Упсала

	Упсала
	швэдз. Uppsala
	; Упсальскі сабор і цэнтар гораду
Герб Упсалы
Краіна:	Швэцыя
Плошча:	48,77 км²
Вышыня:	15 м н. у. м.
Насельніцтва (2015)
колькасьць:	149 245 чал.
шчыльнасьць:	3060,18 чал./км²
Часавы пас:	UTC+1
летні час:	UTC+2
Тэлефонны код:	018
Паштовы індэкс:	751 70 - 757 59
Геаграфічныя каардынаты:	59°50′59.140″ пн. ш. 17°38′20.209″ у. д. / 59.84976111° пн. ш. 17.63894694° у. д.Каардынаты: 59°50′59.140″ пн. ш. 17°38′20.209″ у. д. / 59.84976111° пн. ш. 17.63894694° у. д.
	Упсала на мапе Швэцыі Упсала
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	www.uppsala.se

Упса́ла (па-швэдзку: Uppsala) — горад у Швэцыі.

Старажытны ўнівэрсытэцкі горад, адміністрацыйны цэнтар лэну Ўпсала, у ляндскапе Ўплянд, цэнтар аднайменнай камуны. Знаходзіцца за 67 км на поўнач ад Стакгольму, на беразе ракі Фюрыс. Стакгольмскі аэрапорт Арлянда, разьмешчаны прыкладна на паўшляху ў бок швэдзкай сталіцы, зьвязвае Ўпсалу з усёй Швэцыяй і рознымі краінамі Сьвету. Насельніцтва Ўпсалы складае 149 245 чалавек^[1] (чацьверты паводле колькасьці насельніцтва горад Швэцыі, пасьля Стакгольму, Гётэборгу й Мальмё). Да 1719 году ва Ўпсале праходзілі важныя дзяржаўныя сходы, каранацыі швэдзкіх каралёў. Радзіма рэжысэра Інгмара Бэргмана.

Гісторыя

Упсальскі замак

Напачатку сваёй гісторыі (з 1164—1167 гадоў) Упсала мела назву Эстра Арас (па-швэдзку: Östra Aros), а Ўпсалай называлася цяперашняя Старая Ўпсала (па-швэдзку: Gamla Uppsala), у паўночнай частцы сучаснага гораду^[2]. Аднак у 1280 цэнтар арцыбіскупства быў перанесены ў Эстра Арас (даслоўна «Усходні Арас», бо існуе яшчэ й «Заходні Арас»), а разам зь ім — і назва Ўпсала. У 1435 годзе быў пабудаваны Ўпсальскі сабор (аднак найстарэйшай царквой у горадзе зьяўляецца Царква Сьвятой Тройцы, вядомая з 1221). 6 красавіка 1520 году ва Ўпсале адбылася гэтак званая Бітва Страсной пятніцы, паміж войскамі дацкага караля Крыстыяна II і сялянамі–швэдамі, прыхільнікамі Стэна Стурэ Маладога, скончыўшаяся перамогаю датчанаў. Забудова гораду была доўгі час неўпарадкаваная, часта адбываліся пажары, і толькі з часоў кіраваньня каралевы Крыстыны (XVII стагодзьдзе) Упсала набыла пэўную пляніроўку. У XIX стагодзьдзі ў горад зь яго навакольляў быў пераведзены Ўпляндзкі полк, што станоўча паўплывала на адносны рост гораду. У нашыя дні Ўпсала — тыповы ўнівэрсытэцкі горад, у якім вучацца і працуюць 40 000 студэнтаў, 2300 дактарантаў і 6000 супрацоўнікаў унівэрсытэту^[3].

Славутасьці

Гатычная Катэдра (XV стагодзьдзе)
Царква Сьвятой Тройцы (XIII—XVIII стагодзьдзі)
Замак (XVIII стагодзьдзе) — у мінулым — рэзыдэнцыя швэдзкіх каралёў, а цяпер — рэзыдэнцыя упсальскага ляндзгёўдынга (губэрнатара), а таксама — месцазнаходжаньне трох музэяў (Мастацтва, Міру і Замак Вазы)
Унівэрсытэт (заснаваны ў 1477 годзе — найстарэйшы ў Скандынавіі)
Густавіянум — адзін з найстарэшых будынкаў, якія належаць да ўнівэрсытэту (XVII стагодзьдзе) — цяпер музэй, які ўключае між іншым, Анатамічны тэатар, г. зв. Аўгсбурскую шафу мастацтваў (прыгожавыкананую шафу з калекцыяй прадметаў мастацтва), выставу прысьвечанаю гісторыі Ўпсальскага ўнівэрсытэту, а таксама калекцыі антычнага пэрыяду (з Эгіпту, Грэцыі, Рыму, Нубіі).
Carolina Rediviva — будынак XIX стагодзьдзя, у якім разьмешчана найбагацейшая Бібліятэка Ўпсальскага ўнівэрсытэту
Парк перад Унівэрсытэтскім палацам з рунічнымі камянямі, сабранымі з розных куткоў Уплянду
Батанічны сад з палацыкам–аранжэрэяй Лінэанум і адным з найстарэйшых у Сьвеце паркаў у стылі барока (знаходзяцца насупраць Упсальскага замку)
Сад Лінэя — яшчэ адзін батанічны сад, названы ў гонар Карла Лінэя, які працаваў у ім у XVIII стагодзьдзі (аднак заснаваны ён быў Уляфам Рудбэкам Старым у сярэдзіне XVII стагодзьдзя)
Каралеўскія курганы — паганскія курганы V—VI стагодзьдзяў (у Старой Упсале)
Царква Старой Упсалы — сярэдневечная царква (вядомая з 1076 году, часова была Катэдральным Саборам, з 1164 да пераносу арцыбіскупства ў Эстра Арас)

Асобы

Інгмар Бэргман — рэжысэр тэатру й кіно (нарадзіўся ва Ўпсале)
Андэрс Цэльсіюс — астраном (нарадзіўся й памёр ва Ўпсале)
Густаў Фрэдынг — швэдзкі паэт (вучыўся ва Ўпсальскім унівэрсытэце)
Даг Гамаршэльд — дыплямат (у дзяцінстве жыў ва Ўпсальскім замку — рэзыдэнцыі ляндзгёўдынга Ўпсалы)
Яльмар Гамаршэльд — швэдзкі дыплямат, ляндзгёўдынг лэну Упсала (1907—1914), прэм’ер–міністар Швэцыі. Бацька Дага Гамаршэльда
Карл Лінэй — прыродазнаўца і пэдагог (памёр ва Ўпсале)
Улёф Рудбэк Малады — швэдзкі мовазнаўца, батанік і арнітоляг (нарадзіўся й памёр ва Ўпсале)
Улёф Рудбэк Стары — прыродазнаўца, гісторык, прафэсар Упсальскага ўнівэрсытэту. Бацька Улёфа Рудбэка Маладога
Андэрс Онгстрэм — швэдзкі фізык і астраном (вучыўся, працаваў і памёр ва Ўпсале)
Гокан Нэсэр — сучасны швэдзкі пісьменьнік (вучыўся і пэўны час працаваў настаўнікам ва Ўпсале)
Нікляс Сэнстрэм — швэдзкі прадпрымальнік, заснавальнік фірмы Skype і інтэрнэт-службаў Kazaa і Joost (вырас ва Ўпсале і скончыў тамсама ўнівэрсытэт)
Мартын Эрыксан, вядомы як E-Type — швэдзкі музыка (нарадзіўся і вырас ва Ўпсале)