Сямігадовая вайна

Сямігадо́вая вайна́ — вайна, якая цягнулася паміж 1754 і 1763, але асноўныя падзеі адбываліся ў сямігадовы пэрыяд 1756—1763 рокаў. У канфлікце ўдзельнічала большасьць тагачасных вялікіх дзяржаваў, баявыя дзеі вяліся ў Эўропе, Паўночнай і Цэнтральнай Амэрыцы, Заходняй Афрыцы, Індыі і Філіпінах. У гістарыяграфіі асобных краінаў вайну таксама называюць паводле ўдзельнікаў на адпаведным тэатры: Француска-індзейская вайна ў ЗША або Вайна заваёвы ў франкамоўнай Канадзе, хоць у ангельскамоўнай яе частцы яна завецца Сямігадовай (Паўночная Амэрыка, 1754-63); Памэранская вайна (Швэцыі з Прусіяй, 1757-62); Трэцяя Карнацкая вайна (на Індыйскім паўвостраве, 1757-63); Трэцяя Сылеская вайна (Прусіі з Аўстрыяй, 1756-63).

Сямігадовая вайна
Бэнджамін Ўэст. «Сьмерць генэрала Вульфа» (1771) у бітве на палёх Абрагама над Квэбэкам (Канада).
Дата: 1754/1756—1763 Месца: Эўропа, Паўночная і Цэнтральная Амэрыка, Афрыка, Індыя, Філіпіны Вынік: Пецярбурская мірная дамова (1762) Гамбурская мірная дамова (1762) Парыская мірная дамова (1763) Губэртусбурская мірная дамова (1763) Тэрытарыяльныя зьмены: бязь зьменаў у Эўропе. Пераразьмеркаваньне калёніяў паміж Вялікабрытаніяй, Францыяй і Гішпаніяй. Францыя саступіла Вялікабрытаніі Новую Францыю (акрамя Люізыяны) і прызнала брытанскае вяршынства ў Бэнгаліі. Гішпанія саступіла Вялікабрытаніі Флёрыду. Францыя саступіла Гішпаніі Люізыяну. Вялікабрытанія вярнула Гішпаніі Кубу і Філіпіны.
Супернікі
Вялікабрытанія  Прусія Гановэр Браўншвайг-Вольфенбютэль Іракеская канфэдэрацыя Партугалія (з 1762) Гесэн-Касэль Шаўмбург-Ліпэ	Францыя Аўстрыя  Расейская імпэрыя (да 1762) Гішпанская імпэрыя (з 1762)  Швэцыя (1757-62)  Саксонія  Імпэрыя Вялікіх Маголаў (з 1757)
Камандуючыя
Фрэдэрык II Прынц Генрых Фрыдрых фон Зэйдліц Георг II (да 1760) Георг III (ад 1760) Ўільям Піт Джон Манэрс Робэрт Клайв Джэфры Амгэрст Фэрдынанд Браўншвайскі Вільгельм	Людовік XV Шарль дэ Руан-Сюбіз Люі Шарль Сэзар ле Тэлье Марыя Тэрэзія Карл Аляксандар Лётарынскі Леапольд Ёзэф фон Даўн Франц Морыц фон Лясі Марыс Бэнёўскі Эрнст Гідэон фон Ляўдон Лізавета (да 1762) Пётар III (ад 1762) Пётар Салтыкоў Ўільям Фэрмар Аляксандар Бутурлін Карляс III Нікаляс дэ Карвахал Пэдра Абарка дэ Балеа Мануэль Роха дэль Рыё Хуан дэ Прада Пэдра Антоніё дэ Сэвальёс Фрыдэрык Аўгуст II Фрыдэрык Аўгуст Рутоўскі Аламгір II (да 1759) Шаг Алам II (ад 1759) Наваб Шыраджу-уд-Даўляху Наваб Карнатыкі(ta)

Вайна была выкліканая сутычкай інтарэсаў вялікіх дзяржаваў Эўропы. Вялікабрытанія спаборнічала як з Францыяй, так і з Гішпаніяй за гандаль і калёніі. Тым часам крэплая Прусія змагалася з Аўстрыяй за панаваньне ўнутры і звонку Сьвятой Рымскай імпэрыі ў цэнтральнай Эўропе. Неўзабаве па вайне за аўстрыйскую спадчыну вялікія дзяржавы «памяняліся партнэрамі»; Прусія склала хаўрус з Брытаніяй, а традыцыйныя ворагі — Францыя і Аўстрыя — сфармавалі ўласны альянс. Да ангельска-прускага зьвязу далучыліся меншыя нямецкія дзяржавы (асабліва Гановэр), а пазьней і Партугалія. У аўстра-францускі хаўрус увайшлі Швэцыя, Саксонія і, пазьней, Гішпанія. Расейская імпэрыя спачатку супрацоўнічала з Аўстрыяй, але пасьля ўзыходу на сталец цара Пятра III у 1762, падобна Швэцыі, заключыла сэпаратны мір з Прусіяй.

Вайна скончылася падпісаньнем у 1763 мірных дамоваў у Парыжы паміж Францыяй, Гішпаніяй і Вялікабрытаніяй і ў Губэртусбургу паміж Саксоніяй, Аўстрыяй і Прусіяй. Вайна ў Эўропе характарызавалася аблогамі і падпаламі гарадоў, а таксама надзвычайна высокімі стратамі ў бітвах: агулам загінула паміж 900 000 і 1 400 000 чалавек.

Найбольшага посьпеху ў Сямігадовай вайне дабілася Вялікабрытанія, якая займела большасьць Новай Францыі ў Паўночнай Амэрыцы, Гішпанскую Флёрыду, некалькі карыбскіх астравоў у Вэст-Індыі, калёнію Сэнэгал на заходнім узьбярэжжы Афрыкі і пераўзыходзтва над францускімі гандлёвымі фарпостамі на Індыйскім субкантынэнце. Амэрыканскія абарыгены былі выгнаныя зь мірных паселішчаў і ня здолелі вярнуць страчаны статус пасьля вайны Пантыяка. У Эўропе вайна пачалася скрайне катастрафічна для Прусіі, аднак спалучэньне ўдачы і пасьпяховае стратэгіі дазволіла каралю Фрыдэрыку Вялікаму аднавіць прускія пазыцыі і захаваць status quo ante bellum напрыканцы вайны. Удзел Партугаліі, Гішпаніі і Швэцыі не вярнуў іх да страчанага статусу вялікіх дзяржаваў. Францыя пазбавілся мноства калёніяў і была абцяжараная вайсковай запазычанасьцю, Гішпанія страціла Флёрыду, але атрымала Францускую Люізыяну і вярнула кантроль над калёніямі Кубай ды Філіпінамі, заваяванымі было Брытаніяй.

Літаратура

• Anderson, Fred. Crucible of War: The Seven Years' War and the Fate of Empire in British North America, 1754—1766. Faber and Faber, 2000. excerpt and text search
• Asprey, Robert B., Frederick the Great: The Magnificent Enigma (Ticknor & Field Publishing: New York, 1986).
• Baugh, Daniel. The Global Seven Years War, 1754—1763 (Pearson Press, 2011) 660 pp; online review in H-FRANCE
• Carter, Alice Clare. The Dutch Republic in Europe in the Seven Years' War. MacMillan, 1971.
• Duffy, Christopher. Instrument of War: The Austrian Army in the Seven Years War (2000); By Force of Arms (The Austrian Army in the Seven Years War, Vol II (2008)
• Dull, Jonathan R.. The Age of the Ship of the Line: the British and French navies, 1650—1851. University of Nebraska Press, 2009. ISBN 978-0-8032-1930-4.
• Dull, Jonathan R.. The French Navy and the Seven Years' War. University of Nebraska Press, 2005.
• Dumouriez, Charles-François. An Account of Portugal, as it Appeared in 1766 to Dumouriez. Lausanne, 1775.
• Fowler, William H.. Empires at War: The Seven Years' War and the Struggle for North America. Vancouver: Douglas & McIntyre, 2005. ISBN 1-55365-096-4.
• García Arenas, Mar. El periplo ibérico del general Dumouriez: Una aproximación a las relaciones diplomáticas hispano-portuguesas (1765—1767) (in Spanish). Revista de Historia Moderna, Anales de la Universidad de Alicante, n. 22, 2004, pp. 403-430. ISSN 0212-5862.
• Heidler, David Stephen; Heidler, Jeanne T.. Daily lives of civilians in wartime early America: from the colonial era to the Civil War. Greenwood Publishing Group; 2007. ISBN 978-0-313-33526-6.
• Keay, John. The Honourable Company: A History of the English East India Company. Harper Collins, 1993.
• Luvaas, Jay, Frederick the Great on the Art of War (The Free Press: New York, 1966).
• Marston, Daniel. The Seven Years' War. Essential Histories. Oxford, UK: Osprey, 2001. ISBN 1-84176-191-5. excerpt and text search
• McLynn, Frank. 1759: The Year Britain Became Master of the World. London: Jonathan Cape, 2004. ISBN 0-224-06245-X.
• Rodger, N. A. M.. Command of the Ocean: A Naval History of Britain 1649—1815. Penguin Books, 2006.
• Smith, Digby George. Armies of the Seven Years' War: Commanders, Equipment, Uniforms and Strategies of the 'First World War' (2012)
• Szabo, Franz A. J.. The Seven Years' War in Europe 1756—1763. Longman, 2007, Paperback edition, ISBN 0-582-29272-7.
• Terrage, Marc de Villiers du.Les dernières années de la Louisiane française (in French). E. Guilmoto, 1904.

Вонкавыя спасылкі

• Сямігадовая вайна  (анг.) ў Канадзкай энцыкляпэдыі
• Leuthen Journal
• The French Army 1600—1900
• Events and the participants in the Seven Years' War
• Seven Years' War timeline
• Memorial University of Newfoundland’s page about the war
• Kronoskaf.com: Seven Years' War Knowledge Base
• 1759: From the Warpath to the Plains of Abraham Virtual Exhibition.
• The Seven Years' War in Canada
• Clash of Empires and The Battle of the Plains of Abraham — The Canadian War Museum