Красавіцкія страйкі ў Беларусі (1991)
Штра́йкі ў Белару́сі 1991 ро́ку, таксама Красаві́цкія штрайкі — сэрыя агульнанацыянальных штрайкаў і дэманстрацыяў у Беларускай ССР. Выбухнулі пачаткова ў знак нязгоды з падвышэньнямі цэнаў і падаткаў на экспартныя тавары, але пазьней ператварыліся ў шырэйшы антысавецкі рух з патрабаваньнямі адстаўкі савецкіх кіраўнікоў, зьмяншэньня эканамічнай залежнасьці ад цэнтральнага ўраду і перавыбараў Вярхоўнага Савету. Пратэст ахапіў дзясяткі працоўных калектываў і ўвайшоў у гісторыю Беларусі як найбольш масавы выступ рабочых у змаганьні за ўласныя палітычныя правы[1].
| Красавіцкія страйкі | |||
| нацыянальнае адраджэньне, распад СССР | |||
| Дата | 3—26 красавіка 1991 | ||
|---|---|---|---|
| Месца | .svg){kind=small} Беларуская ССР, СССР
| ||
| Прычыны | рост цэнаў на тавары | ||
| Мэты | Пачаткова:
падвышэньне заробкаў
вяртаньня былога ўзроўню цэнаў скасаваньне 5% падатку на экспартныя тавары Пасьля:
ліквідацыя партыйных камітэтаў на прадпрыемствах
адстаўка прэзыдэнта Міхаіла Гарбачова і Кабінэту міністраў новыя выбары ў Вярхоўны Савет БССР першынства Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі | ||
| Спосабы | усеагульны штрайк | ||
| Вынік | першыя патрабаваньні выкананыя, палітычныя праігнараваныя:
вырасьлі заробкі
рост цэнаў адкочаны скасаваны 5% падатак | ||
| Удзельнікі канфлікту | |||
| |||
| Ключавыя асобы | |||
.svg){kind=small}
Гістарычнае тло
рэдагавацьЗа часам Пятра Машэрава Беларуская ССР хутка перайшла ад аграрнай да індустрыяльнай эканомікі і стала «зборачным цэхам Савецкага Саюзу»: беларускія трактары, транспартныя сродкі, электронна-вылічальная тэхніка пастаўляліся ва ўсе савецкія рэспублікі і па-за межы СССР. Аднак у выніку рэформаў, палітыкі перабудовы і паскарэньня савецкая эканоміка трапіла ў глыбокі крызіс. Запыт на беларускія вырабы ўпаў, што выклікала масавыя звальненьні[2].
Яшчэ адным чыньнікам згаршэньня стану беларускай эканомікі сталі наступствы аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Чвэрць беларускіх лясоў трапілі ў заражаную зону, 137 700 чалавек былі эвакуяваныя, яшчэ 200 000 зьехалі самастойна. 479 населеных пунктаў апусьцелі, у ліпені 1990 року ўся тэрыторыя рэспублікі была абвешчаная зонай экалягічнага бедзтва. Паводле ацэнак, учыненая шкода дасягала 235 млрд $ ЗША, што адпавядала 32 бюджэтам Беларускай ССР узроўню 1985 року. На гэтым тле ў канцы 1980-х у рэспубліцы паўсталі рухі за нацыянальнае адраджэньне[2].
Яшчэ раней напружанае грамадзкае становішча выклікала штрайкі беларускіх працаўнікоў. У 1989 року страйкавалі салігорскія шахцёры[3], у 1990 — працаўнікі «Гомсельмашу»[4].
Перадумовы
рэдагавацьУ 1991 року Кабінэт міністраў СССР на чале з Валянцінам Паўлавам распачаў грашовую рэформу з мэтай зніжэньня сацыяльнага напружаньня, пазбаўленьня ад залішняй грашовай масы і вырашэньня праблемы таварнага дэфіцыту. У межах гэтай рэформы 19 сакавіка савецкі ўрад выдаў пастанову «Пра рэформу раздробавых цэнаў і сацыяльную абарону насельніцтва», намагаючыся такім чынам вырашыць праблему дэфіцыту бюджэту, спрычыненага эканамічнай крызай[5]. Указ уваходзіў у шэраг захадаў грашовай рэформы. З пачаткам дзеяньня ўказу цэны на тавары ўзьляцелі ў 2—5 разоў[6][7], а на асобныя групы нават больш[8].
Яшчэ адным чыньнікам, што павялічыў незадаволенасьць насельніцтва, стаў гэтак званы «Гарбачоўскі падатак» — 5% падатак на тавары, вырабелныя ў адной рэспубліцы для продажу ў іншых. Паколькі эканоміка Беларускай ССР грунтавалася на прадукцыі, што экспартаваліся ў іншыя савецкія рэспублікі, яна найбольш адчула страты ад «Гарбачоўскага падатку»[9].
Хада падзеяў
рэдагаваць3 красавіка 1991 року ў адказ на падвышэньне цэнаў спынілі працу работнікі Менскага электратэхнічнага заводу, да іх далучыліся супрацоўнікі суседніх заводаў шасьцерняў(d) і аўтаматычных ліній(d). Рабочыя выйшлі на Даўгабродзкую вуліцу, перакрыўшы рух трамваяў[1][6]. 4 красавіка да штрайку далучыліся работнікі Менскага аўтамабільнага заводу. Пратэстоўцы, колькасьць якіх склала каля 100 000, прайшлі маршамі да Дому ўраду[4][10].
У першы дзень пратэстаў патрабаванні тычыліся выключна эканамічных пытаньняў (узьняць заробкі, зьнізіць цэны, скасаваць 5 % падатак на продаж усіх тавараў). На мітынгу ля Дома ўраду дадаліся палітычныя патрабаваньні:
- вывад з прадпрыемстваў партыйных камітэтаў;
- адстаўка прэзыдэнта СССР Міхаіла Гарбачова, Кабмінаў БССР і СССР);
- новыя выбары ў Вярхоўны Савет БССР;
- наданьне Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі статусу канстытуцыйнай сілы[10][1]
5 красавіка ў Салігорску спыніў працу Салігорскі калійны камбінат. Свае патрабаваньні яны агалосілі на цэнтральнай плошчы места[7]. Наступнымі днямі да штрайкаў далучыліся іншыя прадпрыемствы і гарады: Барысаў, Віцебск, Ворша, Гомель, Горадня, Ліда, Маладэчна, Наваполацак. Да канца тыдня прадстаўнікі 98 прадпрыемстваў пры падтрымцы БНФ «Адраджэньне» ўтварылі «стачкавыя камітэты»[7].
Знаныя апазыцыйныя пісьменьнікі Васіль Быкаў і Алесь Адамовіч адкрыта выказаліся ў падтрымку пратэстоўцаў[9]. Акрамя ўласна палітыкаў з БНФ, шэраг іншых беспартыйных дэпутатаў, у тым ліку і Аляксандар Лукашэнка, заклікалі ўрад выканаць патрабаваньні працоўных[11].
Апанэнтаў у той час узначальвалі Мікалай Дземянцей (старшыня прэзыдыюму Вярхоўнага Савету), ягоны намесьнік Станіслаў Шушкевіч, а таксама старшыня Кабінэту міністраў Вячаслаў Кебіч. Аднак яны былі больш гатовыя да перамоваў, чым цэнтральнае кіраўніцтва ў Маскве і працавалі над зьніжэньнем цэнаў. Аднак падзеі разьвіваліся так хутка, што ў той час эканамічныя патрабаваньні завадчанаў ужо былі замененыя палітычнымі[9]. Дзеля разьвязаньня пытаньня Станіслаў Шушкевіч склікаў закрытае паседжаньне прэзыдыюму Вярхоўнага савету, на якое не дапусьцілі іншых дэпутатаў. Пятро Садоўскі, прадстаўнік БНФ у прэзыдыюме, беспасьпяхова спрабаваў дамагчыся скліканьня надзвычайнай сэсіі парлямэнту. Яшчэ раней Станіслаў Шушкевіч адхіліў аналягічную прапанову дэпутата Сяргея Антончыка.
10 красавіка Савет міністраў БССР пайшоў на перамовы з страйкоўцамі і задаволіў эканамічныя патрабаваньні працоўных, падвысіўшы заробкі. Аднак палітычныя патрабаваньні не былі задаволеныя; тады лідэры страчкавага руху пастанавалі аднавіць штрайкі з 23 красавіка[7].
Аршанскі страйкам з пачатку красавіка нават выпускаў уласную газэту «Рабочая воля» (выйшлі чатыры нумары)[2]. Пікам пратэстаў стала перакрыцьцё чыгуначнага вузла ў Воршы 24 красавіка, у выніку чыго спыніўся рух цягнікоў з РСФСР на захад, зь Ленінграду ў Адэсу і зь Менску ў Смаленск[9]. 25 красавіка прадстаўнікі аршанскага стачкаму накіраваліся ў Менск на перамовы, аднак яны не далі вынікаў. Блякаду чыгуначнікаў увечары 25 красавіка спыніў АМАП зь Віцебску, Менску і Магілёву, пасьля гэтага пратэсты сышлі на нішто.
Вынікі
рэдагавацьУ выніку перамоваў было дасягнутае пагадненьне пра задавальньне эканамічных патрабаваньняў работнікаў, палітычныя патрабаваньні праігнаравалі[10].
Тым ня меней, работнікі Салігорскага калійнага камбінату страйкавалі яшчэ месяц пасьля разгону пратэстаў у Воршы, а ў жніўні 1991 року аднавілі пратэсты[10].
На базе стачкавых камітэтаў, якія паўсталі ў красавіку 1991 року, утварыліся першасныя камітэты незалежных прафсаюзаў, зь якіх пазьней разьвіўся недзяржаўны Беларускі незалежны прафсаюз(d)[7].
Глядзіце таксама
рэдагавацьКрыніцы
рэдагаваць- ^ а б в Навумчык, Сяргей (3 красавіка 2021) Страйк, якога ніхто не чакаў. 10 фактаў пра выступ рабочых у красавіку 1991-га Гісторыя. Беларуская служба Радыё „Свабода“. Праверана 3 красавіка 2024 г. Архіўная копія ад 12 жніўня 2022 г.
- ^ а б в Пустой „сборочный цех“ Союза, протесты рабочих и депутат Лукашенко. Беларусь накануне развала СССР (рас.) Настоящее время. Radio Free Europe/Radio Liberty (25 жніўня 2021). Праверана 3 красавіка 2024 г. Архіўная копія ад 19 студзеня 2024 г.
- ^ АА (2 лістапада 2011) Як раней баставалі беларусы. 5 гісторыяў Гісторыі. Белсат. Праверана 3 красавіка 2024 г. Архіўная копія ад 14 лютага 2024 г.
- ^ а б Салігорскія шахцёры трымалі страйк 44 дні, у Мінску да стачкі далучыліся 98 прадпрыемстваў. Успамінаем, як баставалі беларусы Грамадзтва. Наша Ніва (3 лістапада 2021). Праверана 3 красавіка 2024 г. Архіўная копія ад 5 студзеня 2023 г.
- ^ Петр Каменченко, Михаил Карпов. (4 красавіка 2021) „За банку тушёнки могли запросто убить“ 30 лет назад СССР попытался победить дефицит и лишил людей всех денег. Это ускорило развал страны (рас.) Lenta.ru Праверана 3 красавіка 2024 г. Архіўная копія ад 30 траўня 2023 г.
- ^ а б Мелеховец, Дмитрий (24 лютага 2021) История одной из самых массовых забастовок белорусских рабочих. Новый проект Onliner о девяностых (рас.) Недвижимость. Onliner.by. Праверана 3 красавіка 2024 г. Архіўная копія ад 9 сакавіка 2023 г.
- ^ а б в г д Салаўёў, Сяргей (3 красавіка 2024) Быць пачутымі. Як у 1991 годзе баставала Беларусь Повязь часоў. Новы час. Праверана 3 красавіка 2024 г. Архіўная копія ад 4 красавіка 2023 г.
- ^ Окунев, Дмитрий (2 красавіка 2021) „Магазины были пусты“: как в позднем СССР взвинтили цены (рас.). Газета.ru. Праверана 3 красавіка 2024 г. Архіўная копія ад 7 кастрычніка 2023 г.
- ^ а б в г Навумчык, Сяргей (21 траўня 2011) Чаму рабочыя асьвісталі Шушкевіча? 1991 вачыма ўдзельніка. Беларуская служба Радыё „Свабода“. Праверана 3 красавіка 2024 г. Архіўная копія ад 15 студзеня 2024 г.
- ^ а б в г Как раньше бастовалі белорусы (рас.). Хартыя’97 (2 лістапада 2021). Праверана 3 красавіка 2024 г. Архіўная копія ад 3 красавіка 2024 г.
- ^ Александр Лукашенко. Диктатура: белорусский вариант? // Адкрытае грамадства : Інфармацыйна-аналітычны бюлетэнь. — 1999. — № 1 (6).
Літаратура
рэдагаваць- Альфер С., Козлов А. Независимые демократические профсоюзы — локомотив социальных преобразований?. — Вильнюс: Центр исследований Восточной Европы, 2012. — 69 с. — ISBN 978-9955-772-36-1
- Голубев В., Хадыка А. Профсоюзы Беларуси: трансформация и перспективы. Материлы семинара. — Минск: Фонд имени Фридриха Эберта, 2003. — 105 с.
- Ракіцкі В. Сто адрасоў свабоды. 1980—2010. — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2011. — 330 с. — ISBN 978-0-929849-38-6
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць- Красавіцкі страйк у Менску, 1991 год // Асацыяцыя „Салідарнасьць“ на YouTube
- Страйк-1991: як тысячы аршанцаў заблакавалі чыгунку // Белсат на YouTube