамі на аснове колькасьці абраных партыйных дэлегатаў і колькасьці працоўнага насельніцтва паводле той ці іншай галіны дзейнасьці. Тым ня менш, у 1989 годзе дэмаграфічныя зьвесткі Паўночнай Карэі былі апублікаваныя ў рамках супрацоўніцтва з Фонду ААН у галіне народанасельніцтва з моманту апошняга перапісу насельніцтва, зьдзейсьненага ў 1948 годзе. Аднак у дзяржаве дагэтуль адсутнічаюць кваліфікаваныя дэмографы, а афіцыйныя паўночнакарэйскія зьвесткі могуць быць скажонымі.

Карэйская дыяспара

На цяперашні час колькасьць асобаў, якія пражываюць па-за межамі Карэйскага паўвостраву й адносяць сябе да карэйскае нацыі, хістаецца ў межах ня менш як 5 млн чалавек.

Буйнамаштабная міграцыя з Карэі пачалася яшчэ з 1860-х гадоў і была накіраваная ў асноўным на расейскі Далёкі Ўсход і кітайскую Маньчжурыю, пазьней нашчадкі гэтых перасяленцаў склалі прыкладна тры мільёны этнічных карэйцаў у паўночна-ўсходнім Кітаі, якія засялілі памежныя тэрыторыі пры Карэі, а таксама некалькі соцень тысячаў карэйцаў краінаў былога СССР, вядомыя як каро-сарам.

З 1910 па 1945 гг. увесь Карэйскі паўвостраў быў акупаваны Японіяй, што спрычынілася да працоўнай міграцыі карэйцаў на тэрыторыі сучаснай Японіі, прэфэктуру Карафута (сучасны паўднёвы Сахалін) і Маньчжоў-Го (марыянэткавая дзяржава Японіі ў Маньчжурыі), пры гэтым каля сарака тысячаў карэйцаў, якія перасяліліся на поўдзень Сахаліну, апынуліся пад уладаю СССР пасьля перадачы гэтых тэрыторыяў Савецкаму Саюзу ў 1945 годзе. У выніку сталінскіх дэпартацыяў амаль усё карэйскае насельніцтва СССР апынулася ў межах рэспублік Сярэдняй Азіі, дзе дагэтуль складае істотныя нацыянальныя меншасьці.

У 1903 годзе пачалася міграцыя карэйцаў у ЗША, пасьля 1965 году карэйская грамада ў ЗША значна ўзрасла, чаму паспрыяла рэфармаваньне амэрыканскага заканадаўства ў галіне міграцыі. На цяперашні час амэрыканская карэйская дыяспара зьяўляецца найбольшай у сьвеце за выняткам кітайскай і складае амаль два мільёны чалавек, адна з найбольш заўважных канцэнтрацыяў карэйцаў назіраецца ў Нью-Ёрку й Лос-Анджэлесе. Буйныя супольнасьці этнічных карэйцаў таксама прадстаўленыя ў краінах Заходняй Эўропы, у Аўстраліі, Віетнаме і на Філіпінах.

У Беларусі паводле зьвестак перапісу насельніцтва 2009 году пражывала 541 чалавек, які вызначыў сваю нацыянальную прыналежнасьць да карэйцаў, зь іх 51 чалавек указаў у якасьці роднае мовы мову сваёй нацыянальнасьці, беларускую мову — 11 чалавек.

Мова

Асноўны артыкул: карэйская мова

З прыкладна 82,1 млн карэйцаў ва ўсім сьвеце блізу 76—77 млн чал. указвае ў якасьці роднае мовы карэйскую, якая гістарычна прадстаўляе сабою нацыянальную мову карэйцаў. Пісьмовая карэйская мова выкарыстоўвае ўласную нацыянальную сыстэму пісьма — хангыль, створаную ў XV ст., кожны сымбаль хангылю пазначае галосны або зычны гук, пры гэтым у слове яны камбінуюцца, утвараючы такім чынам складовыя знакі, якія таксама лічацца асобнымі літарамі. Да вынаходжаньня хангылю мела выкарыстаньне таксама ханча — адаптацыя кітайскага герагліфічнага пісьма.

Карэйская мова зьяўляецца моваю большасьці насельніцтва практычна на ўсім Карэйскім паўвостраве. Падзяляецца на адносна невялікую колькасьць дыялектаў, межы якіх часам не супадаюць зь дзяржаўнымі межамі КНДР і Рэспублікі Карэя. Апрача дыялектных адрозьненьняў існуюць артаграфічныя, пунктуацыйныя й лексычныя адрозьненьні між літаратурнымі нормамі Рэспублікі Карэя й Паўночнай Карэі, абумоўленыя надзвычай вузкімі культурнымі кантактамі між дзьвюма дзяржавамі.

У дачыненьні генэтычнае клясыфікацыі карэйская мова большасьцю мовазнаўцаў лічыцца моваю-ізалятам — моваю, што ня мае роднасных сувязяў зь іншымі мовамі й не ўваходзіць праз гэта ў ніводную сям’ю моваў. Высоўваюцца гіпотэзы пра генэтычныя сувязі карэйскае мовы з алтайскай або япона-рукюскай сем’ямі моваў, зрэшты, апошняя таксама можа ўключацца ў склад алтайскіх. Як мяркуецца, мовы старажытных царстваў Кагуро, Пэкчэ й Сіла маглі быць роднаснымі сучаснай карэйскай мове, пры гэтым мова сіла можа лічыцца продкам карэйскае мовы.

Літаратура

• Barnes, Gina. The Rise of Civilization in East Asia: the Archaeology of China, Korea and Japan.
• Buzo, Adrian. The Making of Modern Korea. — Routledge, 2002. — ISBN 0-500-27974-8
• Connor, Mary E. The Koreas, A global studies handbook. — ABC-CLIO, 2002. — ISBN 9781-5760-7277-6
• Eckert, Carter J.; Lee, Ki-Baik. Korea, old and new: a history. — Korea Institute Series. Published for the Korea Institute, Harvard University. — Ilchokak, 1990. — ISBN 9780-9627-7130-9
• Hoare, James; Pares, Susan. Korea: an introduction. — New York: Routledge, 1988. — ISBN 9780-7103-0299-1
• Hwang, Kyung-moon. A History of Korea, An Episodic Narrative. — Palgrave Macmillan, 2010. — ISBN 9780230364530
• Lee, Kenneth B. Korea and East Asia: the story of a Phoenix. — Santa Barbara: Greenwood Publishing Group, 1997. — ISBN 9780-2759-5823-7

Вонкавыя спасылкі

• Ким. Г. Н. О родном языке корейцев Казахстана // Lib.Ru. — 2004.