Вільня (рака)
- Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Вільня (неадназначнасьць), Вілейка (неадназначнасьць).
Ві́льня, Віле́йка (лет. Vilnia[a]) — рака ў Беларусі і Летуве, левы прыток ракі Вяльлі. Цячэ ў Гарадзенскай вобласьці .Даўжыня 82 км. Вадазбор 633 км².
| Вільня лац. Vilnia | |
 Рака Вільня каля места Вільні | |
| Агульныя зьвесткі | |
|---|---|
| Выток | каля в. Кемянаў |
| Вусьце | Вяльля |
| Краіны басэйну | Беларусь, Летува |
| Вобласьці | Гарадзенская вобласьць і Віленскі павет |
| Даўжыня | 82 км |
| Сярэднегадавы сьцёк | 5,63 м³/с |
| Плошча басэйну | 633 км² |
На рацэ стаяць места Вільня і гістарычнае мястэчка Лаварышкі.
Назва рэдагаваць
Гідронім Вільня мае славянскае паходжаньне[1]. Магчыма, ад беларускага дыялектавага слова вільня 'улукаткі, крутня, месца, дзе трэба круціцца, віляць на абмежаванай тэрыторыі' (напрыклад, ісьці па балотных купінах ды іншым); 'віляньне'[2]. Пад уладай Савецкай Расеі ў рэчышчы палітыкі летувізацыі расейскі лінгвіст-балтыст Уладзімер Тапароў зьвязваў назву ракі з сугучнымі летувіскімі словамі vilnis 'хваля', vieloti 'зьвівацца', vėlė 'душа памерлага', Velinas 'валадар царства памерлых' (пазьней — 'чорт')[3][b]. Некаторыя летувіскія дасьледнікі[5] таксама зьвязваюць гідронім зь vilnis, аднак географ Вадзім Жучкевіч зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая водная назва ня мела б ніякага сэнсу[6]. Пагатоў такога значэньня ня мае ніводная водная назва ні на адной зь вядомых моваў[6]. Разам з тым, паводле мовазнаўцы Вінцука Вячоркі, гіпатэтычны балтыйскі субстратавы фон беларускай мовы не адкідае магчымасьці балтыйскага паходжаньня гідроніму[2].
Паводле францускага лінгвіста-германіста Раймонда Шмітляйна, які на падставе шматгадовых дасьледаваньняў прыйшоў да высноваў пра германскае паходжаньне літоўскіх уласных імёнаў, назва Вільні ўтварылася ад гоцкага імя Williniu або Wilennus[7].
Агульныя зьвесткі рэдагаваць
Пачынаецца на паўночны захад ад вёскі Кемянаў Ашмянскага раёну, на працягу 13 км у вярхоўі цячэ граніцай Астравецкага і Ашмянскага раёнаў Беларусі зь Летувой, астатнія 69 км тэрыторыяй Летувы. Упадае ў раку Вяльлю ў месьце Вільні[8].
Заўвагі рэдагаваць
- ^ Новая летувіская форма назвы Vilnelė — калька з польскай памяншальнай формы Wilenka
- ^ Дасьледнік Іван Ласкоў зьвяртае ўвагу на наступную супярэчлівасьць балтыйскіх этымалёгіяў: «Гідранімія Летувы, Латвіі і Ўсходняй Прусіі такімі дасьледнікамі, як А. Трубачоў і Ў. Тапароў і іх школа, без усякага аналізу абвяшчаецца наскрозь балтыйскай, хоць у большай частцы сваёй з балтыйскіх моваў не разьвязваецца. І знайшоўшы дзесьці такія ж, як у Балтыі, тапонімы, балтафілы сьцьвярджаюць: тут былі балты. Даходзіць да сьмешнага: балты, на погляд іх, сягалі аж да Ўфы — на той падставе, мабыць, што назва Ўфа нагадвае летувіска-латыскае ўпэ 'рака'»[4]
Крыніцы рэдагаваць
- ^ Ткачоў М., Таляронак С., Ліс А., Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 293.
- ^ а б Вячорка В. Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем, Радыё Свабода, 21 лістапада 2019 г.
- ^ Топоров B. H. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 54—58.
- ^ Ласкоў І. Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 14.
- ^ Zinkevičius Z. Lietuvių kalbos istorija. T. 3: Senųjų raštų kalba. — Vilnius, 1988. P. 108.
- ^ а б Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 51.
- ^ Schmittlein R. Toponymes finnois et germaniques en Lituanie // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1948. P. 105.
- ^ Блакітная кніга Беларусі. Энцыкл. — Мн.: 1994. С. 96—97.
Літаратура рэдагаваць
- Блакітная кніга Беларусі: энцыкл / Рэдкал.: Н. А. Дзісько, М. М. Курловіч, Я. В. Малашэвіч і інш.; Маст. В. Г. Загародні. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — ISBN 5-85700-133-1