Вікіпэдыя

Дзяды (паэма)

паэма Адама Міцкевіча

«Дзяды́» — нізка рамантычных драмаў Адама Міцкевіча, публікаваны ў 1822—1860 роках. Складаецца з чатырох частак:

Дзяды
Dziady
Жанр: цыкль рамантычных паэмаў
Аўтар: Адам Міцкевіч
Мова арыгіналу: польская
Публікацыя: 1822
Электронная вэрсія
Вікікрыніцы зьмяшчаюць поўны тэкст гэтага твору
Гэта артыкул пра пра паэму Адама Міцкевіча. Калі вам патрэбны артыкул пра народны памінальны абрад, глядзіце артыкул Дзяды.

Апроч драмаў, у склад II часткі ўваходзіць верш «Вупыр», пачаткова публікаваны асобна.

Часткі зьвязаныя між сабою абрадам дзядоў — дакладна апісаным у II частцы, згаданы Густавам у IV частцы і паказаным у IX сцэне III часткі. У творы зьмешчаныя пэўныя аўтабіяграфічныя зьвесткі, ідэі рамантызму, зьвязанага з народавольніцкай барацьбой польскага народу пад расейскім падзелам.

Паэму «Дзяды» Адам Міцкевіч пачаў пісаць яшчэ ў 1820 годзе. Пісалася паэма не паводле плянаванага парадку, часта прысутнічала дзіўная кампазыцыя твору[1]. У II томе «Паэзыі», які выйшаў ў 1823 г. у віленскай друкарні Юзэфа Завадзкага Адам Міцкевіч указаў, як арганізаваць пасьлядоўнасьць твораў. Спачатку ў кнігу ўвайшла паэма «Гражына», за ёй — «Гістарычныя запіскі», кн. г.зн. аўтарскія камэнтарыі да згаданай паэмы, пасьля камэнтарыяў быў зьмешчаны тытульны ліст «Дзядоў», выкладзены ўступ, напісана проза й, нарэшце, — ІІ і ІV часткі «Дзядоў». Трэцяя частка паэмы «Дзяды» зьявілася ледзь праз дзесяцігодзьдзе, у 1832 годзе, апублікаваная ў Дрэздэне. І частка паэмы, якая засталася незавершанай, была надрукавана ўжо пасьля сьмерці паэта ў 1860 г.

На працягу ўсяго жыцьця Адам Міцкевіч неаднаразова плянаваў вярнуцца да напісаньня «Дзядоў». Пра гэта ён узгадваў у лістах да сяброў. У лісьце да Юльяна Нямцэвіча пісаў:

« «Я вельмі ўзрушаны, што вы адгадалі мэту й плян маёй паэмы: сапраўды, я вырашыў ахапіць у ім усю гісторыю ганеньняў і пакутаў нашай Бацькаўшчыны». Віленскія сцэны — толькі прэлюдыя да турмаў Пецярбурга, да катаргі й сыбірскай ссылкі[2]. »
Сцэна зь «Дзядоў» на паштоўцы 1919

Структура

рэдагаваць

Часткі зьвязаныя між сабою абрадам дзядоў — дакладна апісаным у ІІ частцы, згаданы Густавам у ІV частцы й паказаным у ІX сцэне ІІІ часткі. У творы зьмешчаны пэўныя аўтабіяграфічныя зьвесткі, ідэі рамантызму, зьвязанага з народавольніцкай барацьбой пад расейскім падзелам. У ІІ частцы апісваецца абрад дзядоў, падчас якога перад яго ўдзельнікамі зьяўляюцца духі памерлых, якія просіць дапамогі ў жывых. Па словах Міцкевіча, у народных забабонах прасочваецца «маральная ідэя, вобразна выяўленая простым людам». Апрача драм, у склад ІІ часткі ўваходзіць верш «Упыр», пачаткова публікаваны асобна. Частка ІV — гісторыя Густава, які скончыў жыцьцё самагубствам з-за каханьня. ІV частка стала мастацкім адлюстраваньнем няшчаснага каханьня паэта да яго «рамантычнай музы» — Марылі Верашчакі. У ІІІ частцы Дзядоў Міцкевіч зьвярнуўся да іншых падзеяў пэрыяду маладосьці — да арышту й турэмнага зьняволеньня па справе філяматаў у 1824 годзе. Сам паэт «зашыфраваны» тут пад імем Конрада.

Сюжэт

рэдагаваць
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Абрад Дзяды
 
Абрад Дзяды
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»
 
Ілюстрацыя да паэмы «Дзяды»

Здань

рэдагаваць

Усёй драме папярэднічае верш «Здань ці Вупыр». Гэта гісторыя пра прывіда, які кожны год зьяўляецца сярод вяскоўцаў. У частцы ІІ ён зьяўляецца прывідам закаханага, які скончыў жыцьцё самагубствам з-за няшчаснага каханьня. Грудзь ў яго разарваная й скрываўленая, і ён не рэагуе на словы гусьляра. Ён сочыць толькі за былой каханай. У ІV частцы мы можам атаясамліваць Прывід з Густавам — пустэльнікам. Ён прыходзіць да сьвятара па параду, але яго зьяўленьне выклікае трывогу ў доме. Ніхто ня ведае, хто ён на самай справе. Ніхто ня можа вызначыць, жывы ён ці мёртвы. Ён коліць сябе кінжалам у грудзі, але не гіне, а зьнікае пры загадкавых абставінах. Ён называе сябе «мёртвым, але толькі для сьвету». Прывід пакутуе, бо пры жыцьці зьдзейсьніў жудаснае злачынства. Ён пазбавіў сябе жыцьця. Цяпер кожны год ён пакідае магілу, знаходзіць сваю нявесту й зноў зьдзяйсьняе тое самае злачынства. Чаму ён гэта робіць? Напэўна, каб існаваць у памяці каханай. Таксама ў пазьнейшай ІІІ частцы Дзядоў зьявіцца постаць прывіда. Спачатку пра гэта згадае сам Конрад падчас Маленькай імправізацыі, а потым мы ўбачым яго ў апошняй сцэне гэтай часткі.

Дзяды II частка

рэдагаваць

Другая частка Дзядоў пачынаецца дэвізам, які ўяўляе сабой цытату з твору Ўільяма Шэксьпіру: «Ёсьць цуды на небе й на зямлі, якія вашым філёзафам і не сьніліся». Яно дакладна адлюстроўвае настрой усяго твору. Драма будзе напоўнена таямніцай і жудаснасьцю. У творы будзе мова пра рэчы, якія немагчыма растлумачыць рацыянальным мысьленьнем. Пад покрывам цемры ў могілкавай капліцы зьбіраюцца жыхары бліжэйшых вёсак. Яны будуць праводзіць старадаўні абрад Дзяды. Іх узначальвае Гусьляр. Ён ведае таемныя загаворы, якія дазваляюць кантактаваць з душамі памерлых.

Спачатку выклікаюць духаў з самымі лёгкімі грахамі. Тыя, каму ня трэба шмат, каб выратавацца. На заклік Гусьляра прылятаюць два анёлы. Гэта душы дзяцей, якія ніколі ў жыцьці не зьведалі смутку й клопатаў. Цяпер яны ня могуць патрапіць у рай, таму што: «Той, хто ніколі не зьведаў горычы, не зьведае слодыч на нябёсах». Таму яны просяць два зярняткі гарчыцы, каб яны замянілі зямныя пакуты й адкрылі шлях дзецям у рай. Калі атрымліваюць падарунак — яны ляцяць.

Набліжаецца поўнач, і Гусьляр вырашае выклікаць духаў, абцяжараных самымі цяжкімі грахамі. Па яго загаду зьяўляецца прывід злога пана. Ён памёр тры гады таму, але не трапіў у рай. Ён павінен пакутаваць на зямлі. Тут ён церпіць страшныя пакуты, бо суправаджаючыя яго хор начных птушак не дае яму ні здаволіць голад, ні здаволіць смагу. Гэта таму, што пан пры жыцьці паводзіў сябе надзвычай жорстка. Ён нікому не дапамог і шматлікім прычыніў пакуты. Цяпер іх душы ператварыліся ў птушак і мучаюць пана. Няма паратунку для прывіда: «…хто ніколі ня быў чалавекам, / Таму чалавек ня можа дапамагчы яму». Тым ня менш, па загаду Гусьляра, пакідае капліцы й сыходзіць.

У самым канцы Гусляр выклікае пасярэдніх ці прамежкавых духаў. Тыя, чыю віну яшчэ можна загладзіць, хоць і не адразу. Зося адгукаецца на такі заклік у могілкавай капліцы. Яна была пастушка, і хоць усе халасьцякі былі закаханыя ў яе, яна заставалася бясчуллай да іх увагі. За гэта яна павінна танчыць паміж зямлёй і небам, Яна ня можа спусьціцца да жывых і не ўзьляцець у неба. Яна перасьцерагае жывых: «Той, хто ні разу не крануўся зямлі, ня можа апынуцца ў раі». Гусьляр паказвае, што яна будзе блукаць так яшчэ два гады, але потым трапіць у рай, пасьля гэтага запэўненьня дух Зосі адлятае.

Абрады вось-вось скончацца, але нечакана зьяўляецца іншы дух. Гэта прывід з акрываўленым сэрцам. Яго не выклікаў Гусьляр. Ён не адказвае на яго пытаньні й не рэагуе на яго словы, накіраваныя на тое, каб прагнаць яго. Ён сыходзіць толькі тады, калі людзі адводзяць пастушку, на якую глядзеў прывід. Усе сабраныя выходзяць перад капліцай. На гэтым сканчваецца частка ІІ. Важнейшымі словамі ў гэтай частцы драмы зьяўляюцца словы, сказаныя асобнымі прывідамі. Іх папярэджаньні тычацца таго, чаго людзям варта пазьбягаць. Яны выразна паказваюць на тое, што людзі павінны жыць у гармоніі з сабой і іншымі людзьмі. Ні ў якім разе нельга выкарыстоўваць іншых альбо прычыняць пакуты іншым.

Дзяды IV частка

рэдагаваць

Дзеяньне гэтай часткі Дзядоў таксама адбываецца ў Задушную ноч. Дзеяньні адбываюцца ў памяшканьні ксяндза, які пасьля абеду моліцца зь дзецьмі. Раптам яго наведвае таямнічы госьць. Густаў уваходзіць у дом ксяндза. Выглядае вельмі дрэнна. Дзеці яго баяцца, таму што ён падобны на прывіда. Густаў тлумачыць, што ён памёр, але толькі для сьвету. Ён пустэльнік. — пасьля гэтых тлумачэньняў Густаў пачынае размову са сьвятаром. Па сутнасьці, гэта больш падобна на маналёг героя. Толькі часам яго прамову перапыняе ксёндз. Знаходжаньне Густава ў доме ксяндза доўжыцца тры гадзіны. Кожная з гэтых гадзін мае крыху іншы характар. У кожнай зь іх Густаў разглядае іншую важную праблему. Першую з гэтых гадзін можна назваць гадзінай каханьня, другую — адчаю, трэцюю — перасьцярогі.

Гадзіна каханьня. Таямнічы прыбылец распавядае пра сваё няшчаснае каханьне. У юнацтве ён давяраў расказам выдатных сэнтымэнталістаў і верыў у адзінае сапраўднае каханьне. Ён усё жыцьцё шукаў яе, а знайшоўшы жанчыну свайго жыцьця, нягледзячы на каханьне, якое яна нібыта адчувала да няшчаснага Густава, яна выйшла замуж за іншага. У момант яе здрады Густаў памірае для сьвету й становіцца пустэльнікам. Наступныя разважаньні пустэльніка тычацца сутнасьці сьмерці. Ён пералічвае некалькі яго відаў. Першы — гэта фізычная сьмерць, другі — здранцьвеньне, у якое ставіць нас перажываньне трагедыі няшчаснага каханьня. Гэты від сьмерці вельмі жорсткі. Гіне ня толькі адрынуты мужчына, але й яго каханая. Бо каханьне забівае, яно забівае ўласную душу. І, нарэшце, трэці тып сьмерці. Гэта вечная сьмерць — гэта значыць без шанцаў на збаўленьне. Ксёндз спрабуе супакоіць госьця. Ён рае яму зьмірыцца зь лёсам і рацыянальна паглядзець на сваё месца. Словы ксяндза ўзмацняюць нарастаючае паўстаньне ў Густаве. Пачынаецца чарговая гадзіна.

Гадзіна роспачы. Таямнічы прыбылец паказвае, хто ён. Ён раскрывае сваё паходжаньне. Ён распавядае пра родны дом. Гэтыя словы тлумачаць ксяндзу, адкуль ён ведае Густава. Ён пазнае ў ім свайго былога вучня. Ён шчасьлівы магчымасьці зноў паразмаўляць зь ім. На жаль, Густаў ужо не падобны на былога вучня ксяндза. Гады самоты вельмі зьмянілі яго. Ён ня верыць у ідэалы, якія спрабаваў прышчапіць яму ксёндз. Наадварот. Ён абвінавачвае гаспадара дому ў тым, што ён дазволіў яму паверыць у іх сілу. Густаў ужо ня веруць у Божую справядлівасьць. Ён выступае са сваім маналёгам, у якім выкладае свае погляды на веру й каханьне. Гэтая заява вельмі бурная. Густаў лёгка ўпадае з крайнасьці ў крайнасьць: ад каханьня да нянавісьці; ад гора й расчараваньня да бунту й гневу. Выразам апошняй горычы Густава зьяўляецца яго жэст самагубства. Густаў дастае кінжал і ўтыкае яго сабе ў грудзі. Але ён не памірае. Сваімі паводзінамі ён даказвае сьвятару, што ня ўсё можна растлумачыць розумам і верай у Бога.

Гадзіна папярэджаньня. Пасьля паўторнага самагубства эмоцыі Густава прыходзяць у норму. Ён усё яшчэ размаўляе з ксяндзом, які ня можа зразумець, сьведкам чаго стаў. Густаў паказвае, што Сьвята Дзядоў надзвычай неабходнае й ня варта ставіць пад сумнеў яго каштоўнасьць. Пустэльнік яшчэ раз гаворыць пра сілу каханьня й, як прывід з другой часткі «Дзядоў», перасьцерагае: «Хто хоць раз у жыцьці быў на нябёсах, той пасьля сьмерці наўпрост у рай не трапіць». — пасьля гэтых словаў таямнічы госьць зьнікае.

Дзяды III частка

рэдагаваць

Трэцяя частка «Дзядоў» была напісана адразу пасьля разгрому Лістападаўскага паўстаньня ў 1832 годзе. Адам Міцкевіч хацеў папрасіць прабачэньня ў народа за тое, што не прымаў актыўнага ўдзелу ў баях. Па нявысьветленых дагэтуль прычынах яму ўдалося дабрацца толькі да Вялікай Польшчы, адкуль ён разам з хваляй эмігрантаў уцёк у Парыж. Па дарозе ён спыніўся ў Дрэздэне й тут стварыў трэцюю частку свайго вялікага драматычнага твору. У гэтай частцы узгадваюцца падзеі, зьвязаныя з судом над Філярэтамі, які адбываўся ў Вільні. Ён успамінае пакуты сваіх калегаў. У ёй гаворыцца пра абставіны іх зьняволеньня й асуджэньня. Ім ён прысьвячае сваю працу.

Прадмова. Трэцяя частка Дзядоў пачынаецца з Прадмовы. Гэта тлумачэньне, адрасаванае чытачам самім аўтарам. Міцкевіч распавядае пра абставіны, якія падштурхнулі яго да напісаньня гэтага твора. Гаворыцца аб жорсткасьці расейскіх уладаў і неабходнасьці супрацьстаяньня ім. Ён таксама ўводзіць аўтабіяграфічную лінію, пішучы, што пакуль толькі аднаму зь вязьняў удалося зьбегчы з Расеі, куды яны былі дэпартаваныя пасьля суду. Упершыню ён параўноўвае Польшчу з Хрыстом, які памірае на крыжы.

Пралёг. Пачынаецца са словаў Анёла-ахоўніка, які пільнуе сьпячага вязьня. Ён кажа, што гэты чалавек зь дзяцінства паўставаў супраць сьвітаньня. Унутры яго нарастала паўстаньне, якое нават анёл не мог заглушыць. Затым за душу вязьня змагаюцца добрыя й злыя духі. Яны змагаюцца за вязьня, пакуль той не прачынаецца й не вырашае прайсьці ўнутраную трансфармацыю. Ён піша на сьцяне вугалем словы, якія пацьвярджаюць адначасовую сьмерць Густава й нараджэньне Конрада. Густаў, рамантычны каханы зь першых частак Дзядоў, мусіць сысьці. Яго барацьба за ўласнае шчасьце й разважаньні аб няшчасным каханьні ўжо не маюць прынцыповага значэньня. Цяпер адзінае, што будзе мець значэньне, гэта барацьба за дабро нацыі. Таму павінен нарадзіцца новы герой. Ён бярэ сымбалічнае імя Конрад — яно ў чытачоў Міцкевіча, безумоўна, асацыявалася з Конрадам Валенродам, чалавекам, які ахвяраваў уласным шчасьцем дзеля агульнага дабра.

Турэмная сцэна. Напярэдадні Калядаў іншыя 9 зьняволеных зьбіраюцца ў пакоі Конрада. У асноўным гэта маладыя людзі, асуджаныя за дзейнасьць у гуртах філяматаў і філярэтаў. Яны расказваюць пра жудасны перасьлед з боку расейскіх уладаў. Гавораць пра бязьлітаснасьць і жорсткасьць расейцаў. Яны расказваюць адзін аднаму пра сцэны, сьведкамі якіх былі, напрыклад, дэпартацыя іншых зьняволеных у глыб Расеі. Зь іх размоваў можна зрабіць выснову, як пакутаваў польскі народ ад бязьлітаснага захопніка. Для забавы адзін зь вязьняў пачынае песьнь з прыпевам: Езус Марыя. Адгукаецца Конрад, які дагэтуль маўчаў. Ён не дазваляе сьпевы імёнаў сьвятых. Конрад прызнае, што ён ня ведае, куды падзелася яго вера, але ён ніколі не дазволіць зьдзекавацца з Марыі. Яго словы падтрымлівае Капраль, які распавядае пра тое, як абарона сьвятога імя Марыі выратавала яму жыцьцё.

Маленькая імправізацыя. Раптам Конрад пачынае сваю песьнь. Ужо ў першых словах яна заахвочвае да помсты: «Помста, помста, помста ворагу. З Богам і нават насуперак Богу». Затым ён параўноўвае сябе з арлом, які, як прарок, лунае над сьветам і бачыць мінулае і будучыню Польшчы. На жаль, ён ня можа бачыць усё, таму што ягоннае поле зроку закрыта вялізным крумкачом. Арол пачынае з ім бойку, але спачатку прайграе, слабее і падае. У тую ж хвіліну ахоўнікі ў турме мяняюцца, і сябры Конрада мусяць разыходзіцца па камэрах. Конрад спрабуе спыніць іх, кажучы, што ён скончыць сваю песьню, але ніхто яго больш не слухае. Усе баяцца быць схопленымі.

Вялікая імправізацыя. Конрад, адзін у камэры, пачынае свой вялікі маналёг. Спачатку ён задаецца пытаньнем аб месцы мастака ў сучасным сьвеце. Ён задаецца пытаньнем, для каго яму ствараць песьні, калі іх і так ніхто не разумее. Нарэшце ён аб’яўляе, што будзе сьпяваць іх Богу. Бо гэта песьні, вартыя вышэйшага. Потым справа ідзе яшчэ далей. Ён сьцьвярджае, што паэт — гэта штосьці падобнае да Бога. Як і ён, ён стварае штосьці вялікае. Конрад паказвае, што адчувае сябе абраным, унікальным, чалавекам вышэйшым за сярэдняга. Таму ён гатовы змагацца з самім Богам. Ён адчувае сябе чымсьці падобным да Прамэтэя. І ён хоча змагацца за шчасьце нацыі, рызыкуючы пры гэтым жыцьцём. Ён прымае індывідуальныя пакуты, каб выратаваць сваю нацыю. Конрад бярэцца за гэтую барацьбу, бо лічыць, што Бог стварыў сьвет няправільна. Больш за тое, ім кіруе не любоў, а толькі мудрасьць. Такі чалавек, як Конрад, паводле яго самога, лепш кіраваў бы чалавецтвам. Ён просіць Бога аб «кіраваньні душамі». Калі Бог не адказвае, паўстаньне Конрада ўзмацняецца. Ён усё больш люта пачынае выступаць супраць Бога. У гэты момант адбываецца чарговая спрэчка паміж добрымі й злымі духамі аб душы Конрада. Апошнія ўжо блізкія да сваёй мэты. На шчасьце, Конрад страчвае прытомнасьць, перш чым вымавіць апошняе блюзьнерства. Крычыць Богу: «Ты не гаспадар сьвету, але…» — і валіцца. Апошняе слова: «цар» за яго прамаўляе сатана. Толькі гэта ратуе Конрада ад вечнага праклёну.

Экзарцызмы. Ксёндз Пётар прыходзіць у кельлю Конрада й ратуе яго.

Бачаньне Евы. Набожная дзяўчына моліцца за зьняволенага расейцамі юнака. Яна кладзецца спаць і бачыць у сьне Дзеву Марыю, якая бярэ вянок, ахвяруе яго Хрысту, які абсыпае Еву кветкамі.

Бачаньне Ксяндза Пятра. Адна з самых важных сцэн ва ўсёй драме. Тут выразна праяўляецца паняцьце, якое называецца мэсіянствам, паводле якога польскі народ павінен пакутаваць і памерці, як Ісус на крыжы, каб збавіць сьвет і ўваскрэснуць яшчэ мацнейшым. Ксёндз Пётар бачыць крыжовы шлях Хрыста й параўноўвае яго з вобразам прыгнечанай Польшчы. У яго бачаньні паўстае таямнічы выратавальнік нацыі, імя якога загадкавае: сорак чатыры.

Сон сэнатара. Перш чым забраць душу Навасільцова ў пекла, чэрці вырашаюць памучыць сваю ахвяру. Яны пасылаюць яму сон, у якім ён спачатку зьяўляецца царскім фаварытам, але хутка губляе яго ласку й перастае быць паважаным іншымі.

Варшаўскі салён. Сцэна выразна паказвае, якім бачыў польскае грамадзтва Міцкевіч. Яно выразна падзелены на некалькі груп. Патрыёты, безумоўна, першыя зь іх. Людзей, нераўнадушных да лёсу сваёй Радзімы. Сярод іх зьняволеныя зь першай сцэны й людзі, якія стаяць ля дзьвярэй у гасьцінай. Іх таксама цікавіць лёс краіны. Група, якая сядзіць за сталом, паводзіць сябе па-іншаму. Іх зусім не хвалюе лёс Польшчы. Для іх важныя імпрэзы й уборы. Яны не адчуваюць сувязі з Польшчай. Яны шкадуюць, што Навасільцава няма ў Варшаве, бо, на іх думку, ён адзіны, хто можа ладзіць сапраўдныя імпрэзы. Найбольш польскі народ характарызуюць словы Пятра Высоцкага:

Наша нацыя, як лава,
Зь верху халодная й цьвёрдая, сухая й плюгавая,
Але ўнутранага агня сто гадоў не пагасіш;
Пляваць на шкарлупiньне — сыйдзем у глыбiнi.


Арыгінальны тэкст  (пол.)


Nasz naród jak lawa,

Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;

Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.

Баль у сэнатара. Сэнатар размаўляе з горшымі з палякаў — з тымі, хто здраджвае сваім суайчыньнікам дзеля ўласнай выгады. Сярод іх Пэлікан і Доктар. Яны размаўляюць з сэнатарам пра Ралісона, маладога зьняволенага, які быў зьбіты на допыце, але да гэтага часу нічога не раскрыў. Яны думаюць, што зь ім рабіць. Уваходзіць толькі маці згаданага вязьня. У яго з сабой лісты ад княгіні. Дзякуючы гэтаму сэнатар вырашае прыняць яго. Ён робіць выгляд, што нічога пра гэта ня ведаў, і абяцае заняцца яе справай. Аднак, як толькі жанчына зачыняе дзьверы, сэнатар, па радзе сваіх падручных, загадвае прыбраць нязручнага вязьня. Размову чуе ксёндз Пётар, які прыйшоў з маці вязьня. Ксяндза дапытваюць і зьневажаюць. Замест гэтага ён прадказвае катам хуткую сьмерць. Выкананьне прароцтва не прымусіць сябе чакаць. Пакуль сэнатар весяліцца з гасьцямі на балі, маланка трапляе ў доктара й забівае яго. Раней у пакой урываецца разгубленая пані Ралісон. Яна толькі што даведалася пра сьмерць сына. Ксёндз супакойвае яе, кажучы, што яе дзіця, хоць і цяжка параненае, усё яшчэ жывое. Са згоды жахлівага сэнатара ксёндз выводзіць жанчыну й ідзе да вязьня. Па дарозе ён сустракае Конрада. Ён аддае ксяндзу пярсьцёнак у ахвяру. Затое ксёндз Пётар раскрывае яму ягонны лёс. Яму трэба будзе адправіцца ў далёкую краіну й там чакаць чалавека, які першы прывітае яго ў імя Бога.

Сцэна на могілках. Дзея зноў перамяшчаецца на могілкі. Тут маладая жанчына з Гусляром чакае пачатку абраду Дзядоў. Гэта нагадвае ёй стары прывід, які калісьці перасьледваў яе. Аднак душа не зьяўляецца. Гусьляр мяркуе, што, магчыма, гэта быў не прывід, а душа яшчэ жывога чалавека. Ён таксама мяркуе, што, можа, ён не зьяўляецца таму, што зьмяніў веру бацькоў альбо імя. У канцы жанчына й Гусьляр заўважаюць кібіткі, якія вязуць палонных у Сыбір. Конрад сярод іх. Жанчына пазнае ў ім свайго былога каханага.

Ustęp. Усю частку падсумоўвае г. зв. ustęp, гэта значыць верш, які складаецца з шасьці частак. У ёй апісваецца падарожжа Міцкевіча ў Расею й яго першыя ўражаньні пасьля наведваньня гэтай краіны. Успамінае нават сваіх сяброў, якія, хоць і былі расейцамі, але змагаліся супраць цара і загінулі ў паўстаньні дзекабрыстаў.

Дзяды I частка

рэдагаваць

Дзяўчына, будучая каханка, аддае сябе марам. У прыродзе дзейнічае прынцып плоцевы, які разумеецца як каханьне й гармонія. Такім чынам, і сярод людзей, калі дзьве істоты наканаваны адна адной, паводле агульначалавечага закону яны павінны сустрэцца.

На сьвята Дзядоў ідзе працэсыя людзей. Гусьляр кіруе працэсыяй, паўтараючы словы «Усюды цёмна, усюды глуха», а Хор гэтыя словы паўтарае.

Юнакі просяць дзяўчыну, тоесную з Карусяй з «Рамантычнасьці», каб яна дарэмна не аплаквала памерлага каханага:

«У правай руцэ цёмны крыжык сьцiскае,
Ён месца паглядам на небе шукае,
Цяпер на iмшы маладою ўдавiцай
Прасi за яго i жывых памалiцца.»


Арыгінальны тэкст  (пол.)


«On zimny krzyżyk w prawicy trzyma,

A miejsca w niebie szuka oczyma,
Dla niego na mszę daj, młoda wdowo,

A dla nas żywych piękne daj słowo.»

Старца жа просяць, каб ён не аплакваў сваіх блізкіх:

«Ня ўсё тваё шчасьце туга захiлiла,
Знаёмцаў ня ўсiх паглынула магiла,
Ты шчасьце ад сэрцаў пазыч веснавых,
Памерлых шукай памiж юных, жывых.»


Арыгінальны тэкст  (пол.)


«Nie całe twoje szczęście jest w grobie,

Nie tam są wszyscy znajomi tobie.
Weź trochę szczęścia od nas szczęśliwych,

Szukaj umarłych pośród nas żywych.»

У чарговы раз Гусляр заклікае прыйсьці на Дзяды ўсіх, «хто ў роспачы, / Хто успамінае й хто зычыць», «са сьвету мудрых».

Дзіця, якое не памятае маці, памерлай пры яго нараджэньні, просіць Старца вярнуцца дадому. Але з горыччу разьвітваецца з унукам («Божа! (…) Блаславі ўнука — хай памрэ маладым!») і ідзе на абрад.

«Зачараваны юнак» распавядае дзіўную гісторыю пра рыцара, які добраахвотна падпарадкаваўся заклёну, пераўтварыўся ў камень.

Моладзевы хор нагадвае пра законы, якія кіруюць сьветам; Для яго «страчанымі» зьяўляюцца ўсе тыя, хто «ў маладыя гады» — бязьдзейнічаў, — ізаляваўся ад навакольля, — не мог нацешыцца маладосьцю.

Да групы далучаюцца Стралец («Песьня Стральца») і Густаў — у пошуках каханьня

«Ах, дзе знайсьцi цябе — людзей я кiну — дзе ты!
Ах, будзь са мною, я адмоўлюся ад сьвету!»


Арыгінальны тэкст  (пол.)


«Ach, gdzie cię szukać — od ludzi ucieknę,
Ach, bądź ty ze mną, świata się wyrzeknę!»

Чорны паляўнічы (вобраз нячыстай сілы) кпіць з адкрыцьцяў Густава. Уся справа заканчваецца дыялёгам паміж Густавам і Стральцом.

Апісаньне частак

рэдагаваць

Дзяды II частка

рэдагаваць

II частка Дзядоў, храналягічна першая, паўстала ў 1820—1821 гадах[3], у віленска-ковенскім пэрыядзе жыцьця Адама Міцкевіча (уласна адтуль паходзіць акрэсьленьне Віленска-ковеньскія Дзяды). Упершшыню была апублікавана ў II томе Паэзыі. Твору папярэднічае балядны верш Вупыр(pl) (па-польску: Upiór) (Здань у перакладзе Сержа Мінскевіча).

Падзеі адбываюцца ў Дзень Задушны(pl) (уначы) у капліцы, дзе сабралася група людзей з бліжэйшай вёскі. Праходзіць абрад Дзядоў, які праводзіць Гусьляр(pl). Сабраныя адна за адной заклікаюць душы з таго сьвету, жадаючы палегчыць іх пакуты. На іх заклік прыходзяць тры віды духаў: лёгкія, цяжкія і пасярэднія[4].

Калі абрад падыходзіць да канца, нечакана зьяўляецца чарговы дух, які не рэагуе на заклікі і праклёны Гусьляра і рэшты сабраных. Той дух рухаецца ў бок адной з сялянак і ўказвае на сваё зраненае сэрца. Вяскоўцы выправаджваюць сялянку, але прывід накіроўваецца за імі[4].

Зьяўленьне таго духу ў пэўны спосаб тлумачыць верш Вупыр дададзены да Дзядоў праз Міцкевіча. Галоўны герой гэтага твора — постаць з неакрэсленым экзыстэнцыяльным статусам — не жыве, але й не памёр канчаткова, гэта дух, асуджаны за грэх (самагубства) да пакараньня паўтарэньня сваіх пакут у сьвеце кожны год. Гэтыя пакуты зьвязаны зь няшчасным каханьнем і жыцьцём сярод людзей, якія гэтага не разумеюць[4].

Дзяды IV частка

рэдагаваць
 
Андрэй Мілеўскі ў ролі Густава-Конрада ў пастаноўцы Станіслава Высьпянскага (Гарадзкі тэатар у Кракаве, прэм’ера 31 кастрычніка 1901 году)
 
Памятная дошка на будынку месца зьняволеньня Адама Міцкевіча ў Траецкім манастыры ў Вільні
 
Фрагмент нерэалізаванага помніка Адаму Міцкевічу аўтарства Гэнрыка Куны(pl), прадстаўляючы сцэну зь Дзядоў

Гэтая частка Дзядоў, храналягічна другая, паўстала ў 1821—1822 гадах і была апублікавана ў II томе Паэзыі[5]. Wraz z częścią II jest nazywana Dziadami wileńsko-kowieńskimi. Гэта паэма аб тэме каханьня, у якой галоўным героям зьяўляецца нешчасьлівы каханак — Дзеяньне твора адбываецца ў Задушны дзень паміж дзевятай гадзінай вечару й поўначчу, а месца дзеяньня — дом сьвятара, які ў мінулым быў настаўнікам галоўнага героя.

Асоба Густава была выкшталтавана праз чытаньне Новай Элаізы(fr) Жан-Жака Русо і Пакутаў маладога Вэртэра Ёгана Гётэ[5]. Гэтыя творы зрабілі яго індывідуалістам і нават штурхалі да самагубства. Каханка галоўнага героя акрэсьлена, як звышчалавечая дзяўчына, бо была ўзьнёслая й асьвечаная. Яна для яго прызначэньне і амаль падарунак звышнатуральны. Аднак ад моманту яе шлюбу з багатай і утытуляванай асобай для Густава распачынаецца гадзіна роспачы[6], перапоўненая эгзальтацыяй, пакутамі каханьня й рэўнасці. Гэтыя пакуты былі ўвасоблены дастаткова сучаснай, як на тыя часы, мовай[6]. Гэтая частка вывучаецца ў тым ліку дасьледнікамі псыхалёгіі[6].

Ксёндз, слухач гісторыі Густава, разглядаецца ім як увасабленнье рацыяналізму(pl), здаровага розуму(pl) і канфармізму[6]; можа карыстацца толькі максымамі, выказываньнямі ў характары папулярных прымавак, np. Пан Бог дае, Пан Бог бярэ!, па смутках вясельле[6]. У сваю чаргу, няшчасны закаханы ўвасабляе рамантычны спірытуалізм.

Дзяды III частка

рэдагаваць

Трэцяя і апошняя завершаная частка драмы была напісана вясной 1832 году[7] і была названа Дрэздэнскімі Дзядамі (было зьвязана з жыцьцём у той пэрыяд Міцкевіча ў Дрэздэне). Тэкст быў упершыню апублікаваны ў 1832 годзе як IV том Паэзыі (у зборным выданьні) і праз год асобным выданьнем[7]. Дасьледнікамі гэтая частка Дзядоў лічыцца шэдэўрам польскай паэмы рамантычнай[8], між іншым, дзякуючы спалучэньню ў адным творы палітычна-гістарычнай з мэтафізычнай праблематыкай.

Характэрнымі асаблівасьцямі гэтай драмы зьяўляюцца яе перарывістасьць, фрагмэнтарнасьць і адкрытая, свабодная кампазыцыя(pl). Ніводная са шматлікіх лініяў сюжэту не завершаная, лёсы герояў застаюцца нерасказанымі (за выключэньнем Доктара, якога забівае маланка)[9]. Да цэлага цыклю адносіцца IX сцэна (абрад Дзядоў).

Міцкевіч шукаў новую форму драмы, адрозную ад канструкцыі твораў Шэксьпіра, Кальдэрона, Гётэ ці Шылера[9]. Ён з энтузіязмам вітаў з’яўленне драмаў Дзітмэра і Кавэ пад назвай Les soirées de Neuilly, esquisse dramatiques et historiques (1827)[9], у якіх бачыў наватарства.

Гістарычны плян твору падзелены на дзьве часткі: яўную (афіцыйнае вымярэньне рэчаіснасьці) і схаваную (мартыралёг, змовы й нацыянальна-вызваленчае змаганьне)[10]. У частцы яўнай (Вясковы дом пад Львовам, Варшаўскі салён, Пан Сэнатар) паэт стаецца бязьлітасным аналітыкам і крытычным аглядальнікам прадстаўленай у творы групы людзей. Тую групу паэт падзяляе на «левы» й «правы» бок. У схаванай частцы аўтар зьмясціў сваю дрэздэнскую канцэпцыю мартыралягічнай гісторыі Польшчы[11].

Адной з асаблівасьцяў, характэрнай для гэтай часткі Дзядоў, зьяўляецца прысутнасьць мэсіянства, заключаецца ў выкарыстаньні паралелі паміж пакутамі Ісуса й ахвярай палякаў, пазбаўленых уласнай дзяржаўнасьці й перасьледаваных. Паводле Міцкевіча, гэтая ахвяра павінна мець унівэрсальны характар, бо зьяўляецца паўторам адкупленьня Хрыста[12]. Выразьнікам такога стаўленьня ў творы зьяўляецца Кс. Пётар, які валодае здольнасьцю прадказваць будучыню («празорца»). Яго прагнозы аптымістычныя, хоць іх зьмест вельмі недакладны (напрыклад лічба 44)[13]; было зроблена шмат розных спроб інтэрпрэтаваць гэтыя візыі[14]. Супрацьлегласць Кс. Пятра у творы — Конрад, які характарызуецца індывідуалізмам, усьведамленьнем уласнаснай вынятковасьці, і нават гонару перарастаючага ў пыху[15]. Крыніца такога стаўленьня ляжыць у веры, што ён зьяўляецца вялікім паэтам, дзякуючы чаму ён валодае выключнай сілай (Я адчуваю бесьсьмяротнасьць, бесьсьмяротнасьць ствараю, / Што больш вялiкага зрабiць ты можаш — Божа?, сцэна II, верш 54-55)[16]. Валодае здольнасьць да адчуваньня болю за ўсю польскаю нацыю. У Вялікай імправізацыі(pl) паўстае супраць Бога, жадаючы ад Яго ўлады на сьветам, каб лепей усё наладзіць у сьвеце. Такім чынам ён абвінавачвае Бога ва ўсім зле, а да такіх гвалтоўных патрабаваньняў Конрада штурхае пачуцьцё пакут уласнага народу. (Я й айчына — гэта адзінае. / Iмя маё Мiльён — бо за мiльёны / Кахаю й цярплю пакуты, верш. 259—261). Ён патрабуе ад Творцы поўнага кантролю над людзьмі, таму мара аб шчасьці й міры на Зямлі мае рысы тыраніі[17]. Аднак Конрад у творы выразна не асуджаецца[16].

Дзяды I частка

рэдагаваць

Першая частка Дзядоў не была завершана і не апублікавана пры жыцьці паэта. Верагодна, твор быў напісаны ў пачатку 1821 году[18]. Аўтарскі загаловак гучаў наступным чынам: Дзяды. Відовішча (па-польску: Dziady. Widowisko)[18]. Упершыню была надрукаваны ў зборніку найбольш важных твораў Міцкевіча, выдадзеным у Парыжы ў 1860 годзе. Зьмяшчае збор не звязаных паміж сабой сцэн. Першая частка Дзядоў некаторымі трактавана, як пачатак цыклю, а іншыя лічаць гэтую частку заканчэньнем.

У творы зьяўляецца, падобна як у II частцы: постаць Гусьляра, апісаньне магільнага абраду і Хоры юнакоў і моладзі. Некаторыя даследнікі лічаць Хоры літаратурным увасабленьнем філяматаў, з якімі Міцкевіч пры напісаньні твору вёў філязафічна-сьветапоглядную спрэчку[19].

Гісторыкі літаратуры не могуць адказаць на пытаньне, чаму аўтар ані не скончыў гэтую частку Дзядоў, ані не зьнішчыў рукапіс. Некаторыя дасьледнікі сьцьвярджаюць, што гэты твор уяўляе сабой завершанае цэлае, якое складаецца з асобных фрагмэнтаў[20].

Дзеючыя асобы й іх гістарычныя прататыпы

рэдагаваць
  • Густаў/Конрад — паэт, чалавек выключнай чуласьці й багатага ўнутранага сьвету, якога знайма таксама пад імем Густаў, таксама Конрад. Ён адчувае існаваньне мэтафізычнага сьвету й хоча спазнаць яго. Гэты пэрсанаж нясе рысы байранічнага героя: мяцежны, незалежны, валодае пачуцьцём перавагі й вынятковасьці, мяцежны, аддае перавагу памерці, чымсьці каму-небудзь скарыцца. Яго асаблівасьцю зьяўляецца таксама прамэтэеўскі бунт супраць пануючых у сьвеце ўкладам. У імя любові да сваёй нацыі ён гатовы пайсьці нават супраць Бога, парываецца да блюзьнерства й блізкі да асуджэньня[21]. Пад постацьцю Густава-Конрада зашыфраваны ўласна асоба паэта.
  • Ксёндз Пётар — бэрнардынец, сьмелы, патрыёт, наведвае вязьняў, падымае ім настрой, суцяшае. Ён дапамагае Конраду падняцца з падзеньня, настолькі шляхетны, што бярэ на сябе грэх яго блюзьнерства й такім чынам «прыносіць спакой у дом пыхі».
  • Гусьляр — народны мудрэц, праваднік у абрадзе Дзяды; — адзін з жыхароў вёскі, які ў гэты асаблівы дзень становіцца прадстаўніком усёй супольнасьці й ад яе імя размаўляе з душамі ў чыстцы й спрабуе ім дапамагчы.
  • Тамаш — кіраўнік філямацкай моладзі, удзельнік сходу ў Конрада. Мяркуе, што яны павінны быць асуджаныя, незалежна ад іх невінаватасьці, ён прапануе, каб некалькі зь іх ахвяравалі сабой добраахвотна й узялі на сябе меркаваную віну, такім чынам ратуючы астатніх. Ён адчувае адказнасьць за сваіх калегаў, таму што быў кіраўніком таварыства. Ён таксама расказвае пра свае перажываньні падчас галадоўкі. Пад постацьцю Тамаша зашыфраваны Тамаш Зан.
  • Жэгота — эпізадычны герой; вязень у базыльянскім кляштары. Ён распавядае пра атмасфэру страху, якая пануе ў Літве, і абставіны свайго арышту. Бо, як і ўсе, адчувае сябе невінаватым і спадзяецца на хуткае вызваленьне. Сябры яго дыскрэдытуюць. Жадаючы падняць настрой калегам, ён расказвае байку Гарэцкаму пра зерне веры й свабоды, якое нельга закапаць, бо яно прарастае з новай сілай. Пад постацьцю Жэготы зашыфраваны Ігнат Дамейка.
  • Фэлікс — эпізадычны герой; вязень у базыльянскім кляштары. Цэніцца за жарты, часта вельмі горкія. Пад постацьцю Фэлікса зашыфраваны Фэлікс Кулакоўскі.
  • Юстын Поль — эпізадычны герой; прадстаўнік моладзі з надзвычай антыімпэрскімі настроямі; гарачая галава, няўважлівы, калегі павінны астуджаць яго энтузыязм. Постаць твору Міцкевіча прадстаўлена пад рэальным імем.
  • Пётар Высоцкі(pl) — рэальная гістарыяная постаць удзельнік імпрэзы ў варшаўскім салёне. Ён прамаўляе знакаміты сказ, ацэньваючы польскі народ як шматслойнаю лаву.
  • Сэнатар — увасабленьне зла. Жорсткі, бязьлітасны, крывадушны, ён з пагардай ставіцца нават да лісьліўцаў і даносчыкаў, хоць і карыстаецца іх паслугамі. Яго не кранае выгляд маці, якая пакутуе ад болю. Зь іншага боку, гэты чалавек хоча, каб яго лічылі вытанчаным і культурным, ён гаворыць па-француску, ветлівы ў адносінах да дам, а наведвальнікі салёнаў цэняць яго як сьвецкага чалавека. Пад сэнатарам уяўляецца гістарычная асоба Мікалая Навасільцава, кіраўніка сьледчага працэсу над філяматамі.

Дзяды ў культуры

рэдагаваць

Аўстрыйскі філёзаф, пісьменьнік і паэт Зігфрыд Ліпінэр на заказ польскага арыстакрата графа Караля Лянцкаронскага пераклаў на нямецкую мову «Дзяды», пераклад быў апублікаваны ў Лейпцыгу ў 1887 г. пад назвай Todtenfeіer (сучасным правапісам — Totenfeier) (Дзень мёртвых, пахавальная цырымонія). Кампазытар Густаў Малер «чакаў» гэтага тэксту[22]. У якасьці загалоўку твору, які ён пачаў складаць, выкарыстаў назву Totenfeіer. У сьвядомасьці кампазытара гэта была сымфанічная паэма. Пасьля сьмерці Ганса фон Бюлава Малер зьмяніў канцэпцыю твору, і так паўстала Другая сымфонія c-moll «Уваскрасеньне»[23]. «Totenfeіer» цяпер стаў першай часткай «Другой сымфоніі». Малер выразна адзьдзяліў першую частку сымфоніі ад астатніх частак, патрабуючы «прынамсі пяціхвіліннага перапынку» ў партытуры[24].

Фрагмэнт з «Дзядоў» Адама Міцкевіча таксама зьявіўся ў кампутарнай гульні «Вядзьмар 3: Дзікае паляваньне» фірмы CD Projekt Red у пабочным квэсьце пад назвай «Дзяды»[25].

Беларускія пераклады

рэдагаваць

Паэма перакладзеная на беларускую мову Сержам Мінскевічам (1999) і Кастусём Цьвіркам (2001).

  • Дзяды (у двух тамах). Адам Міцкевіч. Мовы: беларуская, польская. Перакладнік Серж Мінскевіч. Менск, 1999. ISBN: 985-6530-07-5 — Першы поўны пераклад паэмы на беларускую мову, зроблены ў 1994—1998 гадах і прымеркаваны да 200-годзьдзя Адама Міцкевіча.[26]

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ Jacek Lukasiewicz. Mickevičius. Vilnius: Baltos lankos, 1998. ISBN 9986-861-71-3.
  2. ^ Iš lenkų kalbos vertė Justinas Marcinkevičius. Adomas Mickevičius. Vėlinės. Vilnius: Vaga, 1976.
  3. ^ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 252.
  4. ^ а б в Repetytorium z języka polskiego. Kraków: 1996, s. 67.
  5. ^ а б Alina Witkowska, Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 255.
  6. ^ а б в г д Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 256.
  7. ^ а б Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 276.
  8. ^ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 277.
  9. ^ а б в Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 279.
  10. ^ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 280.
  11. ^ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 281.
  12. ^ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 282.
  13. ^ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 283—284.
  14. ^ Jerzy A. Kowalski, op. cit.
  15. ^ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 284.
  16. ^ а б Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 286.
  17. ^ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 285.
  18. ^ а б Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 253.
  19. ^ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 254.
  20. ^ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 254—255.
  21. ^ Dziady cz. III Charakterystyka bohaterów
  22. ^ Mieczysław Tomaszewski — tekst w książeczce do płyty «muzyka i Mickiewicz in music», Engram, 1998, DDD/ADD, EG 443601.
  23. ^ Chylińska Teresa, Haraschin Stanisław, Schaeffer Bogusław — Przewodnik koncertowy, PWM, Kraków, 1991, s. 554; Golianek Ryszard Daniel — Przewodnik po muzyce Mahlera, Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi, Łódź 2012, s. 27-31.
  24. ^ Chylińska Teresa, Haraschin Stanisław, Schaeffer Bogusław — Przewodnik koncertowy, PWM, Kraków, 1991, s. 555.
  25. ^ Dziady
  26. ^ Дзяды (у двух тамах). Адам Міцкевіч // livelib.ru

Літаратура

рэдагаваць
  • Alina Witkowska, Ryszard Przybylski. Romantyzm. — Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. — ISBN 83-01-12108-4

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Дзяды_(паэма)&oldid=2503386»