Мангольскія мовы

Мангольскія мовы — сям’я моваў у складзе алтайскае макрасям’і, якая ўключае ў сябе шэраг блізкароднасных моваў. Распаўсюджаныя ў Цэнтральнай ды Ўсходняй Азіі, у прыватнасьці ў Манголіі, некаторых рэгіёнах Кітаю ды Расеі, у якасьці вызначанага арэалу таксама і ў Аўганістане.

мангольская сям'я
Народнасьць	мангольскія народы
Арэал	Манголія, Кітай (Унутраная Манголія і памежныя раёны, СУАР, Ганьсу, Цынхай), Расея (Буратыя, Калмыкія), Аўганістан (Герат)
Лінгвістычная клясыфікацыя	уваходзіць у алтайскую сям'ю
Склад	цэнтральнамангольскія, паўднёвамангольскія мовы, дагурская ды магольская мовы
ISO 639-5:	xgn
Мангольскія мовы на мапе сьвету

Найвядомейшая мова сям’і — мангольская мова, зьяўляючыся асноўнай мовай большасьці насельніцтва Манголіі і манголаў кітайскай Унутранай Манголіі, налічвае паводле некаторых ацэнак 5,2 млн чал. носьбітаў. Носьбітамі моваў мангольскае сям’і зьяўляюцца прадстаўнікі мангольскіх народаў. Апрача таго, клясычная мангольская зьяўлялася пісьмовай мовай тувінцаў (цюрскі народ у паўднёвай Сыбіры) да 1940 году.

Клясыфікацыя

Гістарычныя мовы

• Сярэднемангольская мова. Пэрыяд існаваньня можа адрозьнівацца ў залежнасьці ад дасьледаваньняў і вызначацца такім чынам ад XIII ст. да пачатку XV ст. або нават да канцу XVI ст.. З прычыны практычна поўнай адсутнасьці тагачасных крыніцаў дакладная эпоха сьмерці мовы ня можа быць устаноўленай.
• Клясычная мангольская мова.

Сучасныя мовы

• Даурская мова
• Цэнтральмангольскія мовы:
  • Айрацкая мова (у тым ліку калмыцкая мова, а таксама таргуцкі й алашаньскі дыялекты)
  • Бурацкая мова
  • Уласна мангольская мова (у тым ліку баарынскі, халха-мангольскі, харчынскі, хорчынскі, чахарскі, шылін-гольскі дыялекты)
  • Ордаскі дыялект
  • Хамніганская мова

• Паўднёвамангольскія мовы:
  • Шыра-югурская мова
  • Шырангольскія мовы:
    • Баааньская мова
    • Дунсянская мова
    • Мова канцьзя
    • Мангорская мова

• Магольская мова (асобнае месца ў клясыфікацыі).

Існуюць клясыфікацыі, згодна зь якімі цэнтральнамангольскія мовы могуць лічыцца адзінай мовай, у склад якой уваходзяць уласна мангольская, айрацкая ды бурацкая мова; ордаскі дыялект і хамніганская мова разглядаюцца пры гэтым у якасьці дыялектаў уласна мангольскай. Згодна з такім варыянтам клясыфікацыі уласна мангольская мова падзяляецца на халха-мангольскі дыялект і паўднёвамангольскую дыялектную групу, якая ўключае ўсе астатнія дыялекты.

Менш распаўсюджаныя варыянты клясыфікацыі падзяляюць цэнтральнамангольскую мову на цэнтральны (халха-мангольскі, чахарскі, ордаскі гаворкі), усходні (харчынская, хорчынская), заходні (айрацкая, калмыцкая) і паўночны (дзьве бурацкія гаворкі) дыялекты.

Шырэйшыя варыянты разьмежаваньня могуць засноўвацца на крытэры ўзаемазразумеласьці, аднак паводле іншых дасьледаваньняў аргумэнтуецца наяўнасьць цесных сувязяў і ўтварэньне дыялектнага кантынуўму (напрыклад, халха-мангольскі і бурацкая). Іншыя праблемы палягаюць у складанасьці супастаўленьня адпаведных тэрмінаў: у той час, як заходнія лінгвістычныя школы выкарыстоўваюць тэрміны «мова» і «дыялект», мангольскія дасьледчыкі ўжываюць тэрміны «мова» (kele), «дыялект» (nutuγ-un ayalγu) і «гаворка» (aman ayalγu).

Гісторыя

Сярэднемангольская, мова эпохі Чынгісхана і Мангольскай імпэрыі, зьяўляецца блізкай мовай да прамангольскае мовы — мовы-продку сучасных мангольскіх моваў.

Мовы гістарычных народаў дунху, ухуань і сяньбі маглі быць роднаснымі з прамангольскай мовай, падобнымі блізкімі мовамі маглі зьяўляцца табгацкая ды кіданьская мова (на цяперашні час мёртвыя). Пра табгацкую мову захавалася даволі мала сьведчаньняў, але можна меркаваць пра пацьверджаньне блізкага характару мовы. Захавалася шмат сьведчаньняў пра кіданьскую мову, аднак большасьць з гэтых пісьмовых помнікаў запісаная кіданьскай пісьмовасьцю, якая застаецца ня поўнасьцю расшыфраванай. Тым ня менш, існыя на цяперашні момант зьвесткі дазваляюць зрабіць выснову пра верагоднасьць блізкіх дачыненьняў гэтых моваў з мангольскімі.

Літаратура

• Andrews, Peter A. (1999). Felt tents and pavilions: the nomadic tradition and its interaction with princely tentage, Volume 1. Melisende. ISBN 1-901764-03-6.
• Janhunen, Juha, ed. (2003). The Mongolic languages. Routledge Language Family Series. London: Routledge. ISBN 0-7007-1133-3.
  • Janhunen, Juha (2003a). «Proto-Mongolic». In Janhunen, J. pp. 1-29.
  • Janhunen, Juha (2003b). «Para-Mongolic». In Janhunen, J. pp. 391—402.
  • Rybatzki, Volker (2003). «Middle Mongol». In Janhunen, J. pp. 47-82.
• Janhunen, Juha (2006). «Mongolic languages». In Brown, K. The encyclopedia of language & linguistics. Amsterdam: Elsevier. pp. 231—234.
• Luvsanvandan, Š. (1959). «Mongol hel ajalguuny učir». Mongolyn sudlal 1
• Nugteren, Hans (2011). Mongolic Phonology and the Qinghai-Gansu Languages (Ph.D.). Netherlands Graduate School of Linguistics / Landelijke — LOT..
• Poppe, Nicholas (1964) [1954]. Grammar of Written Mongolian. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Sechenbaatar, Borjigin (2003). The Chakhar dialect of Mongol — A morphological description. Helsinki: Finno-Ugrian society.
• [Sechenbaatar] Sečenbaγatur, Qasgerel, Tuyaγ-a, B. ǰirannige, U Ying ǰe. (2005). Mongγul kelen-ü nutuγ-un ayalγun-u sinǰilel-ün uduridqal. Kökeqota: ÖMAKQ.
• Starostin, Sergei A.; Dybo, Anna V.; Mudrak, Oleg A. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden: Brill.
• Svantesson, Jan-Olof; Tsendina, Anna; Karlsson, Anastasia; Franzén, Vivan (2005). The Phonology of Mongolian. New York: Oxford University Press.
• Vovin, Alexander (2005). «The end of the Altaic controversy (review of Starostin et al. 2003)». Central Asiatic Journal 49 (1): 71-132.

Вонкавыя спасылкі

• Mongolian — MultiTree (анг.)
• Anthropology, Mongolia and more… Mongolia (анг.)
• Open Directory — Science: Social Sciences: Linguistics: Languages: Natural: Altaic: Mongolic (анг.)