Палякі ў Беларусі
Польская меншасьць у Беларусі афіцыйна налічвае 396 тысячаў прадстаўнікоў і складае другую па колькасьці нацыянальную меншасьць у краіне пасьля расейцаў. Пераважная большасьць беларускіх палякаў пражывае ў заходніх рэгіёнах краіны (у тым ліку 294 тысячаў — у Гарадзенскай вобласьці).
Гісторыя
рэдагавацьЗ канца Х ст. захад сучаснага беларускага Панямоньня пачынае калянізавацца славянамі, пры гэтым ва ўмовах перавагі ўсходнеславянскіх плямёнаў у працэсе гэтай калянізацыі акрэсьліваецца пэўная прысутнасьць заходніх славянаў, што ўдзельнічалі ў тым ліку ў этнагенэзе польскага этнасу[1]. Пазьнейшыя гістарычныя зьвесткі паказваюць на практычна поўную адсутнасьць палякаў як карэннай этнічнай групы на тэрыторыях сучаснай Беларусі.
Пад канец XIV ст. у Дарагічынскім, Бельскім, Мельніцкім паветах Падляшша (тады частка Троцкага княства Вялікага Княства Літоўскага, цяпер у складзе Польшчы) актывізуецца польская калянізацыя, праз што гэтаму рэгіёну неўзабаве надалі мясцовае заканадаўства на польскі ўзор, хоць прыкладна да паловы XV ст. яно існавала толькі ў Бельскім павеце[2]. Некаторая колькасьць шляхты польскага паходжаньня згадваецца таксама ў якасьці каляністаў у 1379 годзе ў дачыненьні да Гарадзенскага павету[3].
Польская этнічная і культурніцкая прысутнасьць на землях сёньняшняй Беларусі пачала фармавацца ў часы Рэчы Паспалітае, галоўным чынам у выглядзе працэсаў добраахвотнай палянізацыі шляхты і найвышэйшых станаў[4]. Пры гэтым адзначаецца адсутнасьць прыкметнай міграціі палякаў у Вялікае Княства Літоўскае, згодна з законамі якога іншаземцам (у тым ліку палякам) забаранялася займаць дзяржаўныя і царкоўныя пасады, а таксама купляць зямлю[5]. У час Расейскае імпэрыі каталіцтва лічылася «польскай верай», а праваслаўе — «рускай верай», і адпаведна з гэтым насельніцтва зямель сучаснай Беларусі фармальна і нефармальна клясыфікавалася як «польскае» альбо «расейскае». Разам з тым, перапіс насельніцтва Расеі за 1897 год, а таксама статыстычная інфармацыя акупацыйнай адміністрацыі Нямецкай імпэрыі сьведчаць на карысьць прысутнасьці палякаў у Беларусі як відавочнай этнічнай меншасьці ў тым ліку на заходнім памежжы Паўночна-Заходніх губэрняў; перапіс насельніцтва 1897 году вызначаў нацыянальную прыналежнасьць асобы паводле крытэру роднае мовы. Такім чынам, большасьць беларускіх палякаў — нашчадкі беларускага (літвінскага) сялянства і шляхты рыма-каталіцкай веры, якія добраахвотна прымалі польскую ідэнтычнасьць у пэрыяд XVII—ХІХ стагодзьдзяў[4].
Падобная сытуацыя цалкам захавалася па захопе Польшчай захаду сучаснай Беларусі. Афіцыйна перапісы Польскай Рэспублікі (1919, 1921, 1931 гады) адзначалі істотную дзель польскага насельніцтва і, у прыватнасьці, абсалютную большасьць палякаў у насельніцтве цэлага шэрагу паветаў (у прыватнасьці, Гарадзенскага, Лідзкага, Віленска-Троцкага). Пры гэтым адзначаецца, што афіцыйная польская статыстыка штучна завышала колькасьць польскага насельніцтва[4]. Паводле падлікаў беларускага дасьледніка Р. Паўстынскага, на сукупнай тэрыторыі тых паветаў Польшчы, якія збольшага абдымалі асноўны абсяг этнічнай тэрыторыі беларусаў Польшчы (усе паветы Наваградзкага ваяводзтва, Палескае ваяводзтва бяз Камень-Кашырскага павету, Гарадзенскі, Ваўкавыскі, Аўгустоўскі паветы і часткі Беластоцкага і Сакольскага паветаў Беластоцкага ваяводзтва, Ашмянскі, Браслаўскі, Вялейскі, Дунілавіцкі паветы і часткі Віленска-Троцкага, Сьвянцянскага, Дзісьненскага паветаў Віленскага ваяводзтва), агульнае насельніцтва пасьля 1921 году складала 3 171 тыс. чал., зь якіх палякі складалі больш за 311 тыс. (каля 9,81%), пры гэтым беларусы — 2 371 тыс. (звыш 74% ад насельніцтва згаданага рэгіёну), складаючы большасьць у сельскай мясцовасьці (88%). Дзеля параўнаньня, польскае насельніцтва такім чынам сталася толькі трэцяй этнічнай групай, саступаючы ў гэтым дачыненьні габрэям (385 109 чал., 12,1%)[6].
У той жа час, некалькі гадоў польская мова мела дзяржаўны статус у раньняй у БССР, разам зь беларускай, расейскай і ідыш. Ва Ўсходняй Беларусі дзейнічалі арганізацыі польскай меншасьці, Чырвоны касьцёл у Менску быў польскім нацыянальным тэатрам. У рамках палітыкі арганізацыі была разгорнутая сетка адукацыйных установаў для патрэбаў польскае меншасьці, у рэгіёнах прыкметнай прысутнасьці польскай меншасьці дзейнічалі нацыянальныя органы мясцовага самакіраваньня (некалькі дзясяткаў польскіх сельсаветаў і раён).
У пачатку 1930-х гадоў большасьць польскіх арганізацыяў ва Ўсходняй Беларусі былі ліквідаваныя савецкімі ўладамі, а іх кіраўніцтва — рэпрэсаванае, распушчаныя нацыянальныя органы мясцовага самакіраваньня. У той жа час польскія статыстычныя справаздачы пэрыяду знаходжаньня ў складзе Польшчы захаду беларускага этнічнага арэалу паказваюць неабгрунтаваны рэзкі рост адсоткавае дзелі этнічных палякаў у Віленскім, Беластоцкім, Наваградзкім і, у меншай ступені, Палескім ваяводзтвах.
Пасьля савецкага нападу на Польшчу ў 1939 годзе, Заходняя Беларусь была далучаная да БССР. Многія прадстаўнікі польскай меншасьці былі рэпрэсаваныя, адбыліся масавыя дэпартацыі палякаў па ўсходнія часткі СССР — у Расею, Казахстан, Узбэкістан.
У час Другой Сусьветнай вайны на тэрыторыі Беларусі дзейнічалі атрады Арміі Краёвай, у якой, аднак, значную частку байцоў складалі беларусы, у тым ліку праваслаўныя.
Пасьля вайны, многія жыхары Беларусі, якія заявілі пра сваю польскую нацыянальнасьць, у 1944—1946 гады былі пераселеныя ў Польшчу ў рамках савецка-польскага абмену насельніцтвам. Узамен адбылося перасяленьне ў Беларусь этнічных беларусаў зь перадаванай Сталіным Польшчы заходняй часткі Беластоцкай вобласьці.
Пры канцы існаваньня СССР на фоне палітыкі перабудовы абмяркоўвалі мажлівасьць стварэньня Ўсходняпольскай ССР, якая праектавалася як шаснаццатая савецкая рэспубліка, складзеная з тэрыторыяў Віленшчыны й Гарадзеншчыны.
Сучаснасьць
рэдагаваць
На сёньняшні дзень лічыцца, што ва ўмовах беларусізацыі і дэ-палянізацыі беларускага Касьцёла назіраецца тэндэнцыя да асыміляцыі палякаў.
Найбольшая польская арганізацыя ў Беларусі — Зьвяз палякаў на Беларусі (польск. Związek Polaków na Białorusi), які ў сярэдзіне 1990-х гадоў меў каля 20 тысячаў сяброў. Аднак пасьля ануляваньня з боку ўладаў вынікаў VI зьезду арганізацыі, які адбыўся ў сакавіку 2005 году, унутры ЗПБ адбыўся раскол. Большая частка сяброў арганізацыі засталася на баку новаабранай старшыні арганізацыі Анджалікі Борыс. У той жа час пэўная частка сябраў ЗПБ пасьля правядзеньня ў жніўні таго ж году паўторнага зьезду і абраньня сваім старшынём Юзэфа Лучніка ўтварыла ЗПБ, цалкам кантраляваны рэжымам Лукашэнкі. Цягам апошніх гадоў арганізацыя на чале якой стаіць Анджаліка Борыс зазнае рэпрэсіі з боку рэжыму. Арганізацыя выдае часопіс Magazyn Polski і газэту Głos znad Niemna.
Увядзеньне Карты паляка ў 2007 годзе дало магчымасьць тысячам жыхароў Беларусі атрымаць яе, пацьвердзіўшы сваю прыналежнасьць да польскага народу ў польскім кансуляце ў Менску, Горадні або Берасьці. Увядзеньне карты выклікала пратэсты з боку афіцыйных уладаў Беларусі. У беларускіх дзяржаўных СМІ неаднаразова праходзілі кампаніі, скіраваныя супраць Карты Паляка і супраць Польшчы. Апошні выпадак — жнівень 2009 году, калі ў газэце «Звязда» зьявіўся артыкул пад назваю «Карта паляка: хто маўчыць, а хто і крычыць»[7], прыкладна ў гэты ж час на тэлеканалах ОНТ і СТВ зьявіліся відэарэпартажы падобнага зьместу.
Глядзіце таксама
рэдагавацьКрыніцы
рэдагаваць- ^ Піваварчык С. Да этнічных працэсаў на Панямонні ў раннім сярэднявеччы // Беларускі Гістарычны Зборнік.
- ^ Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского Статута / М. Любавский. — М.: Университетская типография, 1892. — С. 19-20. — 884 с.
- ^ Łowmiański H. Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego / H. Łowmiański. — Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1983. — С. 392. — 579 с.
- ^ а б в Калачынскі Ю. Адкуль у Беларусі ўзяліся палякі? // 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Менск, 1993. С. 55.
- ^ Калачынскі Ю. Адкуль у Беларусі ўзяліся палякі? // 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Менск, 1993. С. 54.
- ^ Ладысеў У. Заходняя Беларусь у складзе Польшчы // Гісторыя Беларусі. Курс лекцый: у 2 ч. / П. Брыгадзін [і інш.]. — Менск: РІВШ БДУ, 2002. — Т. 2. ХІХ—ХХ стст. — С. 396. — 655 с.
- ^ http://zvyazda.minsk.by/ru/issue/article.php?id=41030(недаступная спасылка)