Упсала

	Упсала
	швэдз. Uppsala
	; Упсальскі сабор і цэнтар гораду
Герб Упсалы
Краіна:	Швэцыя
Плошча:	48,77 км²
Насельніцтва (2015)
колькасьць:	149 245 чал.
шчыльнасьць:	3060,18 чал./км²
Часавы пас:	UTC+1
летні час:	UTC+2
Тэлефонны код:	018
Паштовы індэкс:	751 70 - 757 59
Геаграфічныя каардынаты:	59°50′59.140″ пн. ш. 17°38′20.209″ у. д. / 59.84976111° пн. ш. 17.63894694° у. д.Каардынаты: 59°50′59.140″ пн. ш. 17°38′20.209″ у. д. / 59.84976111° пн. ш. 17.63894694° у. д.
	Упсала на мапе Швэцыі Упсала
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	www.uppsala.se

Упса́ла (па-швэдзку: Uppsala) — горад у Швэцыі.

Старажытны ўнівэрсытэцкі горад, адміністрацыйны цэнтар лэну Ўпсала, у ляндскапе Ўплянд, цэнтар аднайменнай камуны. Знаходзіцца за 67 км на поўнач ад Стакгольму, на беразе ракі Фюрыс. Стакгольмскі аэрапорт Арлянда, разьмешчаны прыкладна на паўшляху ў бок швэдзкай сталіцы, зьвязвае Ўпсалу з усёй Швэцыяй і рознымі краінамі Сьвету. Насельніцтва Ўпсалы складае 149 245 чалавек^[1] (чацьверты паводле колькасьці насельніцтва горад Швэцыі, пасьля Стакгольму, Гётэборгу й Мальмё). Да 1719 году ва Ўпсале праходзілі важныя дзяржаўныя сходы, каранацыі швэдзкіх каралёў. Радзіма рэжысэра Інгмара Бэргмана.

Гісторыя рэдагаваць

Упсальскі замак

Напачатку сваёй гісторыі (з 1164—1167 гадоў) Упсала мела назву Эстра Арас (па-швэдзку: Östra Aros), а Ўпсалай называлася цяперашняя Старая Ўпсала (па-швэдзку: Gamla Uppsala), у паўночнай частцы сучаснага гораду^[2]. Аднак у 1280 цэнтар арцыбіскупства быў перанесены ў Эстра Арас (даслоўна «Усходні Арас», бо існуе яшчэ й «Заходні Арас»), а разам зь ім — і назва Ўпсала. У 1435 годзе быў пабудаваны Ўпсальскі сабор (аднак найстарэйшай царквой у горадзе зьяўляецца Царква Сьвятой Тройцы, вядомая з 1221). 6 красавіка 1520 году ва Ўпсале адбылася гэтак званая Бітва Страсной пятніцы, паміж войскамі дацкага караля Крыстыяна II і сялянамі–швэдамі, прыхільнікамі Стэна Стурэ Маладога, скончыўшаяся перамогаю датчанаў. Забудова гораду была доўгі час неўпарадкаваная, часта адбываліся пажары, і толькі з часоў кіраваньня каралевы Крыстыны (XVII стагодзьдзе) Упсала набыла пэўную пляніроўку. У XIX стагодзьдзі ў горад зь яго навакольляў быў пераведзены Ўпляндзкі полк, што станоўча паўплывала на адносны рост гораду. У нашыя дні Ўпсала — тыповы ўнівэрсытэцкі горад, у якім вучацца і працуюць 40 000 студэнтаў, 2300 дактарантаў і 6000 супрацоўнікаў унівэрсытэту^[3].

Славутасьці рэдагаваць

Гатычная Катэдра (XV стагодзьдзе)
Царква Сьвятой Тройцы (XIII—XVIII стагодзьдзі)
Замак (XVIII стагодзьдзе) — у мінулым — рэзыдэнцыя швэдзкіх каралёў, а цяпер — рэзыдэнцыя упсальскага ляндзгёўдынга (губэрнатара), а таксама — месцазнаходжаньне трох музэяў (Мастацтва, Міру і Замак Вазы)
Унівэрсытэт (заснаваны ў 1477 годзе — найстарэйшы ў Скандынавіі)
Густавіянум — адзін з найстарэшых будынкаў, якія належаць да ўнівэрсытэту (XVII стагодзьдзе) — цяпер музэй, які ўключае між іншым, Анатамічны тэатар, г. зв. Аўгсбурскую шафу мастацтваў (прыгожавыкананую шафу з калекцыяй прадметаў мастацтва), выставу прысьвечанаю гісторыі Ўпсальскага ўнівэрсытэту, а таксама калекцыі антычнага пэрыяду (з Эгіпту, Грэцыі, Рыму, Нубіі).
Carolina Rediviva — будынак XIX стагодзьдзя, у якім разьмешчана найбагацейшая Бібліятэка Ўпсальскага ўнівэрсытэту
Парк перад Унівэрсытэтскім палацам з рунічнымі камянямі, сабранымі з розных куткоў Уплянду
Батанічны сад з палацыкам–аранжэрэяй Лінэанум і адным з найстарэйшых у Сьвеце паркаў у стылі барока (знаходзяцца насупраць Упсальскага замку)
Сад Лінэя — яшчэ адзін батанічны сад, названы ў гонар Карла Лінэя, які працаваў у ім у XVIII стагодзьдзі (аднак заснаваны ён быў Уляфам Рудбэкам Старым у сярэдзіне XVII стагодзьдзя)
Каралеўскія курганы — паганскія курганы V—VI стагодзьдзяў (у Старой Упсале)
Царква Старой Упсалы — сярэдневечная царква (вядомая з 1076 году, часова была Катэдральным Саборам, з 1164 да пераносу арцыбіскупства ў Эстра Арас)

Асобы рэдагаваць

Інгмар Бэргман — рэжысэр тэатру й кіно (нарадзіўся ва Ўпсале)
Андэрс Цэльсіюс — астраном (нарадзіўся й памёр ва Ўпсале)
Густаў Фрэдынг — швэдзкі паэт (вучыўся ва Ўпсальскім унівэрсытэце)
Даг Гамаршэльд — дыплямат (у дзяцінстве жыў ва Ўпсальскім замку — рэзыдэнцыі ляндзгёўдынга Ўпсалы)
Яльмар Гамаршэльд — швэдзкі дыплямат, ляндзгёўдынг лэну Упсала (1907—1914), прэм’ер–міністар Швэцыі. Бацька Дага Гамаршэльда
Карл Лінэй — прыродазнаўца і пэдагог (памёр ва Ўпсале)
Улёф Рудбэк Малады — швэдзкі мовазнаўца, батанік і арнітоляг (нарадзіўся й памёр ва Ўпсале)
Улёф Рудбэк Стары — прыродазнаўца, гісторык, прафэсар Упсальскага ўнівэрсытэту. Бацька Улёфа Рудбэка Маладога
Андэрс Онгстрэм — швэдзкі фізык і астраном (вучыўся, працаваў і памёр ва Ўпсале)
Гокан Нэсэр — сучасны швэдзкі пісьменьнік (вучыўся і пэўны час працаваў настаўнікам ва Ўпсале)
Нікляс Сэнстрэм — швэдзкі прадпрымальнік, заснавальнік фірмы Skype і інтэрнэт-службаў Kazaa і Joost (вырас ва Ўпсале і скончыў тамсама ўнівэрсытэт)
Мартын Эрыксан, вядомы як E-Type — швэдзкі музыка (нарадзіўся і вырас ва Ўпсале)