Шатан

Шата́н, Сатана́ (ад сэміцкага кораня *śṭn літ. «быць варожым», «абвінавачваньне») ці Д’я́бал (ад грэц. διάβολος — падступны, паклёпнік, хлус) — у хрысьціянстве, юдаізме і ісламе — гэта адзін з анёлаў, што паўстаў супраць Богу і прыцягнуў іншых анёлаў да паўстаньня, галоўны чыньнік зла ў сьвеце. Часам яго атаясамляюць з Люцыфэрам (Люцыпарам) або Бэльзэбулам. Часьцей за ўсё яго лічаць дэманам вышэйшага рангу, правадыром усіх злых духаў. Іншыя імёны Шатана: Мастэма, Гадрыэль, Сатанаэль, Самаэль, анёл Эдому.

Ілюстрацыя Гюстава Дарэ да паэмы «Страчаны рай»

Слова «шатан» (напісанае з малой літары) таксама можна разумець як агульны тэрмін для любога падлага анёла (дэмана), а ня толькі самага высокага рангу. Больш за тое, гэты тэрмін часам перакладаюць як сымбаль, увасабленьне зла.

Юдаізм

Лк 22:22-35

Тэрмін «шатан» (супраціўнік) ўпершыню сустракаецца ў Ліках 22:22-35 у вершах 22 і 32:

	22 І ўзгарэўся гнеў Бога, што ён паехаў. І стаў анёл ГОСПАДА на шляху як супраціўнік ягоны. А ён ехаў на асьліцы сваёй, і два юнакі ягоныя з ім. 23 І ўбачыла асьліца анёла ГОСПАДА, які стаяў на шляху, і меч ягоны выцягнуты ў руцэ ягонай, і зыйшла асьліца з дарогі, і пайшла ў поле. І Білеам ударыў асьліцу, каб яна завярнула на дарогу. 24 І стаў анёл ГОСПАДА на сьцеж­цы паміж вінаграднікамі, і мур быў з таго і з гэтага боку. 25 І ўбачыла асьліца анёла ГОС­ПАДА, і прыціснулася да му­ру, і прыціснула нагу Білеама да муру, і ён зноў пачаў біць яе. 26 І анёл ГОСПАДА перайшоў і стаў у месцы такім вузкім, што не было дарогі, каб абмінуць яго ані з правага, ані з левага боку. 27 І ўбачыла асьліца анёла ГОСПАДА, і лягла пад Білеамам. І ўзлаваўся Білеам, і біў асьліцу кіем. 28 І адкрыў ГОСПАД вусны асьліцы, і яна сказала Білеаму: «Што я табе зрабіла? Чаму ты б’еш мяне ўжо трэці раз?» 29 І сказаў Білеам асьліцы: «Бо ты глумішся з мяне. Каб меў я меч у руцэ маёй, я забіў бы цябе!» 30 І сказала асьліца Білеаму: «Ці ж я не твая асьліца, на якой ты езьдзіш ад пачатку да сёньняшняга дня? Ці ж я мела звычку так рабіць з табой?» І ён сказаў: «Не». 31 І адкрыў ГОСПАД вочы Білеама, і ён угледзеў анёла ГОСПАДА, які стаяў на шляху, і меч выцягнуты ў руцэ ягонай. І пакланіўся ён, і схіліў аблічча сваё. 32 І сказаў яму анёл ГОСПАДА: «Навошта тры разы ты біў асьліцу сваю? Вось, я прыйшоў як супраціўнік твой, бо нядобрая дарога [твая] перад табою. 33 І ўбачыла мяне асьліца, і тры разы ўхілялася ад мяне, і каб яна не ўхілялася ад мяне, я забіў бы цябе, а яе пакінуў бы жывую». 34 І сказаў Білеам анёлу ГОСПАДА: «Саграшыў я, бо ня ведаў, што ты стаіш супраць мяне на шляху; а цяпер, калі гэта кепска ў вачах тваіх, я вярнуся назад». 35 І сказаў анёл ГОСПАДА Білеаму: «Ідзі з тымі людзьмі, але сьцеражыся, бо слова, якое Я прамоўлю да цябе, прамовіш». І пайшоў Білеам з князямі Балака.

Анёл Яхвэ выступае ў якасьці суперніка супраць Білеама. Ён прымае пагрозлівую паставу ў адносінах да чалавека, якая мае на мэце сказаць чалавеку, што калі ён пойдзе супраць волі Бога, то будзе пакараны. Такім чынам, задачай шатана было не пакаранне, а выяўленьне Божай волі. У яго дзеяньнях мы маем элемэнт абвінавачваньня і асуджэньня, характэрны для шатана, які пагражае сьмерцю, з дапамогай мяча.

Далейшыя спасылкі

Тэрмін «шатан» першапачаткова азначаў праціўніка і адносіўся да людзей.

У Старым Запавеце тэрмін Шатан выступае ў значэньні праціўніка, ворага, перашкоды на шляху. Шатан таксама выступае як абвінаваўца перад Богам. Ён праціўнік Бога Яхвэ

Пазьней Шатан аб’ядноўваецца з дэманамі ў якасьці сваіх падданых. Дэманы, як запісана ў апокрыфічнай 1-й кнізе Эноха, нібыта ўзьніклі ў выніку «незаконных стасункаў паміж анёламі і чалавечымі жанчынамі». Затым Шатан пачынае лічыцца ўвасабленнем зла, падобным да пэрсідзкага Арымана.

Згодна з Талмудам, Шатан быў створаны на шосты дзень стварэньня. Першапачаткова ён быў магутным анёлам, кіраўніком хору сэрафімаў і цнотаў. Шатан, паводле народных уяўленьняў, мае два крылы. Аднак, як сэрафім, ён мае быць намаляваны ў выглядзе істоты з трыма парамі крылаў. Згодна з рабінскай літаратурай, так як сума габрэйскіх літараў (якія таксама зьяўляюцца лічбамі), якія зьмяшчаюцца ў слове Шатан, складае 364, ён можа абвінавачваць толькі столькі дзён у годзе. Аднак ён ня можа выступаць з абвінавачваньнямі падчас Ём-Кіпуру.

Хрысьціянства

Згодна з Эвангельлем паводле Мацьвея, у размовах з Езусам фарызэі спасылаліся на існаваньне правадыра дэманаў, кіраўніка злых духаў (пар. Мц 9, 34; 12, 24), і Езус не адмаўляў гэтых выказваньняў. Ён казаў аб уладзе Шатана як аб дзяржаве або панаваньні, што прадугледжвае пэўны герархічны парадак. Падобным чынам, у бачаньні Страшнага суда: вагонь, падрыхтаваны для д’ябла і яго анёлаў , Кніга Адкрыцьця згадвае Цмока і яго анёлаў. Павал з Тарсы падае наступныя назвы: Княствы, улады, уладары сьвету цемры (Эф 6, 11-12).

У адрозьненьні ад Новага Запавету, у Старым Запавеце гэты тэрмін азначае функцыю, а не імя, і паўшы анёл, які выконвае гэтую функцыю, трактуецца там як крыніца зла і вораг Бога, спакусьнік чалавека. Сымбалісты лічаць гэтых стварэньняў сымбалямі зла, у той час, як рэалісты каталіцкага касьцёлу кажуць пра асабістае існаваньне Шатана. Рэалізм адносна асобы Шатана зьяўляецца афіцыйным вучэньнем Касьцёлу. У Новым Запавеце пастава Шатана як праціўніка Бога й ворага чалавечага роду пашырана і ўключае ролю суперніка ў справе збаўленьня, зьдзейсьненай Езусам Хрыстусам (Мц 16, 21-23, Мк 4, 15) і роля праціўніка хрысьціянскай супольнасьці (Ап 12:17).

Яго называюць «абвінаваўцам», «валадаром сьвету гэтага», «валадаром сілаў паветра», «д’яблам», «ворагам», «ліхім», «Бэльзэбулам», «злым духам», «нячыстым духам». ", «хлусам», «айцом хлусьні», «забойцай», «Зьмеям», «старажытным зьмеям», «Цмокам», «валадарам пякельнага вагню». Яго можна атаясамляць з царом Бабілёну ў 14 разьдзеле кнігі Ісаі.

Хрысьціянская тэалёгія пра Шатана

Праблема Шатана ў хрысьціянстве адлюстроўвае пытаньне аб паходжаньні зла. У гэтай рэлігіі Шатан зьяўляецца галоўнай прычынай усіх амаральных учынкаў людзей за ўсю гісторыю існаваньня чалавека на зямлі, а таксама ўзьнікненьня пакут і сьмерці. Згодна з хрысьціянскай тэалёгіяй, Шатан, будучы духоўнай істотай, створанай Богам і надзеленай воляй выбару, незваротна і канчаткова адкінуў свае адносіны з Богам праз грэх ганарыстасьці. Шатан таксама паўстаў супраць Бога і іншых анёлаў. Хрысьціянская тэалёгія сьцвярджае, што незваротнасьць рашэньня Д’ябла вынікае з найбольш дасканалай ступені пазнаньня Бога сярод усіх створаных істот. Дзейнасьць Шатана і іншых мяцежных анёлаў абмяжоўваецца Днём суда над светам, пасьля якога ўсе яго дзеяньні будзе судзіць Бог. Дзеяньне Шатана, якое разрывае сувязь чалавека з Богам, праяўляючы недавер да яго і парушаючы яго запаведзі, зьвязана зь нездаволеным жаданьнем самапакланеньня і нянавісьцю да Бога і ўсіх Яго стварэньняў. Згодна з хрысьціянскай тэалёгіяй, дзякуючы дзейнасьці Езуса Хрыстуса супраць Шатана, людзі могуць атрымаць вечнае жыцьцё пасьля сьмерці.

Шатан і ягоная роля ў гісторыі чалавецтва (у тым ліку будучай) згадваюцца, між іншым, у Кнізе Роду і Апакаліпсісе сьвятога Яна (напісаныя на грэцкай выспе Патмас).

Уплыў Шатана

На думку хрысьціян, Шатан можа ўплываць на жыцьцё чалавека рознымі спосабамі і на розных узроўнях, звычайнымі і незвычайнымі спосабамі. Звычайны спосаб працы Шатана — спакушаць людзей на грэх — гэтаму падвяргаецца кожны чалавек.

Згодна з хрысьціянскай тэалёгіяй, шатаны (нячыстыя духі) маюць доступ да людзкой памяці, пачуцьцяў і ўяўленьня (праз выявы і прапановы), таму што гэта цялесныя сілы чалавека, але яны ня маюць улады над свабоднай воляй людзей або іх розумам (якія зьяўляюцца духоўнымі сіламі), таксама ня ведаюць таямніцаў людзкога сумлення. У выпадку са звычайнымі спакусамі барацьба за людзкую памяць і ўяўленьне лічыцца вырашальнай. Нячыстыя духі, як створаныя істоты, ня могуць ведаць людзкіх думак.

Габрыэль Аморт, экзарцыст, зрабіў клясыфікацыю надзвычайнага ўплыву Шатана:

• Д’ябальская мука (дамаганьне) — гэта дзеяньне дэмана на дадзенага чалавека праз пакуты на ўзроўні фізычнага здароўя, асабістага й прафэсійнага жыцьця, а таксама ўскладненьні матэрыяльных спраў.
• Апантанасьць, апантанасьць д’яблам — парушэньні ў паводзінах чалавека, якія выяўляюцца ў духоўнай, псыхічнай і эмацыйнай неўраўнаважанасьці ў выніку нападаў Шатана. Злы дух выклікае такія ўнутраныя пакуты, што духоўна паралізуе чалавека. Яны могуць выяўляцца праз назойлівыя думкі, кашмары, суіцыдальныя думкі, нанясеньне сабе шкоды і г. д.
• Наведваньне д’яблам, прыгнёт — дзеяньне, якое выяўляецца ў месцах або рэчах; напрыклад, дамаганьні ў выніку акультных практыкаў, якія закранаюць месцы, дзе яны адбываліся, і прадметы, якія выкарыстоўваюцца (магічныя прылады, амулеты і г. д.). Гэта датычыцца і прадметаў, хатаў і жывёл, заражаных чарамі або праклёнам. Гэта розныя формы знешняга дамаганьня з боку Шатана, такія як невытлумачальныя зьявы, шумы, рухомыя прадметы, гукі невядомага паходжаньня.
• Залежнасьць і падпарадкаваньне — стан людзей, якія аддаліся Шатану, падпісаўшы з ім дамову, і сталі яго рабамі.
• Апанаваньне д’яблам — самая сур’ёзная ступень дэманічнага ўплыву, уваход злога духу ў чалавека і завалоданьне яго целам (а не душой). У пэўных абставінах (напрыклад, перад абліччам святасьці) д’ябал выяўляе сваю прысутнасьць праз агрэсіўныя жэсты, вульгарнасьць, іканаборства. Гэта можа адбыцца, праз наступнае: у выніку дамовы з Шатанам (добраахвотнай капітуляцыі д’яблу), працягу грашэньня, накладаньня праклёнаў, чараў і г. д.
• Зьнешнія дзеяньні — удары і перасьлед Шатана, якія можна знайсьці ў жыцьці такіх людзей, як Ян Віянэ, Падрэ Піё або Марта Робін.

Духоўная барацьба

У каталіцкім касьцёле звычайнай зброяй хрысьціяніна ў духоўнай барацьбе зьяўляюцца:

• цесная еднасьць з Богам (працягваецца ў асьвячальнай ласцы),
• малітва — асабліва праз заступніцтва Найсьвяцейшай Панны Марыі і сьв. Арханёла Міхаіла,
• галаданьне (ўстрыманьне ад ежы),
• сакраманты — галоўным чынам споведзь і Эўхарыстыя,
• сакрамэнталіі, устаноўленыя Касьцёлам (Анёл Панскі ; ружанец; чытаньне Бібліі і разважаньне ; Крыжовы шлях ; расьпяцьце; выявы Найсвяцейшай Панны Марыі, Езуса і святых; медалі, асвячоныя Касцёлам, асабліва Цудатворны мэдаль сьвятой Кацярыны Лабурэ і мэдаль сьвятога Бэнэдыкта, у благаслаўленьне якога ўваходзіць экзарцызм; экзарцызаваная соль, алей і сьвятая вада).

Экзарцызм — надзвычайная зброя.

Іслам

У ісламе адное зь імёнаў Шайтана (Шатана), галаву збунтаваных джынаў, — Ібліс. Ён быў выгнаны зь нябёсаў, калі той адмовіўся прыхіліцца перад Адамам, першым чалавекам (пар. Азазэль). Яму было дазволена застацца на зямлі, каб уводзіць людзей у спакусу і выпрабоўваць іх. Яго першымі ахвярамі былі Адам і Гаўва (Ева). Ён таксама спрабаваў падмануць Мухамада, дыктаваўшы яму ілжывыя вершы Карану, г. зв. Шатанскія вершы. Яно зьяўляецца ўсюды, дзе лёгка ўчыніць злачынства (на базарах, у лазні, з музыкай і спевамі) і дзе пануе нячыстасьць.

У мусульманскіх народных вераваньнях Шатан (араб. شيطان Шайтан) — гэта ў першую чаргу злы дух, які шкодзіць людзям, звычайна атаясамляецца з джынамі.

Для некаторых мусульманскіх фундамэнталістаў, асабліва ў Іране, Вялікі Шатан адносіцца да Злучаных Штатаў, а Маленькі Шатан адносіцца да Ізраіля

У кабардзінскай міталёгіі (Каўказ) ёсьць прынцэса на імя Сатанэй, але яна не зьвязана з Шатанам як такім.

Шатан і злы бог Арыман

На зьяўленне сёньняшняга Шатана паўплываў дуалістычны зараастрыйскі злы бог Арыман, або Ангра Майнджу. З такім меркаваньнем ня згодны прафэсар гісторыі кс. Кшыштаф Тадэвуш Касьцельняк, які называе гэта «мэтадалягічным і гістарычным спрашчэньнем»:

	Сапраўды, на ўзроўні біблейскага вучэньня пра злых духаў можна назіраць тэрміналягічныя, этымалягічныя і зьместавыя падабенствы з зараастрыйскай дэманалёгіяй, якія не зьяўляюцца ані копіяй, ані мадыфікацыяй пэрсідзкіх вераваньняў.