Красны
Кра́сны — мястэчка ў Расеі, пры ўтоку ракі Сьвіной у Мярэю. Адміністрацыйны цэнтар Красьнянскага раёну Смаленскай вобласьці. Насельніцтва на 2017 год — 4132 чалавекі. Знаходзіцца за 45 км на паўднёвы захад ад Смаленску, за 18 км ад чыгуначнай станцыі Гусіна.
| Красны лац. Krasny | |||||
| рас. Красный | |||||
.jpg)
| |||||
| |||||
| Першыя згадкі: | 1165 | ||||
| Магдэбурскае права: | 6 траўня 1625 | ||||
| Краіна: | Расея | ||||
| Суб’ект фэдэрацыі: | Смаленская вобласьць | ||||
| Муніцыпальны раён: | Красьнянскі | ||||
| Плошча: | 4,49 км² | ||||
| Насельніцтва (2017) | |||||
| колькасьць: | 4132 чал. | ||||
| шчыльнасьць: | 920,27 чал./км² | ||||
| Часавы пас: | UTC+3 | ||||
| Тэлефонны код: | +7 48145 | ||||
| Паштовы індэкс: | 216100 | ||||
| Нумарны знак: | 67 | ||||
| Геаграфічныя каардынаты: | 54°33′36″ пн. ш. 31°26′6″ у. д. / 54.56° пн. ш. 31.435° у. д.Каардынаты: 54°33′36″ пн. ш. 31°26′6″ у. д. / 54.56° пн. ш. 31.435° у. д. | ||||
Красны на мапе Расеі   Красны | |||||
 Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
| |||||
Красны — даўняе магдэбурскае места гістарычнай Смаленшчыны, на этнічнай тэрыторыі беларусаў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучалася драўляная Прачысьценская царква, помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры XVIII стагодзьдзя[1].
Назва
рэдагавацьТапонім «Красны» ўтварыўся ад адпаведнага прыметніка, сынонімам якога зьяўляецца слова прыгожы.
Гісторыя
рэдагавацьРаньнія часы
рэдагавацьПершы пісьмовы ўпамін пра Красны (Красен) зьмяшчаецца ў Іпацьеўскім летапісе і датуецца 1165 годам, калі князь смаленскі Давыд Расьціславіч перадаў горад ува ўдзел пляменьніку Раману, князю віцебскаму.
Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай
рэдагавацьУ 1404 годзе Красны далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. З 1508 году места ўваходзіла ў склад Смаленскага ваяводзтва. У 1514 годзе Красны трапіў пад уладу Маскоўскай дзяржавы.
У 1609 годзе Красны вярнуўся ў Вялікае Княства Літоўскае. У 1613 годзе Вальны сойм аднавіў Смаленскае ваяводзтва ў складзе Вялікага Княства Літоўскага, што вызнала Маскоўская дзяржава пры складаньні Дэвулінскага замірэньня 1618 году. Красны ўвайшоў у склад Смаленскага павету. 6 траўня 1625 году кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў месту Магдэбурскае права і герб: «у блакітным полі Сьвяты Юрай на кані перамагае Зло»[2]. З пачаткам вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай у 1654 годзе Красны захапілі маскоўскія войскі.
Пад уладай Маскоўскай дзяржавы і Расейскай імпэрыі
рэдагаваць_(1780).png)
Згодна з Андрусаўскім замірэньнем 1667 году Красны апынуўся ў складзе Маскоўскай дзяржавы. На загад маскоўскага гаспадара сюды перасялілі салдатаў зь Люцынскага і Дынабурскага гарнізонаў. Места стала лічыцца «дварцовым» сялом.
У 1776 годзе Красны атрымаў статус места і стаў цэнтрам павету Смаленскай губэрні (у 1796—1802 гадох быў заштатным местам). У 1780 годзе ўлады даравалі Краснаму новы расейскі герб. У вайну 1812 году 3—6 лістапада пад Красным адбылася бітва паміж расейскім і францускім войскам.
У 1849 годзе ў Красным адкрылася першая расейская школа. На 1850 год у месьце было 2 мураваныя, 3 драўляныя грамадзкія і 310 прыватных дамоў. Паводле афіцыйных зьвестак за 1866 год, беларусы складалі 95,39% насельніцтва Красьнянскага павету[3]. У канцы XIX ст. дзеялі 4 царквы, працавалі расейскія 2-клясная меская і 2 прыходзкія вучэльні, земскі шпіталь і 2 аптэкі, штогод адбываліся 3 кірмашы. У гэты час у Красным было 6 прадпрыемстваў, на якіх працавала 6 майстроў і столькі ж работнікаў, апроч якіх было 8 рамесьнікаў і 13 чаляднікаў. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, беларусы складалі 90% жыхароў Красьнянскага павету[4].
- Старая графіка Краснага
-
Панарама. Б. Лявэрнь, 1840 г. -
Панарама, 1849 г. -
Прачысьценская царква і крыж зь яе, сяр. XIX ст. -
Прачысьценская царква, 1926—1929 гг.
_(2).jpg)
.jpg)
.jpg)
Найноўшы час
рэдагаваць25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Красны абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, дзе стаў цэнтрам павету («падраёну») Смаленскага раёну[5]. Аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1922 годзе статус Краснага панізілі да мястэчка. У Другую сусьветную вайну з 1941 да 1943 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.
У 1985 годзе Красны атрымаў афіцыйны статус працоўнага пасёлку гарадзкога тыпу.
- Места на старых здымках
-
Прачысьценская царква, 1924 г. -
Прачысьценская і Аўрамаўская цэрквы, да 1918 г. -
Аўрамаўская і Прачысьценская цэрквы, да 1918 г. -
Каля Аўрамаўскай царквы, да 1918 г.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
-
Саборная царква, да 1918 г. -
Сад Блоньне, да 1918 г. -
Сарокінская вуліца, да 1918 г. -
Рынак, 1908 г.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Насельніцтва
рэдагавацьДэмаграфія
рэдагаваць- XVIII стагодзьдзе: 1780 год — 860 чал., зь іх 145 мяшчанаў, 59 купцоў, 13 рамесьнікаў (4 шаўцы, 4 краўцы, 5 кавалёў)
- XIX стагодзьдзе: 1818 год — 773 чал.; 1850 год — 1832 чал.; 1863 год — 2760 чал., у тым ліку 15 каталікоў[6]; 1897 год — 2753 чал. (1338 муж. і 1415 жан.), зь іх 1276 расейцаў (640 муж і 636 жан.), 1273 беларусы (599 муж. і 674 жан.), 27 палякаў (19 муж. і 8 жан.), 11 немцаў (6 муж. і 5 жан.), 156 жыдоў (70 муж. і 86 жан.), 1 муж. татарын і 3 жан. інш.[7]
- XX стагодзьдзе: 1970 год — 3483 чал.; 1979 год — 4316 чал.; 1989 год — 5087 чал.; 1991 год — 5,1 тыс.[8]; 1998 год — 5,1 тыс. чал.
- XXI стагодзьдзе: 2002 год — 4714 чал.; 2005 год — 4,6 тыс. чал.; 2009 год — 4518 чал.; 2012 год — 4309 чал.; 2013 год — 4246 чал.; 2014 год — 4197 чал.; 2015 год — 4150 чал.; 2016 год — 4154 чал.; 2017 год — 4132 чал.;
Інфраструктура
рэдагавацьУ Красным працуюць сярэдняя і музычная школы, лякарня, дом культуры.
Эканоміка
рэдагавацьНайважнейшыя прадпрыемствы Краснага: завод лічыльнікаў электрычных імпульсаў, хлебазавод, ільноперапрацоўчы завод, сыраробны завод, гароднінасушыльны завод, цагельня, жрукарня, філія Смаленскага ВА «Іскра»
Турыстычная інфармацыя
рэдагавацьСлавутасьці
рэдагаваць- Царква Аўраама Смаленскага (1837)
- Царква Сьвятога Спаса (1871)
Страчаная спадчына
рэдагаваць- Царква Прачыстай Багародзіцы (XVIII ст.)
- Царква Сьвятой Кацярыны (1786)
Асобы
рэдагаваць- Валеры Булатоўскі (Нельскі, 1906—1990) — актор, рэжысэр і пэдагог
- Барыс Эйхенбаўм (1886—1959) — літаратуразнаўца
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Ширяев С. Д. Этюды по истории архитектуры Смоленска и белорусской Смоленщины. — Смоленск, 1924.
- ^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 176.
- ^ Списки населенных мест Российской империи, составленные и издаваемые Центральным статистическим комитетом Министерства внутренних дел. Вып. 40: Смоленская губерния. — СПб., 1868. С. 60.
- ^ Перепись 1897 года. Краснинский уезд, Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Вільня, 2002.
- ^ Sulistrowski F. Kraśne // Słownik geograficzny... T. IV. — Warszawa, 1893. S. 625.
- ^ Перепись 1897 года. Красный, Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ^ Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.
Літаратура
рэдагаваць- Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883.
- Рогачевский А. Л. К истории правового положения евреев в Смоленском воеводстве: привилей 1639 г. евреям г. Красного (из Литовской метрики) // Евреи пограничья: Смоленщина / Отв. ред. С. Амосова. М.: Центр научных работников и преподавателей иудаики в вузах «Сэфер», Институт славяноведения РАН, 2018. ISBN 978-5-7567-0394-0. — С. 55—130.
- Смоленская область: Энциклопедия в 2 т. / Редкол.: Г. С. Меркин (отв. ред.) и др. Т. 2: А—Я. — Смоленск: СПГУ, 2003. — 624 с.