Ірляндыя

	Рэспубліка Ірляндыя; Éire; Ireland
Сьцяг	Герб
	Дзяржаўны гімн: «Amhrán na bhFiann»
Афіцыйная мова	ірляндзкая, ангельская
Сталіца	Дублін
Найбуйнейшы горад	Дублін
Форма кіраваньня Прэзыдэнт; Прэм’ер-міністар	Рэспубліка; Майкл Гігінс; Міхол Мартын
Плошча; • агульная; • адсотак вады	117-е месца ў сьвеце; 70 273 км²; 2%
Насельніцтва; • агульнае (2013); • шчыльнасьць	122-е месца ў сьвеце; 4 593 100; 57/км²
СУП; • агульны (2005); • на душу насельніцтва	50-е месца ў сьвеце; $164,190 млрд; $40 003
Валюта	Эўра (€)
Часавы пас; • улетку	GMT (UTC+0); IST (UTC+1)
Незалежнасьць; — абвешчаная; — прызнаная	Ад Вялікабрытаніі; 21 студзеня 1919; 6 сьнежня 1921
Аўтамабільны знак	IRL
Дамэн верхняга ўзроўню	.ie
Тэлефонны код	+353
	Мапа Рэспублікі Ірляндыя

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Ірляндыя (неадназначнасьць).

Рэспу́бліка Ірля́ндыя (па-ірляндзку: Poblacht na hÉireann, па-ангельску: Republic of Ireland) — дзяржава, што пакрывае прыкладна пяць шостых вострава Ірляндыі. Прыкладна шостая частка вострава вядомая пад назвай Паўночная Ірляндыя, і зьяўляецца часткай Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірляндыі.

Канстытуцыя абвяшчае, што назва дзяржавы «Éire, альбо па-ангельску, Ireland». Назва Рэспубліка Ірляндыя зьяўляецца афіцыйным апісаньнем дзяржавы, паводле Акту аб Рэспубліцы Ірляндыя.

Гісторыя

Асноўныя артыкулы: Гісторыя Ірляндыі, Гісторыя Рэспублікі Ірляндыя

Ад 1 студзеня 1801 году да 6 сьнежня 1922 году Ірляндыя была часткай Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірляндыі. У 1919 годзе шмат ірляндзкіх парлямэнтараў, абраных падчас брытанскіх усеагульных выбараў 1918 году, адмовіліся ад сваіх месцаў у брытанскі парлямэнт. Замест яны абвесьцілі сябе першым ірляндзкім урадам^[3], які называўся Dáil Éireann [да́ўіл э́йрайн]. Ён у студзені 1919 году выпусьціў Аднабаковую Дэклярацыю аб Незалежнасьці , якая абвяшчала Ірляндзкую Рэспубліку. Ірляндыя больш не была часткай Брытанскай Імпэрыі. З-за малога прызнаньня ў сьвеце была скліканая Парыская мірная канфэрэнцыя 1919 году. Гэта адбылося з-за моцнай пазыцыі Вялікабрытаніі на канфэрэнцыі. Пасьля Англа-Ірляндзкай вайны (таксама вядомай як Ірляндзкая вайна за незалежнасьць) Брытанскае кіраўніцтва і Кабінэт міністраў (па-ангельску: Áireacht) Ірляндзкай Рэспублікі падпісалі Англа-Ірляндзкую дамову, паводле якой Ірляндыя атрымала статус дамініёну.

Палітыка

Ірляндыя — гэта парлямэнцкая рэспубліка. Прэзыдэнт краіны выбіраецца на сямігадовы тэрмін і можа перавыбірацца толькі адзін раз. Нягледзячы на тое, што прэзыдэнт зьяўляецца збольшага намінальным кіраўніком краіны, ён валодае некаторымі канстытуцыйнымі паўнамоцтвамі, напрыклад кіруе Дзяржаўным Саветам, які зьяўляецца кансультатыўным органам. Taoiseach (прэм’ер-міністар) прызначаецца прэзыдэнтам, па прапанове парлямэнта. Звычайна прэм’ер-міністры зьяўляюцца лідэрамі палітычных партыяў, якія маюць большасьць у парлямэнце. Прэм’ер-міністар прызначае міністраў і ў апошнія гады (з 1989 году) кабінэт міністраў складаецца на кааліцыйнай аснове.

Двухпалатны парлямэнт Ірляндыі складаецца з Сэнату (Seanad Éireann) і Палаты Прадстаўнікоў (Dáil Éireann). Сэнат складаецца з 60 сэнатараў, зь якіх 11 прызначаюцца прэм’ер-міністрам, 6 выбіраюцца двума ўнівэрсытэтамі і 43 выбіраюцца на ўсеагульных выбарах. Палата прадстаўнікоў складаецца з 166 дэпутатаў, якія выбіраюцца на выбарах на прапарцыянальнай аснове. Паводле канстытуцыі выбары ў парлямэнт павінны праводзіцца не радзей аднаго разу ў 7 гадоў.

Паводле канстытуцыі, ва ўрад уваходзяць 15 членаў. Ня болей двух міністраў могуць быць прызначаны з Сэнату, а намесьнік прэм’ер-міністра і міністар фінансаў павінны быць прызначаны з Палаты Прадстаўнікоў.

Ірляндыя ўвайшла ў Эўрапейскі Зьвяз у 1973 годзе, ратыфікавала Шэнгенскае пагадненьне ў 2000 годзе, але да нашых дзён не ўвайшла ў Шэнгенскую зону. Грамадзяне Вялікабрытаніі маюць права ўезду на тэрыторыю Ірляндыі без паспарту згодна з дамовай аб Агульнай Транспартнай Зоне паміж краінамі, але некаторыя формы ідэнтыфікацыі патрабуюцца ў аэрапартах і марскіх партах.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Асноўны артыкул: Графствы Ірляндыі

Ірляндыя мае 26 графстваў, якія ўзьніклі згодна з культурнымі і гістарычнымі асаблівасьцямі рэгіёнаў краіны. Аднак некаторыя гістарычныя графствы былі аб’яднаныя ў новыя адміністрацыйныя адзінкі, у той час як графства Дублін было падзелена на тры новыя адміністрацыйныя адзінкі ў 1990-х а графства Тыпэрары было падзелена на дзьве часткі ў 1890-х. Усё гэта прывяло да таго, што ў цяперашні час краіна мае адміністрацыйны падзел, які складаецца з 26 адміністрацыйных графстваў і пяць асобных гарадоў. Пяць гарадоў (Дублін, Корк, Лімерык, Голўэй і Ўотарфорд) адміністрацыйна выдзелены ў асобныя адзінкі. Яшчэ пяць гарадоў (Клонмэль, Драгхеда, Кілкэньні і Ўэксфорд) маюць асобную аўтаномію ў межаў сваіх графстваў.

Адміністрацыйны падзел Ірляндыі.

Рэспубліка Ірляндыя

Дублін
— Дублін
— Дун Лаагхайр-Ратдаўн
— Фінгал
— Паўднёвы Дублін
Ўіклоў
Ўэксфорд
— Ўэксфорд
Карлоў
Кілдар
Міт
Лоўт
— Драгхеда
Манаган
Кэвэн
Лонгфорд
Ўэстміт
Офалі
Лааіс
Кілкеньні
— Кілкеньні

Ўотэрфорд
— Ўотэрфорд
Корк
— Корк
Керы
Лімэрык
— Лімэрык
Тыпэрары
— Паўночны Тыпэрары
— Паўднёвы Тыпэрары
— Кломнэл
Клэр
Голўэй
— Голўэй
Майё
Раскоман
Сліга
— Сліга
Лейтрым
Данегал

Геаграфія

Агульная плошча вострава Ірляндыя складае 84 421 км², зь якіх 83% належаць Рэспубліцы Ірляндыя (70 280 км²), астатняя частка выспы належыць Вялікабрытаніі. Выспа Ірляндыя знаходзіцца ў паўночнай частцы Атлянтычнага акіяна. На ўсходзе ад выспы знаходзіцца Ірляндзкае мора, якое злучаецца з акіянам праз пратоку Канал сьв. Георга і Кельцкае мора. Усходняе ўзьбярэжжа характэрызуецца пераважна адвеснымі скаламі, узвышшамі і невялікімі гарамі (зь якіх самай высокай зьяўляецца гара Караўнтухіл, вышынёй 1 038 м). Унутраныя раёны краіны маюць раўнінны рэльеф, які перасякаецца рэкамі (самай вялікай зь якіх зьяўляецца рака Шэнан) і некалькімі невялікімі азёрамі (па-ангельску: loughs). Цэнтральная частка краіны адносіцца да вадазбору ракі Шэнан, тут знаходзяцца балоты на якіх вядзецца здабыча торфу. На ўзьбярэжным шэльфе Ірляндыі знаходзяцца радовішчы нафты і прыроднага газу.

Тэмпэратура паветра выспы знаходзіцца пад уплывам Атлянтычнага акіяну і вызначаецца ўмеранымі паказчыкамі. Сярэдняя тэмпэратура паветра летам складае +29 °C, зімой −6 °C. Клімат Ірляндыі адзначаецца значнай колькасьцю ападкаў, у некаторых раёнах краіны яны адбываюцца 275 дзён у годзе.

Найважнейшыя гарады	колькасьць насельніцтва	колькасьць насельніцтва аглямэрацыі
Дублін	495 782	2 186 821
Корк	123 062	186 239
Голўэй	65 832	66 163
Лімэрык	54 023	86 998
Ўотэрфорд	44 594	46 736

Эканоміка

Эканоміка Ірляндыі ў апошнія гады была хутка пераарыентавана з сельскай гаспадаркі на сучасную навукаёмістую, якая спэцыялізуецца на абслугоўваньні высокатэхналягічнай прамысловасьці. Ірляндзкая эканоміка залежыць ад гандлю, прамысловасьці і інвэстыцыяў. Эканамічны рост краіны ў 1995—2000 г.г. склаў у сярэднім 10%, у 2001—2004 г.г. прыкладна 7%.

Прамысловасьць забясьпечвае каля 46% нацыянальнага прыбытку і каля 80% прадукцыі прамысловасьці экспартуецца. Прыкладна 29% працаздольнага насельніцтва занята ў сельскай гаспадарцы. Экспарт грае фундамэнтальную ролю эканамічнага росту Ірляндыі.

Дэмаграфія

Паміж 1841 і 1851 гадамі колькасьць насельніцтва паменшылася з 8,2 мільёнаў да 6,5 мільёнаў чалавек. Прычынай такога моцна спадку насельніцтва была сьмерць ад голаду й эміграцыя, пераважна да Вялікабрытаніі, а таксама да Злучаных Штатаў Амэрыкі. У 2007 годзе Ірляндыя зьяўлялася краінай з самым хуткім ростам насельніцтва ў Эўропе. Прырост у 2006 годзе быў 2,5%, а тры пяпярэднія гады каля 2%. У гэты час па-за межамі выспы жыве ад 12 да 16 мільёнаў этнічных ірляндцаў. Ірляндыя вядомая на ўвесь сьвет сваімі аўтэнтычнымі танцамі. Агульнанацыянальнай традыцыяй зьяўляюцца сьпевы і музыка. Ірляндыя ўдзельнічае ў конкурсе песьні Эўрабачаньне.