Енісейскія мовы
Енісе́йскія мовы (састар. енісе́йска-асьця́цкія) — сям’я моваў, распаўсюджаная ў Расеі, у цэнтральнай Сыбіры, у прыватнасьці ў басэйне ракі Енісей. Верагодна, мае адзіную жывую мову, якая хутка вымірае. У дачыненьні лінгвістычнай роднасьці ня мае даведзеных роднасных моўных сем’яў.
| енісейскія мовы | |
| Народнасьць | енісейскія народы |
|---|---|
| Арэал | Сыбір |
| Лінгвістычная клясыфікацыя | Сына-каўкаская макрасям’я (гіпотэза)
|
| Склад |
паўночная (кецка-юская),
паўднёвая (арынска-коцкая)
галіны |
| Колькасьць носьбітаў | ~100—200 чал. |
 | |
Унутраная клясыфікацыя
рэдагаваць0. Праенісейская мова (пасьля 500 да н. э.; падзел каля І ст. н. э.)
- 1. Паўночнаенісейскія (падзел каля VIII ст. н. э.)
- 1.1. Кецкая мова (каля 200 носьбітаў)
- 1.2. Юская мова † (зьнікла ў канцы ХХ ст.)
- 2. Паўднёваенісейскія †
- 2.1. Коцка-асанскія (падзел каля ХІІІ ст. н. э.)
- 2.1.1. Коцкая мова † (зьнікла ў сярэдзіне ХІХ ст.)
- 2.1.2. Асанская мова † (зьнікла ў ХІХ ст.)
- 2.2. Арынска-пумпакольскія (падзел каля сярэдзіны VI ст.)
- 2.2.1. Арынская мова † (зьнікла каля ХІХ ст.)
- 2.2.2. Пумпакольская мова † (зьнікла каля сярэдзіны XVIII ст.)
- 2.1. Коцка-асанскія (падзел каля ХІІІ ст. н. э.)
Толькі дзьве мовы сям’і выжылі да нашых дзён, кецкая ды юская (вядомая таксама як сымскі дыялект кецкае мовы), апошняя, аднак, зьнікла напрыканцы ХХ ст. Іншыя вядомыя мовы сям’і — арынская, асанская, пумпакольская, коцкая мовы — вымерлі цягам дзьвюх папярэдніх стагодзьдзяў. Серад іншых пісьмова засьведчаных моваў да енісейскіх моваў, верагодна, адносіліся буклінская, байкацкая, ярынская, ясьцінская, ашкыштымская ды кайбалкыштымская. Іх ідэнтыфікацыя як енісейскіх абапіраецца перадусім на расейскія падаткавыя ўліковыя запісы пэрыяду XVII ст., аднак ад гэтых моваў засталіся толькі некаторыя асабістыя імёны.
Згодна з кітайскімі крыніцамі, енісейскамоўныя народы, магчыма, былі аднымі з народаў хаўрусу плямёнаў хуну[1][2], якія ў сваю чаргу лічацца продкамі гунаў, аднак гэтыя гіпотэзы цяжка паддаюцца спраўджваньню з прычыны маленькай колькасьці існых зьвестак[3]. Тым ня менш, адзначаецца адзін сказ на мове аднаго з хунскіх плямёнаў, цзэ; гэты сказ знаходзіць паралелі зь енісейскімі моўнымі рысамі.
Лінгвістычныя рысы
рэдагавацьЕнісейскія мовы маюць шмат агульных рысаў з паўднёвымі сыбірска-цюрскімі мовамі, а таксама самадыйскімі мовамі ды эвенкійскай мовай, што тлумачыцца агульнымі арэальнымі кантактамі. Серад гэтых рысаў адзначаюцца граматычныя й фанэтычныя, напрыклад вялікія адлегласьці ў гармоніі насавых зычных, леніцыя, выкарыстаньне пасьлялогаў або энклітык у якасьці сувязі ў даданых сказах[4]. Енісейскі тып намінальных энклітык набліжаецца да склонавых сыстэмаў у геаграфічна блізкіх сем’ях.
У прасодыі адзначаецца наяўнасьць розных сьведчаньняў, паводле якіх енісейскія мовы як дэманструюць тон (да чатырох) або ня маюць яго ўвогуле. Паводле сьведчаньняў узьнікненьне тонаў суправаджаецца разам з гляталізацыяй, падаўжэньнем галосных і асаблівымі зьменамі ў фаналёгіі. У граматыцы — вельмі складаная марфалёгія дзеясловаў.
Марфалёгія
рэдагаваць- Асабістыя займеньнікі:
| Адз. л. | Мн. л. | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | 2. | 3. | 1. | 2. | 3. | |
| Кецкая | āˑ(t) | ūˑ | būˑ | ɤ̄ˑt ~ ɤ́tn | ɤ́kŋ | būˑŋ |
| Юская | āt | ū | bū | ɤ́tn | kɤ́kŋ | béìŋ |
| Коцкая | ai | au | uju ~ hatu (м.р.) uja ~ hata (ж.р.) |
ajoŋ | auoŋ ~ aoŋ | uniaŋ ~ hatien |
| Асанская | aj | au | bari | ajuŋ | avun | hatin |
| Арынская | ai | au | au | aiŋ | aŋ | itaŋ |
| Пумпакольская | ad | u | adu | adɨŋ | ajaŋ | ? |
Лексыка
рэдагаваць- Лічэбнікі:
У наступнай тубліцы прыведзеныя лічэбнікі енісейскіх моваў і спроба рэканструкцыі некаторых старажытных формаў[5]:
| Gloss | Енісейскія мовы й дыялекты | Наяўныя рэканструкцыі | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Паўн. галіна | Паўдн. галіна | ||||||
| Кецкія дыялекты | Юская | Коцка-асанскія | Арынска-пумпакольскія | ||||
| SK | Коцкая | Асанская | Арынская | Пумпакольская | Старасьцін | ||
| 1 | qūˑs | χūs | huːtʃa | hutʃa | qusej | xuta | *xu-sa |
| 2 | ɯ̄ˑn | ɯ̄n | iːna | ina | kina | hinɛaŋ | *xɨna |
| 3 | dɔˀŋ | dɔˀŋ | toːŋa | taŋa | tʲoŋa ~ tʲuːŋa | dóŋa | *doʔŋa |
| 4 | sīˑk | sīk | tʃeɡa ~ ʃeːɡa | ʃeɡa | tʃaɡa | ziang | *si- |
| 5 | qāˑk | χāk | keɡa ~ χeːɡa | keɡa | qala | hejlaŋ | *qä- |
| 6 | aˀ ~ à | àː | χelutʃa | ɡejlutʃa | ɨɡa | aɡɡɛaŋ | *ʔaẋV |
| 7 | ɔˀŋ | ɔˀŋ | χelina | ɡejlina | ɨnʲa | onʲaŋ | *ʔoʔn- |
| 10 | qɔ̄ˑ | χɔ̄ | haːɡa ~ haɡa | xaha | qau ~ hioɡa | hajaŋ | *ẋɔGa |
| 20 | ɛˀk | ɛˀk | iːntʰukŋ | inkukn | kinthjuŋ | hédiang | *ʔeʔk ~ xeʔk |
| 100 | kiˀ | kiˀ | ujaːx | jus | jus | útamssa | *kiʔ ~ ɡiʔ / *ʔalVs-(tamsV) |
- Узоры этымалёгіі:
Ніжэй прадстаўленыя некаторыя енісейскія глёсы, а таксама спробы рэканструкцыі іх старажытных адпаведнікаў[5]:
| Глёса | Енісейскія мовы й дыялекты | Наяўныя рэканструкцыі | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Паўн. галіна | Паўдн. галіна | ||||||||||
| Кецкія дыялекты | Юская | Коцка-асанскія | Арынска-пумпакольскія | ||||||||
| SK | NK | CK | Коцк. | Асан. | Арын. | Пумп. | Вайда | Старасьцін | Ўэрнэр | ||
| лістоўніца | sɛˀs | sɛˀs | šɛˀš | sɛˀs | šet | čet | čit | tag | *čɛˀç | *seʔs | *sɛʔt / *tɛʔt |
| рака | sēˑs | sēˑs | šēˑš | sēs | šet | šet | sat | tat | *cēˑc | *ses | *set / *tet |
| камень | tʌˀs | tʌˀs | tʌˀš | čʌˀs | šiš | šiš | kes | kit | *cʰɛˀs | *čɨʔs | *t'ɨʔs |
| палец | tʌˀq | tʌˀq | tʌˀq | tʌˀχ | tʰoχ | ? | intoto | tok | *tʰɛˀq | *tǝʔq | *thǝʔq |
| смала | dīˑk | dīˑk | dīˑk | dʲīk | čik | ? | ? | ? | *čīˑk | *ǯik (~-g, -ẋ) | *d'ik |
| воўк | qɯ̄ˑt | qɯ̄ˑti | qɯ̄ˑtə | χɯ̄ˑt | (boru ← запазыч. зь цюр.) | qut | xotu | *qʷīˑtʰi | *qɨte (˜ẋ-) | *qʌthǝ | |
| зіма | kɤ̄ˑt | kɤ̄ˑti | kɤ̄ˑte | kɤ̄ˑt | keːtʰi | ? | lot | lete | *kʷeˑtʰi | *gǝte | *kǝte |
| сьвятло | kʌˀn | kʌˀn | kʌˀn | kʌˀn | kin | ? | lum | ? | *kʷɛˀn | *gǝʔn- | ? |
| асоба | kɛˀd | kɛˀd | kɛˀd | kɛˀtʲ | hit | het | kit | kit | *kɛˀt | *keʔt | ? |
| два | ɯ̄ˑn | ɯ̄ˑn | ɯ̄ˑn | ɯ̄n | in | in | kin | hin | *kʰīˑn | *xɨna | *(k)ɨn |
| вада | ūˑl | ūˑl | ūˑl | ūr | ul | ul | kul | ul | *kʰul | *qoʔl (~ẋ-, -r) | ? |
| бяроза | ùs | ùːse | ùːsə | ùːʰs | uča | uuča | kus | uta | *kʰuχʂa | *xūsa | *kuʔǝt'ǝ |
Гіпотэзы роднасьці
рэдагавацьДа 2008 году некаторыя лінгвісты не прызнавалі сувязяў енісейскае сям’і зь іншымі любымі сем’ямі. Тым ня менш, іншымі лінгвістамі высоўваліся гіпотэзы пра сувязь енісейскіх моваў зь іншымі эргатыўнымі мовамі Эўразіі.
Дэнэ-енісейская макрасям’я
рэдагавацьУ 2008 годзе амэрыканскі спэцыяліст па гістарычнай лінгвістыцы Эдўард Вайда прапанаваў шэраг доказаў на карысьць генэалягічных сувязяў паміж енісейскімі мовамі й мовамі на-дэнэ, распаўсюджанымі на ўсходзе Паўночнай Амэрыкі[6]. На момант публікацыі прапановы Э. Вайды былі станоўча, хоць і асьцярожна, разгледжаныя шэрагам спэцыялістаў па мовах на-дэнэ й енісейскіх мовах, а таксама некаторымі вядомымі лінгвістамі. Нягледзячы на гэта, існуюць крытычныя погляды на гіпотэзу, а таксама сьведчаньні аўтара наконт таго, што гіпотэза цалкам не дапрацаваная.
Макрасям’я карасук
рэдагавацьНекаторымі іншымі дасьледчыкамі, у прыватнасьці А. Дульзонам і У. Тапаровым, была прапанавая гіпотэза макрасям’і карасук, у якой енісейскія мовы аб’ядноўваюцца з моваю бурушаскі[7][8]. Жорж ван Дрым, найбольш прдастаўнічы прыхільнік гіпотэзы моваў карасук, пастулюе, што бурышы (носьбіты бурушаскі) набылі сучаснае месца свайго пражываньня (поўнач Кашміру) у выніку міграцыі з тэрыторыі Цэнтральнай Азіі[9].
Сына-тыбэцкая сям’я
рэдагавацьЯк адзначалі некаторыя сучасныя лінгвісты, а таксама дасьледчыкі ХІХ—ХХ стагодзьдзяў, енісейскія мовы маглі зьяўляцца, верагодна, роднаснымі датычна сына-тыбэцкае моўнае сям’і. Пазьней гэтыя ідэі падтрымалі й некалькі іншых мовазнаўцаў[10][11][12][13].
Сына-каўкаская макрасям’я
рэдагавацьУжо ў першай палове ХХ ст. Боўдам апісвалася гіпатэтычнае моўнае аб’яднаньне, якое, апрача енісейскіх, уключала ў сябе сына-тыбэцкія, паўночнакаўкаскія мовы, а таксама мову бурушаскі. Потым гіпотэзу ў сваіх працах імкнуліся пацьвердзіць Р. Бляйхштайнэр, О. Тэлёр, С. Старасьцін і С. Нікалаеў[14][5][10]. Пазьней гэтая гіпотэза ўдакладнялася іншымі дасьледчыкамі[15].
Крыніцы
рэдагаваць- ^ VOVIN, Alexander. 44 // Did the Xiong-nu speak a Yeniseian language?. — Central Asiatic Journal. — 2000 Т. 1. — С. 87-104.
- ^ VOVIN, Alexander. 2: Vocabulary // Did the Xiongnu speak a Yeniseian language?. — Altaica Budapestinensia MMII, Proceedings of the 45th Permanent International Altaistic Conference. — Budapest: 2002. — С. 389-394.
- ^ VAJDA, Edward J., Bernard Comrie. Yeniseic // Language isolates and microfamilies of Asia. — Routledge, 2008. — 53 с.
- ^ ANDERSON, G. 56 // Yeniseic languages in Siberian areal perspective. — Sprachtypologie und Universalienforschung. — Berlin: Akademie Verlag, 2003. — Т. 1/2. — С. 12-39.
- ^ а б в С. Старостин. Праенисейская реконструкция и внешние связи енисейских языков / Е.А. Алексеенко. — Кетский сборник. — Ленинград: Наука, 1982. — С. 44-237.
- ^ VAJDA, Edward J. 5 // Siberian Link with Na-Dene Languages / J. Kari, B. Potter. — The Dene–Yeniseian Connection. Anthropological Papers of the University of Alaska. — Fairbanks: University of Alaska Fairbanks, Department of Anthropology, 2010. — С. 33-99.
- ^ Дульзон, А.П. Кетский язык. — Томск: Издательство Томского Университета, 1968.
- ^ TOPOROV, V.N. 4 // Burushaski and Yeniseian Languages: Some Parallels. — Travaux linguistiques de Prague, 1971. — 107−125 с.
- ^ VAN DRIEM, George. The Languages of the Himalayas. — Leiden: Brill Publishers, 2001.
- ^ а б TAILLEUR, O.G. 26 // Traits paléo-eurasiens de la morphologie iénisséienne. — Études finno-ougriennes. — 1994. — С. 35-56.
- ^ DONNER, Kai. 44 // Über die Jenissei-Ostiaken und ihre Sprache. — Journal de la Société Finno-ougrienne. — 1930.
- ^ BOUDA, Karl. 90 // Jenisseisch-tibetische Wortgleichungen. — Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. — 1936. — С. 149-159.
- ^ BOUDA, Karl. 52.1-2 // Die Sprache der Jenissejer. Genealogische und morphologische Untersuchungen. — Anthropos, 1957. — С. 65-134.
- ^ BLEICHSTEINER, Robert. 1 // Die werschikisch-burischkische Sprache im Pamirgebiet und ihre Stellung zu den Japhetitensprachen des Kaukasus. — Wiener Beiträge zur Kunde des Morgenlandes. — 1930. — С. 289-331.
TAILLEUR, O.G. 7.2 // Un îlot basco-caucasien en Sibérie: les langues iénisséiennes. — Orbis, 1958. — С. 415-427.
Старостин, Сергей А. Древнейшая языковая ситуация в восточной Азии // Гипотеза о генетических связях сино-тибетских языков с енисейскими и северокавказскими языками / И. Ф. Вардуль. — Лингвистическая реконструкция и древнейшая история Востока. — М.: Институт востоковедения, 1984. — С. 19-38.
STAROSTIN, Sergei A. On the Hypothesis of a Genetic Connection Between the Sino-Tibetan Languages and the Yeniseian and North Caucasian Languages / Shevoroshkin. — 1991. — С. 12-41.
STAROSTIN, Sergei A., Merritt RUHLEN. Proto-Yeniseian Reconstructions, with Extra-Yeniseian Comparisons / M. Ruhlen. — On the Origin of Languages: Studies in Linguistic Taxonomy. — Stanford: Stanford University Press, 1994. — С. 70-92.
NIKOLA(Y)EV, Sergei L. Sino-Caucasian Languages in America / Shevoroshkin. — 1991. — С. 42-66. - ^ BENGTSON, John D. 102.3 // Edward Sapir and the 'Sino-Dené' Hypothesis. — Anthropological Science, 1994. — С. 207-230.
BENGTSON, John D. 36 // Caucasian and Sino-Tibetan: A Hypothesis of S. A. Starostin. — General Linguistics. — Asheville, North Carolina: Pegasus Press, University of North Carolina, 1998.
BLAŽEK, Václav; John D. BENGTSON 39.1-2 // Lexica Dene–Caucasica. — Central Asiatic Journal. — 1995. — С. 11-50, 161-164.
GREENBERG, J.H.; M. Ruhlen 267.5 // Linguistic Origins of Native Americans. — Scientific American. — 1992. — С. 94-99.
GREENBERG, J.H.; M. Ruhlen L'origine linguistique des Amérindiens. — Pour la Science. — 1997. — С. 84-89.
RUHLEN, M. Une nouvelle famille de langues: le déné-caucasien. — Pour la Science. — 1997. — С. 68-73.
RUHLEN, Merritt. Dene–Caucasian: A New Linguistic Family. In The Origins and Past of Modern Humans / Keiichi Omoto, Phillip V. Tobias. — Towards Reconciliation. — Singapore: World Scientific, 1998. — С. 231-246.
RUHLEN, Merritt. 95 // The Origin of the Na-Dene. — Proceedings of the National Academy of Sciences. — 1998. — С. 13994-13996.
RESHETNIKOV, Yuriy Kirill; STAROSTIN, George S. Morphology of the Kott Verb and Reconstruction of the Proto-Yeniseian Verbal System. — The Ket Volume (Studia Ketica), ч. 4. — М.: Языки русской культуры, 1995. — С. 122-175.
RESHETNIKOV, Kirill Yuriy; STAROSTIN, George S. The Structure of the Ket Verbal Form. — The Ket Volume (Studia Ketica), ч. 4. — М.: Языки русской культуры, 1995. — 7−121 с.
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць- Г. К. Вернер. Енисейские языки. — Языки мира. Палеоазиатские языки. М., 1997. — С. 169-177.
- Кароткі слоўнік кецкае мовы на ангельскай мове (запіс уласным фанэтычным альфабэтам) (анг.), The World Loanword Database (WOLD)
- Енісейская этымалёгія (паводле А. Старасьціна)
- Сына-каўкаскі кампаратыўны глясар (А. Старасьцін, 2005)
- Параўнаньне моваў на-дэнэ ды енісейскіх моваў (М. Рулен)
- The Ket and Other Yeniseian Peoples (Э. Дж. Вайда) (анг.)