Александрыйскі маяк

	Александрыйскі маяк
	ὁ Φάρος τῆς Ἀλεξανδρείας
	Гравюра XIX стагодзьдзя
Іншыя назвы	Фараскі маяк
Тып	маяк
Архітэктурны стыль	эліністычная архітэктура
Месцазнаходжаньне	Эгіпет, Александрыя
Замоўца	Пталемэй I Сатэр
Пачатак будаўніцтва	к. 279 да н. э.
Сканчэньне будаўніцтва	к. 246 да н. э.
Дата зносу	1480
Дата разбурэньня	1303, 1323
Вышыня	103—118 м
Іншыя велічыні памеру	30 м
Кошт будаўніцтва	800 талентаў срэбра
Архітэктар	Састрат Кнідзкі
Каардынаты	31° пн. ш. 29° у. д. / 31° пн. ш. 29° у. д.Каардынаты: 31° пн. ш. 29° у. д. / 31° пн. ш. 29° у. д.
	Александрыйскі маяк на мапе Эгіпту Александрыйскі маяк

Александры́йскі, або Фа́раскі мая́к (па-старажытнагрэцку: ὁ Φάρος τῆς Ἀλεξανδρείας, сучаснай кайнэ [ho pʰá.ros teːs a.lek.sandréːaːs]) — маяк на высьпе Фарас (цяпер мыс у межах места Александрыі, Эгіпет), адно зь сямі цудаў антычнага сьвету. Збудаваны за часам Пталемэя II Філядэльфуса (280—247 да Н. Хр.)^[1]. На працягу свайго існаваньня зьяўляўся адным з найвышэйшых чалавечых збудаваньняў сьвету (пасьля пірамідаў Хеопса і Хефрэна).

Дзякуючы сваёй вышыні (к. 100 м) і сыстэме вагнёў маяк гарантаваў маракам бясьпечнае плаваньне ў вялікую гавань Александрыі. Акрамя таго, ён быў назіральным пунктам для сачэньня за пагрозай з боку мора.

У пэрыяд між 956 і 1323 рокамі па Н. Хр. маяк быў тройчы пашкоджаны землятрусамі. У 1480 роду ягоныя парэшткі былі канчаткова разабраныя дзеля пабудовы Кайтбэйскай цытадэлі.

У 1994 року францускія археолягі выявілі парэшткі маяку на дне ўсходняга Александрыйскага заліву.

Збудаваньне

Пасьля заваяваньня Эгіпту ў 332 да Н. Хр. Аляксандар Вялікі вырашыў заснаваць там новую сталіцу, названую ў ягоны гонар Александрыяй. Ён памёр каля 323 року да Н. Хр., і будаўніцтва працягнуў першы Пталемэй, які абвясьціў сябе каралём Эгіпту.

У 290 року да Н. Хр. Пталемэй загадаў пабудаваць маяк на высьпе Фарас, якая ляжала на заходнім краі дэльты Нілу, за 7 стадыяў (1290 м) ад Александрыі. Будаўніцтва цягнулася 20 гадоў і завяршылася за ягоным сынам Пталемэем II Філядэльфусам.

Архітэктарам гэтага шэдэўру інжынэрнага і архітэктурнага мастацтва лічыцца Састрат Кнідзкі. Кошт будаўніцтва склаў аграмадную суму 800 талентаў срэбрам (больш як 23 тоны срэбра)^[a] — дзясятую частку ўсёй скарбніцы Пталемэя I пры ягоным уваходзе на сталец. У выніку Александрыйскі маяк стаў першаю ў сьвеце пабудоваю падобнага тыпу і найвышэйшай антычнай пабудовай у сьвеце пасьля пірамідаў Гізы.

У парушэньне каралеўскага загаду Састрат Кнідзкі на падмурку маяку зьмясьціў сваё імя, прыкрыўшы яго слоем тынкоўкі, на якой выразаў імя Пталемэя Сатэра.

Вежа была збудаваная збольшага з цэльных вапняковых блёкаў. Сыстэма сыгнальных вагнёў на маяку зьявілася толькі ў I стагодзьдзі да Н. Хр.

Апісаньне

Праўдападобныя апісаньні маяку сустракаюцца ў арабскіх крыніцах. Хоць пасьля землятрусаў ягоны выгляд зьмяняўся, аднак розныя аўтары апісваюць ягоныя памеры з адрозьненьнем ня больш як на 15%: вышыня 103—118 м, квадратны падмурак 30×30 м^[2].

Найпаўнейшае апісаньне маяку падае арабскі вандроўнік Абу Хагаг Юсэф Ібн Махамэд аль-Баляві аль-Андалюсі, які быў у Александрыі ў 1166 року^[3]. Унутраная брама была мураванай, накрытай дахам, шырынёю 7 шыбраў (189 см), адзначалася, што ў яе адначасна маглі праехаць два вершнікі. Вінтавая лесьвіца па гадзіньнікавай стрэлцы вяла да чатырох паверхаў з 18, 14 і 17 пакоямі на другім, трэцім і чацьвертым паверхах адпаведна. Ніжняя частка ўяўляла зь сябе чатырохгранную прызму 60-мэтровай вышыні з квадратнаю асноваю, даўжыня боку якой склада 45 ба (30 м). Сярэдняя васьмігранная прызма вежа, аблямаваная белым мармурам, была 24 ба шырынёй (16,4 м) і 40 мэтраў вышынёй. Трэцяя, верхняя частка маяка, была збудаваная ў форме цыліндрычнай калянады дыямэтрам 12,73 ба (8,7 м)^[4].

На вільчыку маяку знаходзілася люстэрка, якое ўдзень адлюстроўвала сонечнае сьвятло, а ўночы запальваўся вагонь. Сьвятло было заўважнае на адлегласьці да 60 км (паводле іншых зьвестак — да 100 км). Захаваліся выбітыя александрыйскай мынцай рымскія манэты, дзе на кожным з чатырох кутоў будынку паказаныя статуі Трытона, а на вяршыні — статуя Пасэйдона або Зэўса^[5].

У 1326 і 1349 роках Александрыю праяжджаў мараканскі падарожнік Ібн Батута, які бачыў Александрыйскі маяк пасьля разбурэньняў землятрусу 1303 року. Ён ацаніў памеры бакоў вежы ў 140 шыбраў (30,8 м) кожны. У 1349 року Ібн Батута застаў маяк у такім жахлівым стане, што «нават ня здолеў увайсьці ўнутар»^[6].

Выкарыстаньне

Маяк служыў ня толькі правадніком для мараплаўцаў, але й фартэцыяй-фарпостам Александрыі, і пунктам назіраньня, паколькі зь ягонай вершаліны сачылі за варожым флётам. На вежы разьмяшчаліся тэхнічныя прылады: флюгеры, гадзіньнікі, астранамічныя ды іншыя прыборы.

Разбурэньне

У 796 і 951 роках маяк быў часткова пашкоджаны землятрусамі. Ад землятрусу 956 року абрынулася верхняя частка маяку вышынёй ня менш за 20 м, замест якой паставілі купал у мусульманскім стылі.

У 1303 року адбыўся найбольш разбуральны землятрус, пасьля якога здарыўся яшчэ адзін у 1323 року. Рэшткі маяку ў 1480 року былі разабраныя на загад эгіпецкага султана Кайтбэя дзеля збудаваньня фартэцыі.

Археалягічныя дасьледаваньні

Маяк быў выяўлены ў 1968 року марскімі археолягамі пад кіраўніцтвам Гонар Фрост. Яна пацьвердзіла існаваньне руінаў, якія належалі маяку. Аднак празь недахоп спэцыялізаваных археолягаў і знаходжаньне маяку ў вайсковай зоне дасьледаваньне не было завершанае^[7].

У 1994 року францускія археолягі на чале з Жан-Івам Ампраэрам паўторна адкрылі руіны маяку на дне ўсходняга Александрыйскага заліву і зрабілі падводныя здымкі. Самымі значнымі знаходкамі Ампраэра былі гранітныя 49—60-тонныя блёкі, разьбітыя на кавалкі; 30 сьфінксаў, 5 абэліскаў і калёнаў з скульптурамі часоў Рамсэса II (1279—1213 да Н. Хр.). Да канца 1995 року каманда Ампраэра каталягізавала больш за 3300 знаходак. Трыццаць шэсьць гранітных блёкаў ды іншыя эмпраеравы знаходкі былі адрэстаўраваныя і выстаўленыя ў александрыйскіх музэях^[8].

Спадчына

Грэцкае слова «фарас» (грэц. Φάρος) стала коранем слова «маяк» у гішпанскай, італьянскай, каталянскай, партугальскай, румынскай і францускай мовах. У беларускую, маскальскую, сэрбскую ды турэцкую яно ўвайшло ў значэньні аўтамабільнай фары.

У культуры

Абусырскі Фарас, старажытны пахавальны помнік, створаны паводле падабенства з Александрыйскім

Фараскі маяк застаецца сымбалем Александрыі і аднайменнай мугафазы. Стылізаваная выява маяка зьмешчаная на сьцягу і гербе мугафазы ды шматлікіх установаў Александрыі, у тым ліку Александрыйскага ўнівэрсытэту.

У архітэктуры

У Абусыры за 48 км на паўднёвы захад ад Александрыі знаходзіцца добра захаваная магільня, якая лічыцца паменшанай копіяй Александрыйскага маяку. Вядомая пад рознымі назвамі — Абусырскі Фарас, Абусырская пахавальня ды Арабская вежа. Трохярусная вежа прыкладна 20 м вышынёй з квадратнай асновай, васьмікутнай сярэдняй часткай і цыліндрычнай верхняй. Час пабудовы датаваны кіраваньнем Пталемэя II (285—246 да Н. Хр.), то бок прыкладна ў адзін час з Александрыйскім маяком.
Архітэктура мінарэтаў шматлікіх раньніх ісламскіх мячэтаў мае падабенства з трохярусным дызайнам Фараскага маяку, што сьведчыць пра ягоны значны ўплыў на архітэктуру^[9].
Масонскі дзяржаўны мэмарыял Джорджа Вашынгтона ў Александрыі (Вірджынія, ЗША) створаны па ўзоры старажытнага маяка^[10].

У літаратуры

Юліюс Цэзар у сваіх «Грамадзянскіх войнах» (частка III, 111—112) апісвае Фарас і ягонае стратэгічнае значэньне. Атрыманьне кантролю над маяком дапамагло яму падпарадкаваць войскі Пталемэя XIII (48 да Н. Хр.).
Рымска-жыдоўскі гісторык Ёзэф Флявіюс (37 — к. 100 н. э.), даючы геаграфічны агляд Эгіпту ў кнізе «Юдэйская вайна», апісвае і Александрыйскі маяк.
Чжао Рукуа (1170—1228), кітайскі мытнік паўднёвага партовага места Цюаньчжоў за часам Сунскай дынастыі, апісаў маяк у «Заўвагах пра замежнае людзтва»^[11].
Ібн Батута быў на маяку ў 1326, калі «адзін зь ягоных бакоў быў у руінах», аднак здолеў увайсьці і апісаў месца для сядзеньня варты ды мноства іншых пакояў. Вярнуўшыся сюды ў 1349 року, ён «высьветліў, што маяк у настолькі разбураным стане, што ў яго немагчыма ўвасьці або далезьці да дзьвярэй»^[6].
У навукова-фантастычнай навэле Робэрта Сыльвэрбэрга «Плаваньне ў Бізантый» (1985) жыхары далёкай будучыні ўзнаўляюць старажытныя месты, сярод якіх і Александрыя; некалькі падзеяў у творы адбываюцца на адбудаваным Фарасе.

У відэагульнях

У стратэгічных гульнях сэрыі «Цывілізацыя» маяк зьяўляецца адным з Цудаў сьвету, які можна пабудаваць дзеля паляпшэньня перамяшчэньня караблёў.
Маяк можа быць збудаваны як помнік у местабудаўнічых стратэгічных гульнях «Pharaoh: Cleopatra» (2000)^[12]^[13]^[14] і «Children of the Nile» (2004)^[15]^[16].
У стратэгічнай гульні 2013 року «Total War: Rome II» маяк зьяўляецца адным з цудаў, які дае невялікае паляпшэньне аддзелу, які займае Александрыю^[17]^[18].
Маяк прадстаўлены ў прыгодніцкай відэагульні «Assassin’s Creed Origins» 2017 року, дзеяньне якой адбываецца ў Старажытным Эгіпце эпохі Пталемэяў (48 да Н. Хр.).
Маяк можна збудаваць у сымулятары жыцьця SimCity 3000^[19].

Заўвагі

^ Дзеля параўнаньня, кошт будаўніцтва Партэнону склаў ня меней за 469 талентаў.

Крыніцы

^ Clayton, Peter A. Chapter 7: The Pharos at Alexandria // The Seven Wonders of the Ancient World. — London: Routledge, 2013. — С. 11. — ISBN 9781135629281
^ McKenzie, Judith The Architecture of Alexandria and Egypt: 300 BC – AD 700. — Yale University Press, 2011. — С. 42. — ISBN 978-0300170948
^ Clayton & Price 1988, p. 153.
^ The Islamic History of the Lighthouse of Alexandria // Muqarnas Online. — В. 1. — Т. 23. — С. 1–14. — ISSN 0732-2992. — DOI:10.1163/22118993-90000093
^ Haas 1997, p. 144.
^ ^а ^б Battutah, Ibn The Travels of Ibn Battutah. — London: Picador, 2002. — С. 6—7. — ISBN 9780330418799
^ Frost, H. (2000). From Byblos to Pharos: some archaeological considerations. In N. Grimal, M. H. Mostafa, & D. Nakashima (Authors), Underwater archaeology and coastal management: Focus on Alexandria (pp. 64-68). Paris: UNESCO.
^ Raising Alexandria Smithsonian Праверана 2019-04-29 г.
^ Petersen, Andrew Dictionary of Islamic Architecture. — Routledge, 1996. — С. 188. — ISBN 9781134613663
^ "Ferris, Gary W. Presidential Places: A Guide to the Historic Sites of U.S. Presidents. Winston-Salem, N.C.: J.F. Blair, 1999. p.21
^ Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 5, Physics and Physical Technology, Part 3: Civil Engineering and Nautics. Taipei: Caves Books, Ltd. Page 662.
^ Pharaoh Expansion: Cleopatra – Queen of the Nile PC (анг.) Game Pressure. GRY-OnLine S.A. (July 28, 2000). Праверана October 29, 2018 г.
^ Pharaoh: Cleopatra (анг.) IGN. Ziff Davis, LLC (July 26, 2005). Праверана October 29, 2018 г.
^ Pharaoh + Cleopatra (анг.) SteamPowered. Valve (October 31, 1999). Праверана October 29, 2018 г.
^ Alexandria (City Pack) (анг.) Tom's Subject Directory & City Building Fan Site Праверана August 2, 2013 г.
^ Children of the Nile: Alexandria Expansion Now on Impulse (анг.) IGN. Ziff Davis, LLC (September 11, 2008). Праверана October 29, 2018 г.
^ Alexandria (анг.) Honga Праверана October 29, 2018 г.
^ Honores (March 11, 2015) Pharos of Alexandria (анг.) Steam Community. Valve. Праверана October 29, 2018 г.
^ Landmarks list - SC3000.COM (анг.) www.sc3000.com Праверана 2019-05-21 г.

Вонкавыя спасылкі

Александрыйскі маяк — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[2] Дзеля параўнаньня, кошт будаўніцтва Партэнону склаў ня меней за 469 талентаў.

[1] Clayton, Peter A. Chapter 7: The Pharos at Alexandria // The Seven Wonders of the Ancient World. — London: Routledge, 2013. — С. 11. — ISBN 9781135629281

[McKenzie_2011_42-3] McKenzie, Judith The Architecture of Alexandria and Egypt: 300 BC – AD 700. — Yale University Press, 2011. — С. 42. — ISBN 978-0300170948

[4] Clayton & Price 1988, p. 153.

[:13-5] The Islamic History of the Lighthouse of Alexandria // Muqarnas Online. — В. 1. — Т. 23. — С. 1–14. — ISSN 0732-2992. — DOI:10.1163/22118993-90000093

[6] Haas 1997, p. 144.

[Батута-7] а ^б Battutah, Ibn The Travels of Ibn Battutah. — London: Picador, 2002. — С. 6—7. — ISBN 9780330418799

[8] Frost, H. (2000). From Byblos to Pharos: some archaeological considerations. In N. Grimal, M. H. Mostafa, & D. Nakashima (Authors), Underwater archaeology and coastal management: Focus on Alexandria (pp. 64-68). Paris: UNESCO.

[:0-9] Raising Alexandria Smithsonian Праверана 2019-04-29 г.

[10] Petersen, Andrew Dictionary of Islamic Architecture. — Routledge, 1996. — С. 188. — ISBN 9781134613663

[Ferris-11] "Ferris, Gary W. Presidential Places: A Guide to the Historic Sites of U.S. Presidents. Winston-Salem, N.C.: J.F. Blair, 1999. p.21

[12] Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 5, Physics and Physical Technology, Part 3: Civil Engineering and Nautics. Taipei: Caves Books, Ltd. Page 662.

[13] Pharaoh Expansion: Cleopatra – Queen of the Nile PC (анг.) Game Pressure. GRY-OnLine S.A. (July 28, 2000). Праверана October 29, 2018 г.

[14] Pharaoh: Cleopatra (анг.) IGN. Ziff Davis, LLC (July 26, 2005). Праверана October 29, 2018 г.

[15] Pharaoh + Cleopatra (анг.) SteamPowered. Valve (October 31, 1999). Праверана October 29, 2018 г.

[16] Alexandria (City Pack) (анг.) Tom's Subject Directory & City Building Fan Site Праверана August 2, 2013 г.

[17] Children of the Nile: Alexandria Expansion Now on Impulse (анг.) IGN. Ziff Davis, LLC (September 11, 2008). Праверана October 29, 2018 г.

[18] Alexandria (анг.) Honga Праверана October 29, 2018 г.

[19] Honores (March 11, 2015) Pharos of Alexandria (анг.) Steam Community. Valve. Праверана October 29, 2018 г.

[20] Landmarks list - SC3000.COM (анг.) www.sc3000.com Праверана 2019-05-21 г.

[1]

[a]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]